Soból i panna
Собаль і панна

ПРАДМОВА БЕЛАРУСКАГА ПЕРАКЛАДЧЫКА

Што такое "Собаль і панна"? Гэта цыкл паляўнічых апавяданняў, зведзены ў раман, напісаны ў пачатку ХХ стагоддзя польскім пісьменнікам Юзафам Вейсенгофам і ілюстраваны яго стрыечным братам мастаком Генрыкам Вейсенгофам.

Чаму "Собаль і панна"? Па-першае, маё знаёмства з раманам пачалося з таго факту, што Генрык Вейсенгоф працяглы тэрмін жыў ва ўласным маёнтку Русаковічы над Пцічам, а гэта зусім паблізу ад маіх родных мясцін. Згадзіцеся, проста цікава, што і як ствараў вядомы мастак-"геній майго месца".

Па-другое, стыль. Цуды стылю пачынаюцца нават раней першай старонкі.

Патлумачу. Велінь - у перакладзе з французскай - "цялё". Тады так называлі каштоўную, вельмі мяккую, гладкую і тонкую паперу, якая карысталася для перапіскі і малюнкаў Нібы з абробленнай скуры цяляці.
Papier czerpany - папера ручнога вырабу па спецыяльнай галанскай тэхналогіі. Нават зараз на яе высокі попыт і высокі кошт у сувязі з мастацкімі якасцямі.
А японская папера - зараз нематэрыяльная культурная спадчына ЮНЭСКА. Лепей - не прыдумаць! Для японскай каліграфіі. Цікава, каму тыя два экземпляры прызначаліся?
Стыль адчуваецца ва ўсім -- афармленні, малюнках, сюжэце, тэксце, Ад назваў і буквіцаў да пейзажаў і дыялогаў. Кніга проста вытанчана ... смачная, не ... парфумаваная.

Па-трэцяе, гэта кніга - скрозь літоўская. У тым сэнсе, што ўсклікаў у "Пане Тадэвушы" геніяльны Адам Міцкевіч "Litwo, Ojczyzno moja!" Дзеі кнігі адбываюцца ў абшары, азначаным з геаграфічнай дакладнасцю на радзіме аўтараў - у Ковенскім краі. Але ўсе акалічнасці і абставіны зусім натуральныя для мяне, ураджэнца Міншчыны і ствараюць рэзананс, ня ведаю, ці то ў крыві, ці то ў роднасных генах, ці то на струнах душы і пачуццях.

Па-чацвёртае, у кнізе няма дрэнных злых персанажаў. Ведаеце, чаго мне не хапае ў беларускай літаратуры? Вобразаў разумных, таленавітых, адукаваных, чульлівых паноў і паненак. А то, што ні пан, то Адольф Быкоўскі ці Драбскі! У "Собалі і панне" усе героі, не гледзячы на род заняткаў і статус, жывыя і прыязныя.

Па-пятае, "Собаль і панна" - гэта з'ява, свайго роду, код, настрой інтымнага адчування чыстаты, маладосці, здароўя, кахання, характарыстыка чалавечых зносін, пра якія трэба казаць вершамі. Такімі, як у Яна Лехоня:

Пайду зараз да лесу, ужо вечар надыходзіць,

І першай з мірыядаў Венера-зорка ўсходзіць.

Над дрэвамі ў змроку чароўны шэпт сягае.

Пачую гоман птушак, што чарадой ўзняліся,

А можа я ўбачу, як у месячным адбіцці

Купаецца ў возеры дзяўчына маладая.

Зашмат мне ўспамінаў дзей-слоў напаўзабытых!

Срод пахаў начных кветак, карункамі ўвітых,

Пайду пакуль туманы ад вод ўзыдуць рана,

І ў цёмным чужым гаі, як у дуброве нашай,

Буду гукаць і слухаць, ці рэха мне адкажа,

А потым пачытаю "Собаля і панну".

Пачытайце!

Юрый Важнік

Пасля ліхаманкавага сну няпоўных чатыры гадзiны, прачнуўся малады Міхал Раецкі і жвава скочыў з ложка, хоць толькі днелася. Сон перад паляваннем, на дваццаць другім годзе жыцця, нецярплівы і пільны, як засада. Спаў крыху, з абавязку, каб рукі і вочы былі пэўнымі для стрэлу на світанні.
Ён выглянуў у вакно. Добра. Неба аднастайна жамчужнае, чыстае; мурава серабрыцца прымарозкам ў канцы жніўня. Летам!
Хутка апрануўся. Перад паляваннем не трэба мыцца надто старанна, або, не дай Бог! - парфумавацца. Прыносіць «нешанец». Акрамя таго, усё было старанна падрыхтавана ўвечары: адзенне, стрэльба блішчыць жывым срэбрам, поўны патранташ. Скураныя боты трэба было на ноч замачыць у вадзе, каб былі гатовыя на ногі.
Палова чацвёртай. Трэба спяшацца, бо Станіслаў Пуцэвіч, сусед, які жыве каля пяці вёрст адсюль, абяцаў з'явіцца тут а паўпятай. Міхал, ужо апрануты, пайшоў будзіць слугу, які спаў у клетцы пад лесвіцай, у вечнай атмасферы юфту ды тытуню.
- Ежы ... ну, Ежы! дзе боты?
Стары ўсхапіўся ў сваёй простай бялізне.
- А то, панічу ... Барбарка павінна была намачыць.
- Я ж казаў табе, недарэка, каб сам дагледзеў.
- Мала мне клопату? - прамармытаў стары - увесь дом на галаве.
Стары пазавіхаўся і неўзабаве вынес з «пякарні», дзе месціліся служанкі, боты сухія і жорсткія, што бронза. Тым не менш, з апошняга палявання захавалася формай ступні, так што абуў іх Міхал сілаю і завязаў іх тонкімі раменьчыкамі вакол шчыкалатак.
За гэтым заняткам застаў яго Станіслаў.
- Ты ўжо тут, Стаху? – агукнуўся Міхал – я і не пачуў, як ты прыехаў.
- Бо я прыйшоў пешшу.
- Як гэта? Проста ад сябе? ! дык а каторай ты ўстаў?
- Я начаваў ў хаце ў Трэмбелёў.
- Ах так!
Яны ўсміхнуліся адзін да аднаго радасна, абое маладыя, абое прыгожыя, хаця рознага тыпу. Па Міхалу было пазнаць гарадскую культуру і нервовасць інтэлектуальнай пароды. Станіслаў, на некалькі гадоў старэйшы, вырас, як Бог даў, у краю, што ад пярвотнага раю мала яшчэ адметны. У гэтым краю буяла моцная расліннасць ад мокрадзі да пагорку – і на твары Стаху кусціліся ад мокрых вуснаў да шчок вясёлыя зараслі, пакінуўшы культуры брытвы толькі падбародак. Край меў вочы з блакітных, цёмнай стужкай лесу атачоных азёр - і вочы Стаха былі цёмнавейкія, мяккія і загадкавыя, як глыбокая вада. Любіў Станіслаў атачаць сябе таямніцаю. І зараз не было вядома, чаму ён правёў ноч у хаце, што там рабіў, што значыць яго ўсмешка, поўная недамоўленасці. Маладыя суседзі моцна абняліся, як дзеці, што знудзіліся адзін да аднаго.
- Хочаш гарбаты, Стаху?
- А, хавай Божа! ад той травы ў бруху расце. Гарэлка ёсць?
- Ёсць, - адказаў Міхал, схапіўшы манерку, перавешаную праз плячо.
- Пачакай, гэта спатрэбіцца пазней у полі. Іншай няма?
Чацвёра вочаў звярнулася з пытаннем да Ежы.
- Пані маці ў аптэчцы трымае пад замком. Хіба, панічы, маёй? Але ж яна про-остая!
- Найлепша на шчасце! Давай!
З сіняй бутэлькі, дабытай з-пад лесвіцы, выпілі па кілішку. Закусілі чорным хлебам.
- І досыць - Станіслаў пастанавіў - пара: світанак ўжо.

Станіслаў пачаў напяваць:

Паедзем мы на ловы, ловы,

Таварышу мой!

На ловы - ловы, на ловы

Да зялёнай дубровы,

Таварышу мой!

Падхапіў Міхал:

Аж там ляціць заяц, заяц -

Таварышу мой!

Спускай хорта ў ловы,

Хай ён зайца зловіць,

Таварышу мой!

Праспявалі радкі старажытнай песні, якая тут гукала радасна, новая ў маладых сэрцах. І заліхвацка загучаў апошні куплет:

А зараз падзелім, дзелім,

Таварышу мой!

Табе заяц і сарна,

А мне собаль і панна,

Таварышу мой!

- Собаля не будзе, а панны я не хачу - дадаў Міхал.
- Ой, не заракайся, Місь! Хіба закахаешся? Тады што іншае.
- Можа быць, - адказаў Міхал таямніча.
І хоць старэйшы таварыш толькі падмігнуў і дэталяў не спытаў, малодшы працягваў далей:
- Мне здаецца, што і яна крыху.. Але цяжка ведаць, бо то выключныя абставіны.
- Не спрабаваў спытаць?
- Так... фігуральна.
- Фігуральна?! Так ужо далёка зайшло паміж вамі?
Пырснулі кароткім пачуццёвым смехам.
- Ты не разумееш мяне, Стаху, таму што я не магу сказаць, хто гэта. Але... уяві сабе, напрыклад, такую густую ляшчыну, як тая, міма якой мы праходзім...
- І ўяўляю. Ну?
- Я быў з ёй сам-насам у такой ляшчыне.
- Ну і што ж? - чакаў Станіслаў з ўжо большай цікаўнасцю.
- Мы пайшлі па арэхі ўдваіх. А, тое далёка адсюль, ты не ведаеш гэтых старонак. Амаль нічога не сабралі, толькі - ты разумееш? то я падам ёй рукі, то яна мяне скубне за рукаў. А гаварылі мы пра розныя рэчы, весела. Як з ёй весела, дык яе вочы ззяюць фіялетавым. Звычайна вочы ў яе блакітныя. - Узяў я з сабой посцілку з брычкі; мы хацелі адпачыць, я гэтую посцілку паслаў на зямлі, і мы селі на яе абодва. Раптам гутарка перапынілася - ані руш! Слухай, Стаху, ці цалаваў ты калі кабету... з таварыства?
- З якога таварыства?
- Ну, з нашага - кабету, якая сустракаецца ў салонах?
- Ага! – неясна ўсклікнуў Станіслаў. - Але як жа там усё скончылася паміж вамі?
- Нічога не скончылася, у тым-то і справа! дакладней, пачалося. Сніцца мне па начах - і ўжо, як мне дзе запахне ляшчына...
- Не дай ты Божа! - Станіслаў скончыў са смехам.
- Менавіта. І я не магу занадта часта яе бачыць, я павінен паказваць абыякавасць.
- А гэта навошта?
- Таму што, бачыш, я забыў табе сказаць, што яна замужам.
- Муж стары? не дбае аб ёй?
- Але дзе там! трыццаць гадоў і раўнівы.
- Дык я табе дам савет, Місютак: адпусці ты яе ў трубу!
- Лёгка сказаць!
- Лёгка і зрабіць. Заўсёды справа з мужам - гадкая. Яго трэба любіць і яму жонку забіраць. А і ведаць, што яна з табой... дзякуй - не для мяне.
- Я магу прасіць яе разводу..- сказаў Міхал запальчыва.
- І ты нават не ведаеш, і ты не прасіў яшчэ...
- Натуральна, калі яна пагодзіцца. Таму што, бачыш, Стаху, я без гэтай жанчыны жыць не магу.
Старэйшы сябар цяпер уважліва паглядзеў на малодшага і пераканаўся, што Міхал не хлусіць, проста, не ўмее вызначыць свайго пачуцця, выкарыстоўвае чутыя штампы.
- Як жа ты без яе жывеш, Місь, калі яна далёка адсюль?
- Так нельга разважаць, - адказаў Міхал незадаволена і падумаў, што Стах нічога не ведае аб субтыльнасці пачуцця.
Яны ішлі добрыя паўвярсты моўчкі, але без крыўд; проста не пайшла ім размова, таму маўчалі.
Дарога набліжалася да балаціны, ляжачай, здаецца, на ўзроўні возера, якое воддаль лавіла ўжо сонечныя бляскі, ператапляючы іх у сталь і срэбра. Паляўнічыя спусціліся зноў на луг, да глушы, зіяючай пахам перамяшаных дрэў, траў, дзікіх ягад. Абодва сабакі імкнуліся ў гушчар з засяроджанай увагай, адчуваючы ў іх багацце здабычы.
- Лягчэй, Фокс! - ўпікнуў Станіслаў заўсёды занадта запальчывага выжла.
Разам стральцы і сабакі, акунуліся ў абшары сплеценай лазы, чахлага бярэзніку, розных кручаных кустоў і траваў, якія растуць часта над кустамі. Пад ботамі ўгінаўся бледны губкаваты мох, усеяны чырвонымі журавінамі і чорнымі дурніцамі, выціскаючы ваду пад нагамі. Галавакружны дурманячы пах агарнаў мазгі паляўнічых.
Хетка ўстала першая, як у бронзу адлітая. Ва ўсім яе руху, позе, у цяжкіх складках ілба, у нерухомым, як дрот, хвасце, быў знак буйной дзічыны. Разумелі гэта абодва стральцы і ўсталі за сукай з гатовай зброяй. Зразумеў і Фокс, кінуўся на след, адкрыты партнёркай і пачаў дахадзіць разам з ёй – хутка яе мінуў, кінуўся ў бок, нервовым галопам абкружыў нейкі куст і зноў краўся, апярэджваючы Хетку. Дэлікатная сучка паскардзілася свайму гаспадару кароткім, красамоўным позіркам.
- Гэты прастак перашкаджае мне...
Але Хетка не мела рацыі ў гэтым выпадку, як заявіў чалавечай мовай ўладальнік Фокса:
- Трэба наступаць востра, тут "ліняк" - цецярук, а можа і што большае. Тут для Фокса праца.
Так што дазволілі выжлу кідацца з боку ў бок, нюхаць купіны, потым перарваным подбегам - рыссю, не азіраючыся на Хетку, якая, пакрыўджаная і годная, маючы пры гэтым лепшы нюх, рухалася з горда ўзнятым носам, ішла, аднак, ужо хутчэй следам за Фоксам-зухам.

Яна падала яму сваю далонь нясмела, але не схілілася ўжо да пацалунку ў руку. Станіслаў пайшоў, як быццам не хацеў глядзець, як там развітваецца Міхал.
Місь, убачыўшы гэты манеўр, адчуў раптам, прыемны сціск сэрца. І ўбачыў дзіўны, фасфарычны агеньчык у вачах дзяўчыны і гарачую бледнасць яе шчочак. Ён падышоў да яе, прыцягнуты несвядомым інстынктам, схапіў яе за рукаў і ўпяў вусны ў яе вусны, што чакалі яго, з усяго моцу лясных бажкоў дзённага ўспаміну.
Дагнаў хутка Станіслава, які гучна нешта насвістваў.
Місь ішоў, радасна, легка моршчыў чола, яму хацелася смяяцца і спяваць - і аглядаўся на Варшулку, якая стала зноў, наводдаль, расплываючыся ўжо ў густым цені дрэў. Яму здалося, што ў яе вочы свецяцца ў цемры, як ў багіні, што вабіць яго і ў шэптах лісця і яе русалчым якімсьці покрыкам:
- Ой,-ее! - - Ой,-ее! –

***

Дарога. Дзве вярсты добрага маршу дадому. Міхал нёсся, як на крылах побач Станіслава, які стрымліваў крок, але маўчаў і пастаянна падсвістваў.
- Чаму ты маўчыш, Стаху?
- А ну, паляванне не ўдалося...
- Як гэта?! Натаўклі дзічыны штук сорак, такі выдатны дзень ад пачатку і да канца... Маем глушца - і панну!
- Вось бачыш! дзелімся цяпер, таварыш мой! - прапанаваў Станіслаў.
- Не, глушэц - твой, - прызнаў без ваганняў Міхал.
- А табе панна! Я добры сябар, не той, з песні.
Місь не адказаў – пацвердзіў расклад маўчаннем і яскравай усмешкай, якой, здавалася, уцягваў ў ноздры ўсю асалоду зямлі. Праз некаторы час ён спытаў:
- Тая Варшулка чыя дачка?
- Лаўкінісa.
- Таго, што мы бачылі?!
- Не, брата.
І зноў, пасля доўгага праглынання сліны, спытаў Міхал:
- Колькі ёй гадоў?
- Мусіць семнаццаць, васемнаццаць... У самы раз! Але што табе? Ты закаханы...
Між тым, Станіслаў гучным голасам зацягнуў песню, у якой словы і ноты, ніколі, напэўна, не пісаны, блукаюць, па літоўскіх дварах і ў палях з гадоў ужо...

Калі б я быў дастойны жыць ў нябёсах,

Цябе кахаў бы ў анёльскім лёсе;

Але хоць час у прах дух мой тлочыць,

Аддам жыццё я за Лаўры вочы..

Падхапіў Міхал другім голасам два апошнія радкі і пайшло двугалоссе як арган па лесе альховым.
- Чаму "Лаўры"? - спытаў Місь пасля спеву.
- Ха, можна і для Варшулкі праспяваць.
- Рытму не будзе.
- Даробім мы ей рытму!
І смеючыся, гукнулі абодва:

Але хоць час у праху дух мой тлочыць,

Хачу я пакахаць Варшулкі вочы.

- Ха-ха! каб яна ведала, што мы тут песні для яе складаем! - усклікнуў Місь.
- Чуе яна, - не бойся, - адказаў Станіслаў упэўнена.
- А ты думаеш, што яна... - пачаў Міхал і асекся.
Станіслаў паглядзеў на малодшага прыяцеля з чулай іроніяй:
- Хочаш? Я ў яе папытаюся...
- Не, не.

** *

Ад алешніку, які расце на заходнім баку дарогі, цені падалі ўжо на луг настолькі доўгія, што, здавалася, апіраюцца на краі відочнага свету. Яшчэ дзе-нідзе на жоўта-шэрых пагорках ляжала бледнае свячэнне і вяршкі дрэў развітваліся з сонцам гэтым тусклым румянцам. Неўзабаве цень стаў панаваць паўсюды.
Казадой паказаўся над лугам і, як схопіш вокам, яго форма вялікай ластаўкі то знікала у цёмных гушчарах алешыны, то сягала праз дарогу з велічыні каршака да прывідных памераў.
Здалёк плылі нейкія галасы, смех і гукі – ці чутна аж тут труба ад возера? ці смяецца сава або іншае ліха лясное? ці, можа ад двара з Южынт далятаюць гуллівыя гутаркі дзяўчат з парабками?
- Ага, субота сёння - зразумеў Станіслаў і бліснуў вачыма ў бок Міхала.
- Субота, ну і што?
- Дзяўчаты, парацца у лазні на беразе возера. Малады ты яшчэ паляўнічы, Місь!
- Але я ведаю. натуральна: купаюцца ў лазні, а потым бух! у возера. Я ведаю.
- А потым да адрыны на сена, - скончыў Станіслаў. - Варшулка вядома ўжо там.
- Калі яна ў ляшчыне засталася.
- Ноччу ёй арэхаў не збіраць. Праз гай яна, як каза, да лазні пабегла - і бліжэй ёй праз гай да возера.
Місь ведаў ужо гэты суботні спорт падглядвання дзяўчат ў лазні на беразе возера. Сапраўды, не выбегала тады ні адна, як легкадумная німфа, разагрэтая, каб акунуцца ў халодную ваду. Рабілі гэта парабкі, калі купаліся разам, пасля заканчэння туалета паннаў. Але пра паннаў была такая легенда. Раптам ім сёння гэта дакладна стрэліць ў галаву?
Ён уявіў сабе белацелую Варшулку, якая хутка рухаецца праз кусты, праз прагаліны, уражвае яго круглымі сцёгнамі, пышнымі грудзьмі. А ці пазнаў бы яе, калі б яна ішла з цэлым такім статачкам белых козачак? - Вядома! Пазнаў бы яе па тым простым крыжыку на стройнай шыі - і па вачах! Бо ў яе вочы - бліскучыя ў цемры.
- А ты бачыш, вунь там, - спытаў Станіслаў, паказваючы на бледнае неба.
У небе, акуратна выцягнутыя ў востры строй, ірвучы паветра, цягнулі качкі. Прыпыніўшыся, пачулі паляўнічыя шум іх цягу, шоргат крылаў механічны, перарывісты, спешны. Цягнулі ў кірунку возера.
- Ну? пойдзем на паўвостраў? Да цемры можам забіць яшчэ некалькі качак. От, краквы цягнуць, тыя ж самыя буйныя, без зялёнага пяра ў крыле.
- Будзеш мне распавядаць, што бачыш адсюль ў прыцемках пер’е!
- А я табе кажу, што гэта тыя. Кожны від мае крыху іншы звычай у лёце - то шыя больш прамая, то крылом па-іншаму робіць. А там - бачыш? - чыранкі. Меньшыя і сноўдаюцца трохі, калі ляцяць. Ужо ты мне павер!
- Добра б і качак настраляць - сказаў Міхась, - але добра і на вячэру. Ты не галодны?
- Вядома, галодны. Толькі што качкі выдатна цягнуць. Праз гадзіну будзе ўжо позна... А стаяць мы можам і ля самой лазні...
- Ты так кажаш? - Ну, пойдзем на возера, там заўсёды на стрэл знойдзецца.
Ноч цёмная, ноч, якая пахне раем і грахом, схавала далейшае падарожжа двух паляўнічых і нават звесткі пра яго.

- Можа ўжо час да лесу? Сонца заходзіць.
- Пачакай, паспеем, калі сонца знікне за пагоркам. Норы за пяць соцень крокаў адтуль, на самым беразе леса.
Маладзейшы, Міхал, парываўся на незвычайную забаву палявання барсука, калі ён выходзіць з нары на начны жэр. Старэйшы, Станіслаў, здаваўся нібы уладаром патаемнага панства, стварэнняў лясных і палявых, каторыя хоць укрытыя ў траве, зарасніках, а, нават, у зямлі, відаць, рапартавалі свайму пану і пагромцу. Альбо праз шпіёнаў атрымліваў Станіслаў паведамленні? Досыць, што абяцаў на сёння барсука.
Тым часам сядзелі паляўнічыя сярод ружовага ад заходніх промняў іржышча на дужым камяні, урослым у шчыт узгор’я ў месцы адвечным, адкуль людзі не хацелі яго прыняць ані разламаць, бо служыў за лаву для адпачынку ды за бельведэр. Хочаш палі адтуль агледзець - залацяцца і зеленяцца, дыміць імгла на мілю і далей. Хочаш гай разгледзець – стаіць, як распяты паркавы шпалер, вытканы з некалькіх кшталтаў зелені, затканы гэтай парою золатам на бярозе, на дубе, на асіне.
Гарыць яшчэ ў паветры прысутнасць лета, але снуецца ўжо і нуда восені. Міхал мусіў хутка вярнуцца да горада; сканчаліся універсітэтскія вакацыі. А добра было ў гэтым годзе ў ковеньскім краі, можа, нават, лепей за мінулыя гады… Мноства дзічыны, цудоўнае надвор'е і тая Варшулка… Як німфа, упрыгожаная праз уяўленне ў высненай вясёлцы, чым болей скрывалася, падмігвала дзесь у ляшчыне, дзесь на лузе пры сенакосе, дзесь ля возера, зачараванага ноччу, і уцякала з рук, тым мацней, раўнівей станавілася жаданай.
Праз лес і ўбачыў яе зараз Міхал, але не ў аблоках, а на той адоранай зямлі, у агародку бацькоўскай хаты ў Штаранцах, у кашульцы без каптаніку ў простай спаднічцы па шчыкалаткі, такую рытмічную ў сваіх вытанчаных і моцных рухах.
А Станіслаў убачыў яе і прызнаў у вачах малодшага сябра.
- Я табе і Варшулку зараз пакажу.
- Дзе? – жыва спытаў Міхал, чырванеючы.
- Яна табе не казала?
- Я ўжо пару дзён не бачыў яе…
- А от – убачыш.
Рушылі са збожжавага пагорка на сухі луг, разасланы пад гаем накшталт цёмна-зялёнага дывана, на каторым стаў мур раскідзістых дрэў, мастацкім пэндзлем . Ручай сачыўся крутым глыбокім ровам уздоўж лесу. Была ў адным месцы кладка для пераходу, але такая кволая і недагледжаная, што паляўнічыя мусілі роў пераскочыць.
Лес ужо замрочыўся ў падценях і моцна пах сасновай жывіцай; рос на няроўнай глебе, узгорбленай ў шанцы, прыкопы і мамелоны, зза чаго здаваўся яшчэ вышэйшым, а старажытныя шукальнікі прыгод пазнавалі ў тых выпукласцях грунту “акопы шведскія”. Гэта, канешне, няпэўна, за тое ўсе сапраўдныя “ахотнікі” ведалі, што тыя лясныя ўзгоркі густа перакапаны лісамі і барсукамі.
Станіслаў з жаданнем і перакананнем ўсёведаючага паляўнічага, да таго ж зараз, як гаспадар на ўласнай дзядзічнай зямлі, даваў Міхалу наступную інструкцыю:
- Калі паставім цябе, так ужо на гадзіну, дзве – ша! І папяроса – ані праэкту. А калі стары выйдзе, пачакай пакуль ён табе поўнасцю пакажацца. У высунутую галаву не страляй – хоць ты яму галаву на бігас пасячэш, шмыргне напаўрот да ямы – а тады хоць усю гару раскапай! І ямнік да сцярва ня пойдзе. Так што сабе гэта ўсё ў памяці трымай, калі хочаш мець торбу з яго скуры і лой з яго на лекі для цёткі хочаш вытапіць.
Міхал меў абодва тыя намеры, але перад усім хацеў да новых трафеяў лавецкіх дадаць першага ў жыцці барсука. Шлі, што далей цішай, пазбягаючы ботамі хроста, аж сталі на малым узгорку, прадзіраўленым некалькімі касымі атворамі. Некаторыя з іх былі ўжо як бы закрыты мохам і дзірванам; толькі два свяцілі раздрапаным у вылёту пяском. Станіслаў агледзеў, крадучыся, ўсе атворы, моршчыў лоб, схіляўся якбы нюхаў; нарэшце раз’ясніў вочы дзікай весялосцю і мовіў шэптам, ставячы Міхала за дрэвам і высказваючы два свежых вылёты:
- Тут і тут – факт! Я пайду на іншыя. І там можа быць.
Як застаўся адзін, Міхал пачаў выпытываць лес аба ўсіх акалічнасцях няхібна набліжаючайся прыгоды. - - І лес адказвавў шэптамі, якія гучалі яшчэ высока, пад чысцюткім небам, тады калі зямля была поўнасцю ціхая; патыхала толькі пахамі, без гуку.
- Абодва свежыя вылёты ў адным кірунку – але я стаю добра; барсук калі высунецца не ўбачыць мяне - - Тут трэба стрэліць шыбка, бо спуск стромы; барсук зараз знікне за ўзгоркам у елках - - Тут лепей: болей месца, далёка ад лесу - - Але ж зноў я адтуль добра укрыты - -?
Пасунуўся на два крокі, каб яшчэ лепей схавацца і перамагчы ў хітрасці звера. Але сцвердзіў, што адтуль ужо не бычыць вылёту першай ямы; вярнуўся ў папярэдняе становішча. З ціхай дакладнасцю хірурга зламаў стрэльбу, агледзеўся і паклаў у рулю ладункі.
- Так – шрот. Стах мовіў, што не куляй страляюць у барсука, толькі шротам. Можа быць цёмна, мушкі не хваціш, трэба мерыць па рулі… Нарэшце колькі крокаў да нораў? – пятнаццаць - - набой куляй пойдзе - - Святы Хуберце, патрон паляўнічых! - - -
Стоячы нібы мур са стрэльбай напагатове, Міхал толькі вачыма бегаў па норах. Калі зрок цямнеў ад напружання, падымаў вочы ўгору і адводзіў у гаючую сумную празрыстую прастору. Яшчэ нейкая птушка пасвіствала побач – з вялікай адлегласці даходзіў брэх сабак, пэўна ад Штараніц - - Хутка неба значна збялела на цэлы адзін тон каляровай гамы, і цішыня ўсыпіла вярхушкі лесу. Ужо зараз сонца добра зайшло за лес, за ўзгорак, за край зямлі. Узгор’е пачало набіраць іншых абрысаў, раствараючыся ў няпэўным пазёме лесу. Свяціўся яшчэ пясок пры дзвюх норах, але іншыя ўлегліся зараз на мшыстым твары пагорка накшталт пашчы і глыбокіх выразных вочаў. І па лесе розныя тварыліся дзівосы.
Выкрут бярозы, каторы ўжо днём прыцягваў вочы сваім цудоўным малюнкам, зараз перайначыўся: то ўжо быў агромны ўкленчыўшы барадач з адвартай да крыку вялікай губою і ўзнясенымі ўгару плячыма – роспачным толькі рухам просячы, альбо молячыся, толькі моўчкі, зацяты ў дрэва. - - Кожны куст мае свой твар, калі прыгледзешся, кожны конар належыць да якой-небудзь соннай ці крочыўшай патаемнай постаці.
Трэснула недзе галінка, не пры норах. – Можа ліс крадзецца, а можа… У той вёсцы, дзе сабакі брэшуць, жыве Варшулка; а можа спазніўшыся ў лесе за грыбамі ці гарэхамі яна праходзіць тудою? – Можна было і барсука пасвенціць!...
Горача стала Міхалу, хоць верагоднасць з’яўлення тут мілай дзяўчыны была аднолькавая з парушэннем барадача, зацятага ў бярозе. Але насупраць Станіслаў згадваў штосьці аб тым, што яшчэ сёння пакажа яму Варшулку… Ці то да Штараніц мелі ўначы заехаць? А то жартам прыслаў бы яе сюды на норы? - - Глупства! ніхто не йдзе, не рухаецца ў лесе, толькі яснасць нейкая нясутная і блакітная сачыцца паволі паміж чорнымі гмахамі дрэў і зноўку раз’ясненым небам. Месяц выплывае па-над лесам.
Міхал звярнуў зноў вочы на норы і здрыгануўся, аднак не змяніўшы пазіцыі цела, толькі стрэльбу, гатовую да стрэлу, моцна сціснуў у гаршчах. Па светлым пясчаным адкосе нары аглядалася ціха нейкая галава, нібы вужакі, чорна і бела паласована па чэрапе. Толькі замест тупой, жабінай морды меў той вуж рухомае рыла, якое моршчылася ў шыбкіх скурчах. Барсук высунуўся і прынюхваўся.
- Зараз ціха, глядзець і не страляць, пакуль…
Паўтараў сабе ў мыслях Міхал перасцярогі Станіслава, пакуль барсук сваей спрытнай галавой вялікай ласіцы павярнуўся так, што бліснуў – здаецца? – круглым, як чорная перліна, вокам у бок засады. І знік пад зямлёю.
Трэснуў бы яму ў лоб нехібна і застаўся б на месцы! Ясны свет ад маладзіка і на тым жоўтым фоне мушку відно, як на далоні!

***

Распіраючы туман шырокімі грудзьмі пары рысістых коней, вузкай лугавою дарожкаю вярталіся Міхал са Станіславам у тарантасе, за імі рухаўся Пакаш аднаконнай каламажкай. Ад пакінутага фальварка далятаў хор галасоў пісклівых, але чыстых, строячых літоўскую песню вясельную ці развітальную? - хто яе ведае? - але пранізлівую.
- Скажы, Стаху: навошта ты яе сюды прыцягнуў?
- На службу. Патрэбна мне была на месца Тэафілі, якая выйшла замуж. Не бойся: я на яе не гляджу, - адказаў Станіслаў і на утоеную частку пытання Міхала.
Сябры ў Літве вераць адзін аднаму. Так што, Міхал пазбавіўся ад сумнення і непакою за новае палажэнне Варшулкі – але разам з аповедзі Станіслава вывеў новае пытанне:
- Ты, Стаху, стаў у гэтым годзе паважным. Ці помніш прошлага лета? Як на плац, то непрыяцель альбо хутчэй прыяцелька - - Дзе ж твая Грася? А тая рудая Барбарка?
- Па-йшлі!
- Ды с чаго?
- Адна замуж, другая паміж людзей.
- А што зараз? - Ніц? – ніяк не бачыў цябе з ніводнай – А ты ж для ніх шчасце, прыпадаюць за табою.
- І я іх люблю: гэта найлепшы гатунак кабет. Салодкія, верныя, працавітыя - - вядома, не кожная.
- Але чагосьці так выглядаеш, быццам страціў густ да ніх?
- Пастарэў… Эт! Я табе іншым разам раскажу.

**   *

Коні пыхалі рытмічна, выкідваючы з ноздраў трубы пары. І больш у цемры, засяроджаныя ўважліва да няпэўных засад ночы туманнай і месяцовай, рухаліся выдатна, высокія ў шыі, нецярплівыя і паслухмяныя адначасова, рэдкія парадныя красуны.
Паварот на шырэйшую дарогу, белую ад месяца. Праз ліпавыя прысады вее лёгкі пах дыму і стайні, міргаюць два, тры, чатыры святла. Нехта чакае ў стайнях, нехта чакае ў двары, - - Кахаюць і смуткуюць у гэтым краі...

ІІІ.

ВАЛЬНАЯ АБЛАВА

Яны ехалі ўжо пару гадзін вялікім гасцінцам, убітым і пыльным праз сталае надвор'е, ехалі для скарачэння падарожжа кружнымі шляхамі, якія кручанай лініяй віліся патройнай зялёнай стужкай дзірвана, вытаптанай тысячай праездаў важкіх, аднаконных каламажак. Яны ехалі праз пагоркі ўздутыя, як боханы рошчыны, бледна-пазалочаныя збожжам і іржышчам, расстаўленыя на лугавой зеляніне, з заткнутымі па нізінах кустамі алешніку, а па шчытах - з празрыстым трымценнем бяроз. То зноў берагамі азёр салодка-духмяных, ціхіх, але такіх вялікіх, што вада з іх ішла да берага суцэльнай плоскай хваляй і, заміраючы на сушы, уздыхала. Яны ехалі ўжо доўга без размовы, пагружаныя ў велізарнае жыццё зямлі, якая дыхае ціха і, здаецца, спіць, але насупраць, пільнуе цвяроза і мудра сваіх парасткаў, перамен, сваёй нехібнай ва ўсіх адносінах эстэтыкі. Хто мае здаровыя пачуцці і незатуплены мозг праз свойскія прыродзе мысленні, адчувае, як разам з травою расце.
Гэта былі неразлучныя таварышы летніх паляванняў: Станіслаў Пуцэвіч і Міхал Раецкі, абодва ў параконным тарантасе з вознікам Адрыянам. Тарантас быў навамодны, лепшага, мусіць, мадэлю: кодаб ляжаў на восях і паўрэсорах, замест зыходнай дошкі; паміж галоўным сядзеннем і козламі возніка было яшчэ месца падзеленае сценкай на два адсекі, у якія два чалавекі усоўвалі ногі, як да футаралаў; малюсенькае сядзенне фурмана было высока, як на слупку; увесь быў прыгожа лакіраваны пад колер шакаладу. Такія тарантасы рабіў адзін стэльмах ў Коўне, геніяльны механік.
Прачнуўся Міхал ад падарожнай мары:
— Будзе ўжо палова дарогі?
— Да Шэтэксны, дзе заначуем, будзе. Але да пушчы, дзе заўтра аблава, хо, хо! яшчэ вёрст сорак.
— Псякрэў! кавал дарогі!
— А табе што. Місь? От — край пазнаеш. Ахвота цябе блукаць па чужых, а па сваім не ласка? І дзень гэты сама тое для падарожжа: не тое, каб і цёплы, але ветрык яшчэ летам цягне.
— Добры дзень... толькі нага трохі замлела, таму што тут і ружжо і сумка з аўсом... На што на самай справе гэтая дошка паміж нашымі нагамі ?
— На дошку, ты не наракай! Каб не яна, тарантас на якім-небудзь мастку так і рассыпаўся — у папярочнай дошцы ўся яго моц.
Гэтага хапіла Міхалу для пераканання, таму што менавіта зараз пераехалі праз каркаломны мост, даволі ўзнесены над рэчкай, якая перасякала шлях. Коні, вынаходлівыя жмудзіны, прывычныя да мясцовай мастовай тэхнікі, якая, па сутнасці, не фіксуе балі да бэлек, ўбачылі сінія вады паміж бярвёнамі, апусцілі галовы, ацанілі шанцы пераходу і напаўзаламаным скачком смела пераадолелі перашкоду; тарантас ўзяў паміж колаў амаль палову моста, скокнуў уверх, і падкінуў балі і шчасліва вытрымаў. Наступны падарожнік будзе ўжо мост гэты падпраўляць ўласнаручна, перш чым яго пераедзе, калі Бог дазволіць.
— А калі табе нага замлела, — дадаў Станіслаў — пасунь ты мне яе на калені.
— Што зноў? — абараняўся Міхал — сам сядзіш нязручна.
— Пасунь, калі я кажу! — паўтарыў Станіслаў рэзка і лагодна. Паміж паляўнічымі ўжо так: часам - адзін ляжа на зямлі, а другі, не прывыкшы галаву нізка класці, пакладзе яе тому, на мяккае, як на падушку.
Сілком узяў нагу прыяцеля, пералажыў праз дошку паміж месцамі ды ўсклаў на свае калені. Пазіцыя аказалася таксама нязручнай, але замлеласць прайшла.
Мала лесу было пры дарозе, гайкі толькі ды шаты, бо падарожнікі перасякалі густа заселеную ваколіцу паміж азёрамі. Яны ехалі ўжо пару гадзін вялікім гасцінцам, убітым і пыльным, праз сталае надвор'е, ехалі для скарачэння падарожжа кружнымі шляхамі, якія кручанай лініяй віліся патройнай зялёнай стужкай дзірвана, вытаптанай тысячай праездаў важкіх, аднаконных каламажак. Яны ехалі праз пагоркі ўздутыя, як боханы рошчыны, бледна-пазалочаныя збожжам і іржышчам, расстаўленыя на лугавой зеляніне, з заткнутымі па нізінах кустамі алешніку, а па шчытах - з празрыстым трымценнем бяроз. То зноў берагамі азёр салодка-духмяных, ціхіх, але такіх вялікіх, што вада з іх ішла да берага суцэльнай плоскай хваляй і, заміраючы на сушы, уздыхала. Яны ехалі ўжо доўга без размовы, пагружаныя ў велізарнае жыццё зямлі, якая дыхае ціха і, здаецца, спіць, але насупраць, пільнуе цвяроза і мудра сваіх парасткаў, перамен, сваёй нехібнай ва ўсіх адносінах эстэтыкі. Хто мае здаровыя пачуцці і незатуплены мозг праз свойскія прыродзе мысленні, адчувае, як разам з травою расце.
Гэта былі неразлучныя таварышы летніх паляванняў: Станіслаў Пуцэвіч і Міхал Раецкі, абодва ў параконным тарантасе з вознікам Адрыянам. Тарантас быў навамодны, лепшага, мусіць, мадэлю: кодаб ляжаў на восях і паўрэсорах, замест зыходнай дошкі; паміж галоўным сядзеннем і козламі возніка было яшчэ месца падзеленае сценкай на два адсекі, у якія два чалавекі усоўвалі ногі, як да футаралаў; малюсенькае сядзенне фурмана было высока, як на слупку; увесь быў прыгожа лакіраваны пад колер шакаладу. Такія тарантасы рабіў адзін стэльмах ў Коўне, геніяльны механік.
Прачнуўся Міхал ад падарожнай мары:
— Будзе ўжо палова дарогі?
— Да Шэтэксны, дзе заначуем, будзе. Але да пушчы, дзе заўтра аблава, хо, хо! яшчэ вёрст сорак.
— Псякрэў! кавал дарогі!
— А табе што. Місь? От — край пазнаеш. Ахвота цябе блукаць па чужых, а па сваім не ласка? І дзень гэты сама тое для падарожжа: не тое, каб і цёплы, але ветрык яшчэ летам цягне.
— Добры дзень... толькі нага трохі замлела, таму што тут і ружжо і сумка з аўсом... На што на самай справе гэтая дошка паміж нашымі нагамі ?
— На дошку, ты не наракай! Каб не яна, тарантас на якім-небудзь мастку так і рассыпаўся — у папярочнай дошцы ўся яго моц.
Гэтага хапіла Міхалу для пераканання, таму што менавіта зараз пераехалі праз каркаломны мост, даволі ўзнесены над рэчкай, якая перасякала шлях. Коні, вынаходлівыя жмудзіны, прывычныя да мясцовай мастовай тэхнікі, якая, па сутнасці, не фіксуе балі да бэлек, ўбачылі сінія вады паміж бярвёнамі, апусцілі галовы, ацанілі шанцы пераходу і напаўзаламаным скачком смела пераадолелі перашкоду; тарантас ўзяў паміж колаў амаль палову моста, скокнуў уверх, і падкінуў балі і шчасліва вытрымаў. Наступны падарожнік будзе ўжо мост гэты падпраўляць ўласнаручна, перш чым яго пераедзе, калі Бог дазволіць.
— А калі табе нага замлела, — дадаў Станіслаў — пасунь ты мне яе на калені.
— Што зноў? — абараняўся Міхал — сам сядзіш нязручна.
— Пасунь, калі я кажу! — паўтарыў Станіслаў рэзка і лагодна. Паміж паляўнічымі ўжо так: часам - адзін ляжа на зямлі, а другі, не прывыкшы галаву нізка класці, пакладзе яе тому, на мяккае, як на падушку.
Сілком узяў нагу прыяцеля, пералажыў праз дошку паміж месцамі ды ўсклаў на свае калені. Пазіцыя аказалася таксама нязручнай, але замлеласць прайшла.
Мала лесу было пры дарозе, гайкі толькі ды шаты, бо падарожнікі перасякалі густа заселеную ваколіцу паміж азёрамі.

Не знікалі з вачэй паселішчы, некаторыя больш прыземленыя, затопленыя ў зелень, пад аховай шматлікіх крыжоў - то вёскі і засценкі, другія вышэйшыя, бліскучыя беленымі сценамі пад чубамі пышных дрэў, як пад гербовым пер'ем - то шляхецкія двары. Край струменіў з сябе вытанчаныя духмянасьці: травы, выкашанай на атаву, аеру і лугоў прыазёрных, пры асадах лёгкі пах драўнянага дыму. Ехалі праз Божую залу, крытую блакітам, дзе дыхалі здаровыя стварэнні, незаплямленыя грахом, непадлеглыя смерці, як у раі.
Зноў выбліснула вузкае возера, накшталт канала, акружаючага востраў, на якім стаялі моцныя калонныя муры пасярод парку.
- Гэта ўжо Солы? - спытаў Раецкі.
- А так, - адказаў Пуцэвіч - я проста думаю, ці не заехаць нам у двор, каб распытаць аб заўтрашняй аблаве. З Сол, вядома, таксама паедуць.
- Позна прыедзем на ноч да Шэтэксны - адзначыў Міхал.
- Паспеем!
Былая сядзіба Марыконаў ў Солах, твор прыроды ці чалавека, ахоплена вакол возерам. Праз ценкую ваду вядуць да палаца масты, моцна збітыя даўнейшым метадам, адпаведна вялікаму палацу з пад’ездам а шасцёх калумнах, носячымі прыкметны адбітак польскага XVIII стагоддзя.
У палацы жылі цяперашнія арандатары Сол, паны Ельчанінавы, са слонімскай шляхты. Раецкі іх не ведаў і выказаў сумнеў, ці варта заязджаць да незнаёмых.
- От, фанаберыя! Пан Мікалай - наш сябар, з Пуцэвічам едзеш, а што Раецкі з Южынтаў чалавек чужы, ці што?
Вядома. Жмудзкія канькі, фыркаючы да адпачынку, заехалі да пад'езду. Адразу ж у галоўных дзвярах паказалася некалькі зацікаўленых асоб, паміж каторымі не было, аднак, гаспадара, ні яго жонкі. Пуцэвіч выскачыў з тарантаса і вітаў пані, цалуючы ім ручкі; мужчын прыймаў у абдымкі. Ён ведаў усіх. Сардэчна запрошаныя як госці, падарожнікі, абтросшы толькі пыл з адзення, уваходзілі ў пакояў, дзе толькі яны ўбачылі пана Мікалая Яльчаніна, які сядзеў у зручным крэсле, смакуючы гарбату. Ён устаў і ветліва вітаў гасцей, але ён сказаў толькі:
- Дзякуй, што не абмінулі нас.
І пагрузіўся зноў у сузіральны спакой.
Пані Ельчанінава, дужа рухлівая, выказала вымоўней сваё задавальненне ад наведвання і адрэкамендавала прысутным маладога Раецкага, які амаль нікога тут не ведаў.
У вялікай пуставатай зале вокны, дзверы і гіпсатуры столі яшчэ сведчылі аб даўняй пышнасці, тут круцілася столькі людзей, рознага тыпу і ўбору, што Міхал ціха спытаў Станіслава:
- Імяніны нейкія, ці што?
- Не. Яны тут, у Вількамірскім павеце ўвесь час так ездзяць адзін да аднаго ў госці. Сёння вы сустрэнеце іх тут, заўтра ўсіх у іншым суседзтве. І добра: людзі прывыкаюць да людзей.
Сабранае грамадства не здавалася паходзячым з адной правінцыі; аб мясцовай модзе таксама нельга было атрымаць прадстаўлення. Тыпы былі, навогул, польска-літоўскія, але нібы прышаржаваныя ў асаблівасцях твару і адзення. Пажылыя дамы - Міхалова, Геранімова, Юстынова, апранутыя з празмернай прастатой, не хаваліся, аднак, зусім па кутах, прымалі шырокі ўдзел у размове. Малодшыя мелі вельмі разнастайную знешнасць: адны, незалежныя усякай модзе, апранутыя па-мужчынску, з кароткімі валасамі, з цыгарэтамі ў роце, іншыя, у элеганцкіх прычосках і адзеннях, што не саступалі варшавянкам.
Заўсёды, аднак, нягледзячы на разнастайнасць адзення, дамы складалі менш характэрных гатункаў, чым мужчыны, апранутыя аднастайней, але кожны здзіўляючы адметнасцю тыпу. Гладкі элегант, ледзь не пецярбургскага фасону, размаўляў з кастлявым селянінам, уладальнікам суседняй сядзібы, апранутым ў доўгі, чорны сурдут, як у паўсутанне. Круглы, жыццярадасны ягомосць у сурдуце, скраёным як чамара, слухаў з сяброўскай іроніяй худога чалавека, які вяшчаў ў коле дам аб дачыненні да рыцараў. Гэта быў слынны па замовах пан Нарцыз Падольскі.
Сівы, спіральна закручаны віхор над трагічным тварам, урачыстасць рухаў складалі постаць, пабуджаючую да ўсмешкі, аднак не блазенскую, што так замілоўвае праз якуюсь бачную толькі на малюнках, старажытную дворскасць. Самай прыгожай панне ён правіў гамерычныя кампліменты, бо быў яшчэ кавалерам, яго трэба было слухаць з грахом папалам. Засаромленную пані выбавіла з праблем яе матка, якая сядзела побач:
- Пане Нарцызе! раскажы нам, пан, аб гэтай рэвізіі. Усе трэсліся, калі нам пра гэта казалі.
Шармант апошні погляд коса накіраваў да панны, кажучы:
- Дазволь, каралеўна, цяпер да маці звярнуся!
І паўабаротам на крэсле ў бок старой дамы, адзначыў пераход ад лірызму да эпічнай аповесці. Ён гаварыў гучна, ловячы вачыма больш шырокія колы слухачоў:
- Было гэта поўным трывогай і вавілонскага маштабу. Задрамаў я пасля абеду ў сваіх Салагубішках, змораны ўласнай і агульнай сітуацыяй, калі мяне разбудзіла знянацку служба палаца...
- З якіх часоў маеце службу палацу, пане Нарцызе? – умяшаўся жыццярадасны ягомосць у чамары - напэўна, гаспадыня Мёдухоўская і начны вартаўнік?
- Не чапляйся за словы, але лаві думку, - адказаў ўрачыста Падольскі - мова салонаў не ёсць агульная мова. Прабуджаны тады службай, даведваюся, што стражнікі прыехалі да мяне на рэвізію. Як жыву, не сымпатызаваў анархістам, такім чынам, вы бачыце, што помста чалавечая паслала на мяне гэты ўціск.
- Хто б стаў помсціць і за што? - умяшаўся нехта зноў - шукалі па ўсёй ваколіцы.
- Нідзе менш віны не знойдзеш, як і ў мяне! Ха! - падумаў я, - прыйшоў час ахвяры за грахі чужыя. Апрануўся я тады камплетна, бо нават у небяспецы не павінен быць смешным. Што ж вы жадаеце? - Вось я стаю перад вамі, гатовы на пакутніцтва - "Бумагі сацыял-рэвалюцыйнага камітэту!" - Я ёсць сябрам парадку, - адказаў я. Не зразумелі, відаць, пачалі шукаць. Шукалі ў кутах і на гарышчы, у скрынях і шафах, пакуль не дабраліся да маёй бібліятэкі, поўнай рэдкіх фаліянтаў - белых крукаў.
- Да той шафкі ў канцылярыі?
- Да той самай. Белыя крукі - па прыродзе сваёй рэдкія, іх не можа быць тысячы. У мяне калекцыя, з якой я атрымліваю суцяшэнне ў цяжкія моманты жыцця. Мне тут Сакрат кажа праз Платона, тут грыміць Скарга сваім словам прарочым, тут мне на лютні плача Сыракомля...
- Як гэта, пане Нарцызе? пачаў стражнікам чытаць урыўкі?
- Не блюзні! Я маўчаў. - А гэта што? - сказаў стражнік, адкрываючы кнігу in quarto. - »Праўда руская« - адказваю - справа навуковая. - Ну, мы гэту справу канфіскуем. - Хай вам служыць, - адпавядаю з вялікаю скрухаю, таму што кніга бязмерна рэдкая. Пасля абстуквання сцен, адрывання часткі падлогі, siepacze (стрдн. наняты забойца) пакінулі мяне нарэшце, вяртаючыся да Erebu(стрдн. міфалагічная падземная краіна памерлых), адкуль яны родам.
- На тым і скончылася?
- Яно ж так - праўда руская знайшлася, але сярэбраныя лыжкі зніклі.
Аточыў урачыстым позіркам слухачоў, якія адказвалі гучным смехам. Рады з гэтага выніку, Падольскі не змяніў аднак, трагічны выраз сваёй маскі, гатовы да апавядання новых дзіваў.
Але Пуцэвіч і Раецкі шукалі паведамленняў аб аблаве на ваўкоў у Шыманскай пушчы, да якой яны ехалі. Многія мужчыны, што тут сабраліся таксама меціліся на гэтую аблаву, абвешчаную дзяржаўным лясніцтвам. Пайшлі wici (стрдн. запрашэнне рыцараў на турнір ці вайну) на некалькі паветаў, нават на суседнія губерні; кожны, хто меў стрэльбу і жаданне, мог накіравацца да Шыманц на пагром ваўкоў, якіх некалькі гнёздаў вытрапілі па наваколлі.
Міхал і Станіслаў, не маглі знайсці лепшага інфарматара, як прысутнага тут пана Бенедыкта Тальмонта, лоўчага з Тышкевіцкіх лясоў, які таксама імкнуўся на аблаву.
Гэта быў муж вялізнага росту і постаці, знакаміты асілак, аднак лагоднага анімушу; свядомы сваёй моцы, непрапарцыянальнай да штодзённасці, падаваў на прывітанне руку, не сціскаючы далоні, нібы драўляны абушак.
Хоць апрануў сёння сваю фігуру ў чорнае сукно, ён выглядаў як Вырвідуб(стрдн.- легендарны асілак), увязаны ў мяшок. Пад пышнымі вусамі шчэрылася шырокая ўсмешка, рысы твару былі правільныя, хоць нібы з каменя цёсаныя, вочы вясёлыя.
- Якое ў вас пачуццё на заўтра, пане Бенедыкце? – запытаў лоўчага Пуцэвіч.
- А ўжо, паночку, добра будзе. Князь Радзівіл едзе з Таў’ян.
- З Таў’ян?! міль дваццаць?!
- Яму на паляванне хоць за мора. Да воўчай засады ён першы майстар і стральцоў мае, што не дай ты Божа лепшых! - а сабакі траповыя - авантура! Ён іх атрымаў ад ангельскага караля з Гамбурга.
- Гэта, напэўна, з Лондана, пане Бенедыкце?
- З Лондана або з Гамбурга, цяпер ужо ў Таў’янах. І толькі па ангельскай трубе ходзяць. Заграй ім, паночку, на нашым рогу, дурні, як панэрвы.
- Усё прыгожа было б, толькі паляўнічых занадта шмат. Колькі, вы думаеце, будзе са стрэльбамі, пане Бенедыкце?
- А хоць бы і сто, дык што? Добрых паляўнічых будзем ставіць на нумары, рэшты паставім на крылах, або пусцім паміж загоншчыкамі.
- Калі пагодзяцца – падмеціў Станіслаў. - Хто будзе весці паляванне?
- А ўжо сам князь з Таў’ян.
Праз гэтыя перспектыўныя навіны аблава набірала значнасці і шанцаў на поспех. Тым болей было нашто спяшацца маладым паляўнічым у далейшы шлях да Шыманцаў. Пуцэвіч загадаў свайму фурману адпраўляцца.
- Без перакусу не адпусцім - вырашыла пані Ельчанінава так станоўча, што трэба было яшчэ заставацца, каб не ўхібіць сардэчна гасцінным намерам.
У сумежным зале доўгі стол ўжо быў накрыты раней і шчыльна застаўлены халоднымі стравамі: вяндлінай, цясткам розных відаў. За сталом аматары папівалі зрэдку чай. Адразу падалі некалькі гарачых страў, якія сабралі цэлае грамадства.
- Ялавічыны не можна атрымаць - скардзілася пані Ельчанінава - ці ў вас у Южынтах і ў Гачынах так сама?
Раецкі і Пуцэвіч пацвердзілі, што і ў іх ваколіцах адчуваецца адсутнасць гавяжага мяса; карміліся летам, у асноўным, птаствам дзічынай і дамовым.
Адазваўся Падольскі:
- Чалавеку не наканавана есці мяса, якое прыносіць сангвіністычны і драпежны настрой. Я б не еў зусім мяса, калі б не падвяргаўся некаторым грамадскім прыхільнасцям.
- А п'яце гарэлку, пане Нарцысе? - спытаў Пуцэвіч. – у рэшце рэшт, і гэта спакуса?
- Падпадаю, - адказаў стары кавалер.
- Келіх горычы або слодычы?
- Змяшаны – абраў Падольскі і напоўніў келіх.
Увайшоў у яго асмяляючы эпічны дух.
Раецкіi мала казаў, азіраўся і слухаў. Родам адсюль, але прывычны да падарожжаў і вялікіх гарадоў, глядзеў на бліжэйшых сваіх суайчыннікаў вачыма ўжо параўнальнага абсерватара. Але ў той жа час, усе іх асаблівасці і разнавіднасці былі яму па адчуваннях зразумелыя і роднасныя. У прынцыпе, ён любіў гэты край, гэтых людзей, на якіх ужо навучыліся глядзець са знешняга пункту - паўсвядома рыхтаваўся да прафесіі летапісца сваёй роднай зямлі.
Заходзіла ўжо сонца, калі нашы паляўнічыя вырваліся з гасцінных абдымкаў таварыства, якое сабралася ў Солах, і трапілі ў падарожны тарантас. Некалькі іншых wehikułów (тут – павозак) падаліся на начныя папасы бліжэй да Шыманцаў. Некаторыя паляўнічыя начавалі ў Солах і з'едуць удзень, каб з'явіцца а дзявятай раніцы, усяго ў некалькіх мілях адсюль на месцы, прызначаным на спатканне для вялікай аблавы.

Ці раса ўпала на пыльны шлях, ці паляўнічыя і коні ажвавіліся парагадзінным адпачынкам? - тарантас рухаўся яшчэ лягчэй, чым днём, як быццам зрослы арганічна з коньмі i людзьмі. Залатое ад заходу неба перад вачыма падарожнікаў апіралася на ўжо закрытай аправе лясоў; рэдкія паселішчы; краіна вясёлых пагоркаў і азёр складвалася паступова ў плашчыну лугоў і лясоў, дымілася лянівымі туманамі, над якімі плаваў лес і чарнеў прывідамі.
- Але дарога тут добрая, - сказаў Міхал.
- Нічога сабе, пакуль лета - адказаў Станіслаў - толькі ўжо ў бездараж тут цяжка. З'язджаем у ваколіцу пушчы.
- А ты казаў, што так далёка? Тыя лясы перад намі гэта, напэўна, ужо Шыманская пушча?
- Шыманцы і не Шыманцы. Афіцыйна толькі ўрадавых 20.000 дзесяцін, а палічы прылеглыя лясы - моц. Да Шэтэкснаў яшчэ міля, а з ёй да галоўнага лясніцтва, дзе ў нас збор, зноў паедзем тры мілі заўтра раніцай.
- Кавал дарогі, Стаху, да тых ваўкоў!
- А ты думаў, што ваўкі на кірмаш у Камаі прыходзяць каб іх палкамі білі?
- Ну не, але...
Край накрываўся ўсё гусцейшым змрокам і пад гэтым покрывам маляваўся падманна: на аднакаляровай, купамі задрэўлёнай прасторы здавалася часам, што пры дарозе вырастае густы, шчыльны, з падшэўкай гай, а з яго крывава бліскае нейкае вока, - аж гэта хата! - і другая, трэцяя – цэлы засценак затоены пад дрэвамі, непрыветны, выглядваючы з хованкі, што там, гудзіць па шляху. - - Мокрыя клубы туманаў сцелюцца па лузе шырока, шырока - тут ужо спіць усё, - хіба, лётныя свіцязянкі прыйдуць танчыць, калі ўзыйдзе месяц - але плыве нешта сталае па той тоні: гэта таксама самотная хатка, як быццам, плыве ў сон...
Па шляху, ўсё больш вузкаму, усё менш значнаму ў навакольнай цемры, цяпер пасоўваўся тарантас асцярожна, амаль на памяць фурмана і коней. Раптам Адрыян прыпыніў коней.
- Чорт яго ведае, панічу, дзе тут дарога...
Пуцэвіч высунуўся: дарогі на самай справе не было відаць ані следу. Аднак вознік, і гэткі выжыга, як Адрыян, павінен быў яе адчуваць.
- Мала мы туды ездзілі? – строга казаў Станіслаў возніку – Усяк бачыш: Шэтэксна як на далоні!
- Дзе яна, гэта я ведаю, толькі яна не на далоні, але за двума канавамі на лузе. Калі паніч лепш ведаеш, сам вязі.
- Ах ты, Адрыян! мусіць зноў пацягнуў гарэлкі з фурманамі ў Солах?
- От не здагадаўся, паніч! Есці то далі, а салёна, аж ў горле пішчыць, але піць ані-ні.
Нягледзячы на запэўненні, Станіслаў, ведаючы мяцежны анімуш Адрыяна, калі падап’е, вырашыў абыйсціся з ім лагодна. Ён выйшаў з тарантасу і агледзеўся ў сітуацыі. Нармальны пад'езд з гэтага боку да Шэтэксны быў праз вільготны луг, за якім маячыў шэраг пасаджаных дрэў. За гэтай лініяй несумненна быў двор, проста яшчэ трэба было пераадолець пару перашкод.
- Ну дык што?... прама ехаць на гэтую прорву, што блішчыць паміж дрэвамі. Там раз’езджаная канава - і мы пераедзем.
- А як тарантас падзякуе за службу, не мая віна будзе - прамармытаў Адрыян.
- Павольна толькі!
Так і здарылася. Ўмела праведзены дасведчаным, хоць і падпітым вознікам і праз цярплівых жмудзкіх мерынаў, тарантас даў першага нырца ў канаву на лузе крыва папярок, каб перамясціць свой доўгі корпус; цудам захаваў раўнавагу на схілах рова, выбраўся, мацаў потым кірунак па дзірваннай паверхні, трапіў у прагал паміж дзвюма дрэвамі, хлёпнуў у равок, дзе, нягледзячы на засухі стаяла яшчэ вада - і падарожнікі апынуліся з немалым задавальненнем паміж будынкамі фальварку. Адсюль ўжо плаўна і з фантазіяй заехалі да двара.
Двухпавярховы жылы дом быў з дрэва і патанаў сярод навакольнай і плятучай па сценах расліннасці. Зусім не быў асветлены, паўставаў раптам з цемры, што, здавалася, сам з цемры пабудаваны, прыснёны. Але сабака брахаў здалёк, а з нетраў дома даносіліся прыглушаныя гукі фартэпіяна: нехта тут жыве.
Дзверы не былі зачыненыя, так што Міхал са Станіславам ўвайшлі ў сенцы, і, ведаючы, што дом гэта - кавалерскі і прыязны, весела гукнулі, як па лесе:
- Хоп, хоп!...
Праз некаторы час два ўмелых малойцы, апранутых да каня, выйшлі са свечкамі. А потым мілая неспадзяванка і прывітанні! Гаспадар, Мікалай Рудаміна, быў сваяком Раецкага, трохі ад яго старэйшы. Другі малады чалавек, калега Мікалая, праводзіў лета ў Шэтэксне.
- Хто грае ў вас? - спытаў Пуцэвіч - ці дам маеце ў доме?
- Не, так сабе, удвох музыкуем ў прыцемках.
Нейкія слабыя яны далі адгаворкі, таму што чуліся ў пакоях тупат босых ног і фурканне спадніц. Засвяцілі лямпы, рыхтавалі вячэру. Хоць госці запэўнівалі, што яны елі ў Солах, што яны просяць толькі шклянку гарбаты, умовы, строга выкананыя праз гаспадыню, не дазволілі гасцям пайсці спаць без вячэры, спажытай на месцы. Споўнілі той мілы ў добрым таварыстве абавязак гавэндзіць, ў асноўным, аб заўтрашняй аблаве, на якую ўсе чацвёра маладыя выбіраліся наступным ранкам. Рудаміна таксама чуў аб прыбыцці ў Шыманцы князя Радзівіла з выдатнай сваёй службай паляўнічых.
Поўныя добрай надзеі пайшлі спаць каля поўначы.

***

Ахвотна настроеныя пад’яжджалі паляўнічыя з Шэтэксны да зборнага пункта пры галоўным лясніцтве, збудаваным на карчаванні сярод пушчы. Нібы ярмарак сярод лесу! Некалькі дзясяткаў розных падвод: каламажкі, тарантасы, воланты, расійскія пералёткі і лінейкі ціснуліся ў разладзе каля банальнай, афіцыйнай сядзібы лясніцтва. У натоўпе розных асоб і ўбораў, ад сур'ёзных грамадзян, цудоўна экіпіраваных на паляванне, да балотнай аховы ў кіцелях, у форменных шапках, узброеных бракаванымі карабінамі, сустрэлі Пуцэвіч з Раецкім многіх сяброў. Загон-наганка, складзеная з мясцовых сялян, каля пяцісот хлопаў-падлеткаў, сонна вандравала паблізу.
- Глянь - сказаў Станіслаў да Міхала - Мацей Сесіцкі, Ануфры Клімовіч, Ян Розен, Камар з Рэйсаголы, Конча з Лукіні - от набралася шляхты, як на выбары. А там i нашыя маладыя Ромеры з Антонаша – пойдзем распытаем.
Віталіся, абдымаліся. Адразу пасля першых слоў прагучала пытанне:
- Радзівіл з Таў’ян ёсць?
- Няма і не будзе – адпавядана квасна.
- Хто ж вядзе паляванне?
- Верагодна, гэты пан надлесны, які там сядзіць у будынку "чай" п'е з іншымі ўраднікамі?
Расчараванне, вісячае над усёй кампаніяй, перадалося і новапрыбылым.
- Нічога з гэтага не будзе, толькі вяртацца дадому! - сказаў паспешліва Раецкі.
Так і зрабіў пан Міхал Ромер з Багданішак; прыехаў за дзесяць міль, убачыў, што свеціць, павярнуў дадому.
- Пачакай, пан Раецкі, -- сказаў палкоўнік Хмара з Рарогаў - надлесны чалавек інтэлігентны і егэрмайстр знакаміты. Ён і ў Белавежскай пушчы ў лясніцтве служыў.
У канчатковым рахунку, гэта было меркаванне ўсёй зграмаджонай кампаніі: калі нас лёс сюды сагнаў, паспрабуем шчасця.
Нарэшце надлесны выйшаў з будынка з групай блізкіх сяброў і нават дам. Рослы мужчына ў мундзіры афіцэра пяхоты, вельмі далікатны, прадставіўся некалькім старэйшым панам. Таварыства з будынка і з-пад голага неба змяшаліся на хвіліну, выменілі паміж сабой некалькі паклонаў, але пасля пяці хвілін падзяліліся на дзве асобныя стыхіі, як вада і алей, пакінутыя ў спакоі пасля штучнага сутрасення слоіка.
- І пара ўжо ехаць -
- І пара - былі аднагалосныя высновы.
Станіслаў з Міхалам на сваім тарантасе умяшаліся ў бясконцы, павольны шэраг возаў і пешых, які працягнуўся лесам на невядомую прыгоду першага доступу. Лес пазяхаў пад жарам сонца. Здаваўся маладым на старой зямлі; рэдкі сведка, і то, звыкла павалены, нагадваў аб "аднагодках літоўскіх вялікіх князёў", відавочна гаспадаравала тут здаўна "купецкая ці судовая... сякера". Але лес смела гнаў з зямлі буйнымі паростамі, упэўнена у будучыя вякі. Нягледзячы на худы дрэвастаў, пушча была сабой, дыхала бязгрэшным пахам смол, імхоў і асаблівых траў, якія не сустракаюцца ў гаях, цягнула сваёй глыбінёй і цішынёй. І паляўнічыя, хоць і аслабленыя ў лоўчай надзее, насычаліся атмасфераю пушчы, якая, як мора, супакойвае вялізарнасцю .

Пасля трох такіх глухіх загонаў таварыства, моцна незадаволенае, ўбачыла нешта весялейшае: агні, звястуючыя пра збор на сняданак. Гэта, па меншай меры, пэўней. Можна будзе даць слова заслужанай крытыцы і распрастаць на мурожніку натомленыя члены. Бо нішто так не стамляе, як дарэмная валацуга па лясной чашчы; від дзічыны і стрэлы ўплываюць на паляўнічага, як узбуджаючы напой; пусты лес усыпляе і абвастрае нягоды палявання; хто мае рэўматызмы, адказваюць яму абавязкова; хто надзеў новыя чаравікі, ціснуць яны невыносна.
Паляўнічыя размясціліся двума лагерамі, як і раней пры леснічоўцы - вада і алей. Паміж знаёмымі не бракавала правіянту, ні нават шыбенічнага гумару, асабліва пасля пад’едку. Ўпалі няўхільныя выразы наракання:
- Дурная авантура ехаць так далёка, каб пачуць "бумагу" пра воўка. Прачыталі нам.
- Гэта ўжо тыпова »па-казённаму« - наракаў другі. - Што толькі яны не зладзяць, скончыцца "бумагаю".
- А ваўкі тым не менш, - адазваўся нехта іншы – леснікі чулі: вылі ўсю ноч.
- Калі? сёння?
- Эй, не! тры дні таму.
- У тым і справа – хтось адрэзаў, і ўсе супакоіліся, паглыбіўшыся да дна расчаравання.
Але пан Бэнэдыкт Тальмонт быў у добрым настроі, як лоўчы, сцвярджаючы партацкую працу калегі па цэху. Багата змачыўшы ўжо вусы, даваў знаць мігценнем вачэй і рухамі свойскага мядзведзя, што не адзінае ён ведае, што стасуецца да аказіі.
Прасіў яго Пуцэвіч:
- Што ж, пане Бенедыкце? у нас не так?
- Вядома, - сказаў Тальмонт, кіўнуўшы лапай - ваўкі ці, пачуй ў ночы, і адразу абстаў сялянствам і сеткамі перад світаннем, або ўжо ў адзіночку страляй, калі патрапіш.
- Як гэта ў адзіночку? Дзе ж яго сустрэнеш?
- А, пане ж ты мой! бывае. От мне трапілася зімой раненька. Сплю я сабе, вочы зажмурыўшы, толькі ж дзверы ц’юррр... Хто там? Ляснік мой Шутас, уваходзіць і кажа: пане лоўчы, - воўк! - Дзе ён? Свінню маю парваў, - кажа, - і за шкірку ў лес цягне жывую, а хвастом так і заганяе, фіт - фіт - каб роўнага ходу з ім ішла.
- Ці, выпадкова, не хлусіць гэты ляснік? - спытаў з усмешкай пан Конча.
- А пане ж мой! - чалавек просты, і не ўмее! - - - Дык мы з нім бегам за ваўком пусціліся, стрэльбу, схапіўшы. Воўк не вельмі шпарка ішоў, як панове і здагадваецеся, у такім са свіннёй таварыстве. Лесам мы шмырг, шмырг- пакуль чуем: свіння вішчыць у небаглосы. І мы крадком за кустом, за кустом, дабіраемся да маленькага балотца. Я гляджу – як так! Воўк на жывой свінні сядзіць, скуру сарваў са сцягна, завярнуў на галаву і зубамі ад шынкі пачынае Ці даеце, панове, веры?!
Ніхто ўжо не пратэставаў; смяяліся і прасілі далейшага працягу.
- Я тады асцярожна, каб свінню не дабіць, ваўку ў галаву цэлюся. Бах! - скочыў угару - ляжыць. Мой Шутас да яго з кійком, хвост яму падымае і валіць: а злодзей ты! а дзве ўжо ў мяне авечкі выкраў, яшчэ свінню табе! Аж тут воўк на роўныя ногі зрываецца i іклы вышчэрыў - - Шутас адскочыў назад, я не паспеў стрэльбы набіць, а буры як пойдзе - толькі мы яго бачылі!
- Жалезны воўк - сказаў пан Конча, - І свіння, напэўна, у жывых засталася!
- Дарэзалі бедненьку - толькі ўжо шынку з яе не вэндзілі на свянчонае, бо парвана была праз ваўка. Пробашч сказаў: не варта.
Уздыхнуў голасна прамоўца і сам фыркнуў шчырым смехам.
З кукішак апусціўся на чатыры лапы, схапіў пустую шклянку і працягнуў яго да чалавека, які падаваў віно.
- Дайце выпіць, панове - моцная спякота.
- Пасля гэтай казачнай шынкі мусіла табе ў горле спыніцца, пане Бенедыкце?
- А ўжо... Ваша здароўе, панове!
І ледзь выцер вусы, зноў пачаў расказваць, з фіглярнай усмешкай.
- Гэтага ваўка такі я атрымаў нарэшце. Смаляры знайшлі яго самлелага на другі дзень. Далі яны яму яшчэ farnapiksu (лат. даць лазні) па галаве і па баках, толькі, пачуўшы ўжо, якая бесція жывучая, яны прывязалі яго да дрэва за заднюю лапу, калі выходзілі на працу. Пакуль яны вяртаюцца ўвечары на гэта месца, пане ж ты мой - а воўк стаіць каля дрэва, увязаны за нагу! Тады нарэшце. адзін смаляр сякерай галаву яму перацяў, і толькі такім манерам скура гэтага ваўка ў мяне перад ложкам ляжыць.
- Кажаце сабе пра ваўкоў, - сказаў пан Ануфры Клімовіч - а мы пасля сняданку і ваўка не атрымаем, і дождж нас вымачыць; зірніце на гэтыя аблокі
Над лесвм узыходзілі на самай справе шчыльныя, хуткія клубы. Колер неба і лесу пацямнеў, а аддаленне, у якім знаходзіліся паляўнічыя ад якіх-небудзь сядзіб, стварала ўпэўненасць, што, калі дождж ліне, прамочыць ўсіх да мозгу.
Схавалі між тым, талеркі і шклянкі да кошыкаў. Надлесны паслаў ужо аблаву на новае месца. Але з-за няпэўнасці выніку і з боязі дажджу не ўсе паляўнічыя рушылі ўслед на пазіцыі: панове Сесіцкі і Клімовіч з'ехалі да сябе; іншыя ўзялі з брычак, што ў каго было, бурку або халат. І пачаўся гон больш клапатлівым з-за чакання ліўня, чым ваўкоў.
Быў ужо непакой і ў хвалях паветра, і з зямлі. Лёгкія посвісты падалі ў чубы лісцяных дрэў, азначаючы па лесе месцы, дзе расце бяроза і асіна. Да гушчыні прыземнай прыпадалі з верхніх паверхаў анямелыя сойкі, дразды, дзятлы – шмыгнуў і фуркаючы цецярук. Над лесам цягнуліся, гучна і фальшыва крачачы, сяброўкі слоты, вароны. З воддаль пушчы нешта набліжалася, з плаўным гукам, як пушчаная з лісцяной стыхіі хваля: прыходзіла няўхільна, шырокая, як свет, непазбежная, як лёс. Пакуль не пачулі адначасова, паляўнічыя нібыта сварлівы шэпт набліжаючагася натоўпу. Вяршыні дрэў сталі нервова тузацца, губляючы раз за разам лісце і дробныя галінкі пад цяжкімі, гучна спадаючымі кроплямі; яшчэ паляўнічыя бараніліся ад іх пад заслонай буйных галін.
Сталі яшчэ - гукалі там глуха, нейкія загоны - але ніхто ўжо ні аб чым іншым не думаў, толькі як укрыцца ад вальнай улевы. Ударыла, нарэшце, з зеніту, перпендыкулярна, леючы спачатку праз паветраную спякоту, свежы і духмяны, трохі фасфарычны - хутка важка, глушачы шумам, секла снапамі вады, каторай ўжо было поўна ўсюды: на слізкім дзірване. на дрэвах аж да вяршынь, за каўнерамі разгубленых паляўнічых.

Як і ў кожнай прыгодзе, без выхаду, людзі пачалі інстынктыўна збягацца да купы, ішлі ў кірунку пакінутых фурманак. Там вознікі паадкрывалі падушкі павозак, засунулі возы, як удалося пад галеззе, акрывалі сябе дзяругамі, скуранымі фартухамі, чакаючы, ці хутка панам абрыдзе паляваць у такое надвор'е. Коні, здавалася, цешыліся ў цёплай распыленай капелі: згодна ківаючы галовамі, пырхалі ад задавальнення.
Хто жывы дасягаў сваёй падводы, зліваў ваду з капелюша, як найшчыльней накрываўся і аддаваў возніку нецярплівы загад:
- Но, руш, ды хутка!
Адзін аднаго праводзілі паспешна толькі мрукненнем пры раз’ездзе брычак; некаторыя і нічога не казалі, злыя і непрыемныя, як звязаныя мядзведзі. Надлесны мужна стаяў пры галоўнай дарозе, у гумавым ацякаючым плашчы, падобны на змоклую варону, і ваенным паклонам грэшнік развітваўся з раз’язджаючымся ў паніцы грамадствам.
Адпавядалі яму так і гэтак, зрэшты амаль кожны бурчаў скрозь зубы:
- А, хай вас д’яблы з такім паляваннем!

ІV.

РАЗВІТАННЕ З ПАЛЯМІ

Едучы брычкай з Южынт да станцыі чыгункі 1-га верасня, Міхал Раецкі складаў вершы на развітанне з летнімі вакацыямі. Звязаныя выразы, насычаныя непасрэдным уражаннем, дастаўлялі яму смутак і спакой. Шкадаваў край і людзей, якіх пакідаў, і, аднак, знаходзіў асалоду і ў самім развітанні, таму што малады не баіцца развітвацца з добрым днём, упэўнены, што прыйдуць такія ж, або яшчэ лепшыя. Крыніца асалоды знаходзіцца ўнутры нас і называецца маладосцю. У яго не было адчування, што нешта памірае ў ім ці каля яго, але толькі засынае дзеля хуткага, абноўленага абуджэння.
 І цешыўся таму, што дзень гэты - адзін з самых прыгожых дзён пачатку восені. Мінаў месцы забаў і хваляванняў, як быццам гарнаў лісты арыгінальнага календара, раскладзенага па роднай зямлі.
 Калі ён з'ехаў з пагорка, на якім стаяў двор, закрыў яму выгляд сядзібы, парку і возера альховы гай, званы Бурбула, яшчэ зялёны, таму што чорная алешына доўга не жоўкне, рудзее толькі ад маразоў. Яшчэ пышніўся гай сапраўднай мужчынскай прыгажосцю. Лакаванае, цёмнае лісце ляжала цяжкай масай над амаль нябачнымі стваламі, над вільготным змрокам падцені; лінія вяршыняў падкрэслівала хвалістай жалобнаю стужкаю срэбны блакіт неба. Бляклае неба было, як твар засмучанай кабеты, абяцаючай асалоду на пазней.
 У гэтых гушчах Бурбулы, прылеглых да парку, страляў Міхал першых драздоў і шпакоў з нейкай першапачатковай guldynki (від стрэльбы) таму ўжо дзесяць гадоў. На тым балоцістым беразе сустрэў калісьці, спужаў, але ж убачыў уласнымі вачыма выдру, якая прабіралася мокрым ровам да возера. Яна паглядзела на яго, здзівіла асэнсаваным поглядам, сваім аслізлым целам велізарнай п'яўкі. Снілася яму па начах заўсёды недасягальная ані рукой, ані стрэлам.

У той Бурбуле блукаў часам па вечна расістай, пышна залужанай на рудым торфе зямлі і не думаў пра паляванні, але вынаходзіў безназоўнае сваяцтва паміж чалавекам і астатняй прыродай, фармаванне пачуццяў з пахаў, пачуццяў з шумоў - вучыўся фанетыцы дамоўленасцяў са зверам, з лесам, з ветрам. Можа ён не думаў - калі думкі ўжо сфармуляванае меркаванне і выяўленае права - але ўдыхаў тыя хвалі вострых, прамых уражанняў, якія ўзгушчаюцца потым у сказаныя думкі. У гутарцы з духмяным гушчаром станавіўся паэтам; калі ён выходзіў з зараснікаў на край, азораны сонцам, нёс яшчэ ў вачах, ў вушах і ў носе поўна таямніц лесу. Выветрываліся яны потым, але нешта з іх асаджалася на дне душы.
Мокры гай працягваўся далей на ўзровень вышэй і змешваўся з ляшчынай. Агарнула зноў выдатным, вельмі свежым успамінам – веяў нібы водар першага пацалунку Варшулкi.
- Дрыяда тых гаёў, - прашаптаў Міхал, калі брычка, пакідаючы зараснікі, павярнула паміж палявымі пагоркамі.
І на імгненне задумаўся, як найпаэтычней уплесці Варшулку да развітальнага верша. Забылася яна яму трохі за туманам іншых таварыскіх і раптоўных ўражанняў.
У апошнія дні ён шмат падарожнічаў “раменным дышлам”(ехаць аказіямі, часта збочыўшы), аб’ехаў суседства на развітанне. Ад Пуцэвічаў з Гачан пад'ехаў, праўда, у Патылты наўмысна, каб развітацца з Варшулкай, але заспеў яе на працы каля малака, у кіслых пахах рондаляў і вядзерцаў, з ручкамі так завэдзганымі, што пасаромелася ўзяць пана за руку. І круцілася столькі парабкаў, дзевак каля той самай працы, што Міхал змог толькі вымавіць Варшулцы пару слоў. Такое развітанне, магчыма, на цэлы год, было сапраўды недастатковым. Але што ж рабіць? - Сімпатычная дзяўчына, штось, нават, у ёй ёсць адменнага ад гэтых кабетак, прымушаных да грабення сена і прац гаспадарчых, штось грае ў яе глыбокіх вачах, нібы маладая душа рвецца да шчасця, - але што рабіць? – грамадскія ўмовы, непераадольныя класавыя адрозненні. Для забавы добра такая Варшулкa; для сумеснага жыцця занадта ніклая...
Калі брычка пакацілася праз поле, паступова заязджаючы на схілы ланцуга пагоркаў, змяніліся ўражанні і думкі Міхала. Парыў рэзвы, амаль марскі, разбавіў слабое цяпло восеньскага сонца, у найчыстым паветры ярка барвіліся разлогі. На выцертай пазалоце жніва павуціны бабінага лета расцягнулі свае шаўкавістыя туманы. Бязкветныя травы лугоў і міжпольных нізін чарадаваліся цёмнай, стрыжонай зелянінай падаранай раллі, чырванелася тут і там астатняе зерне на коласе: рудыя пшаніцы-яркі, ўскудлачанае і бруднае насенне вікі, пасохшыя цецівы бульбы. Перабіваўся токамі спецыфічны пах лёну, разасланага па лузе або замочанага ў лужынах і азёрках. І ўжо на дрэвах паўсюль былі раскіданыя ўсе колеры вясёлкі з перавагай чыстага золата.
Шэрыя з шэрай раллі падрываліся купкі сеянцоў, здалёк падобныя на вандруючыя па зямлі віры пылу. З прыдарожных дрэў, гучна ўжо за сто крокаў, і абляпляючы галіны, як гронкамі чорных пладоў, фуркалі велізарныя хмары шпакоў, шыбкія, сабраныя пры рэзкіх загібах паветраных заваротаў. Адзін такі статак навіс над брычкай, і, убачыўшы яе, крутнуўся раптам над коньмі такой густою купай, што нават зацямніў сонца шчыльным ценем і шорхнуў віхурамі.
- Каб ружжо ў руцэ! - падумаў Міхал - некалькі дзесяткаў упала б з двух стрэлаў.
Вельмі высока пад небам цягнулі качкі ўжо за мора. Калі іх убачыў Міхал, мацней сціснула яго сэрца: гэта быў відавочны знак канца летняй паляўнічай пары. Пачынаюцца масавыя паляванні на зайцоў; мала іх тут, але ў іншым месцы ў нас ідзе іх па некалькі сотняў у дзень! Пачынаюцца і вялікія паляванні на буйнога звера гэтай апошняй, капітальна паляўнічай парою года, якую ён, Міхал, павінен правесці ва ўніверсітэце. Не на пакуты едзе - свецкае жыццё мае свае спакусы, нават ап'янення - але чары палёў і лясоў адыходзяць ўдалячынь надоўга... За мора цягнуць качкі!
Азірнуўся з тугой за сябе на які растаючы ўдалечыні высокі пагорак южынцкага двара, месца здаровых, паэтычных уражанняў лета.
Брычка цяжка ўспіналася на крутую "Чырвоную Горку", пакідаючы межы Южынтаў. Міхал глядзеў за сябе, не ўбачыў, як спускалася з горкі, павольна, святочна апранутая ў чорную камізэльку і шаўковую хустку на галаве, прыгожа абутая - Варшулкa. На правым плячы абапіралася доўгае дрэўка грабель. Павярнуўся Раецкі да коней, калі ўжо дзяўчына была за дзясятак крокаў. Здзівіўся радасна. Як брычка ўспіналася павольна, лёгка выскачыў з яе на дарогу.
- Варшулкo! а ты куды? Што ты грэбсці будзеш ў гэты час?
- А так... - запнулася дзяўчына, белымі зубамі і глыбокімі вачыма адказваючы красамоўна, чаму апынулася на дарозе паніча.
- Антоні! - усклікнуў Раецкі на возніка – уз’едзь на гару і пачакай там: я прайду пешшу.
- І коням лягчэй будзе, - адказаў Антоні з дасціпнай усмешкай.
Міхал стаў у паў-гары, за брычкай, прыцягнуў да сабе галоўку дзяўчыны, якая хацела пацалаваць яго ў руку - і пацалаваў яе даволі нясмела ў шчаку.
- Ты ведала, калі я еду?
- Сам паніч казаў у Патылцы.
- І цябе адпусцілі з хаты, ад працы?
- Гачанскі паніч дазволіў.
- На што ж гэтыя граблі?
- Так... каб людзі на дарозе не пыталіся...
- Вельмі добра.
Брычка між тым узабралася на вяршыню пагорка і знікла за вяршыняй. Маладая пара стаяла без сведак сярод велізарнага палявога абшара. Глядзелі адзін на аднаго, не ведаючы, што рабіць. Міхал нават здзіўляўся сам сабе, што з гэтай простай дзяўчынай, якая была ў канчатковым рахунку дэталлю ў яго жыцці, не мог знайсці, што яму па звычайным паняццям належала - ні раней, ні цяпер. Варшулкa ж адчувала ў сабе сілу кахання і скарбы асалоды ўзаемнасці з гэтым маладым мужчынам, але ён здаваўся недаступным, адгароджаным праз муры традыцыйнай і асабістай годнасці. Вусны яму дам, але хацела б аддаць яму душу, толькі ён яе не просіць. - Міхал адчуваў менавіта гэтую душу, што імкнецца да яго, простую, але цэлую і свежую, як яе Бог стварыў - і ад гэтай святасці ён адчуваў сябе нясмелым.
Трэба было, аднак, нешта казаць далей:
- Тады ты застанешся ў Патылцы, Варшулкo?
- А ўжо, калі трэба...
- Пан Пуцэвіч добры мусі быць для вас?
- Добры.
- І гаспадыня добрая?
- Добрая, панічу.
Неапанаваная цікаўнасць панесла Міхала ў запыт:
- Ці паехала б са мной у горад, Варшулкo?
Як і любая першасная натура, Варшулкa не разумела ўмоўнасць сітуацыі, дапушчальнасці або паў-жарту прапановы. Зразумела толькі, што паніч кажа, каб узяць яе на службу ў горад, кажа ж так позна, і злёгку, што, мабыць, мала дбае аб тым.
- Такія, як я, панічу у горадзе не трэба, - адказала хмурна.
- Так, была бы ў мяне гаспадыняй.
- І я не ведаю, ці маці пусціла бы.
- Можна было б яе запытаць.
- Калі, паніч, з'язджаеш...
- То ж я толькі так кажу, Варшулкo. Можа на наступны год?
- На наступны год..- паўтарыла дзяўчына і ўздыхнула хутка, аж падняла відочна кафтанік высокай хваляй грудзей.
Міхал пашкадаваў ужо аб сваёй нікчымнай прапанове, мяркуючы, што Варшулкa лёгка на яе пагадзілася. Выкананне такога ж плана было б вельмі прыемна, але пацягнула б за сабой скандал і там, ва ўніверсітэце, і тут, на радзіме Міхала. Змяніў размову.
- Пісаць, напэўна, не ўмееш, Варшулкo?
- Не магу, панічу.
- А чытаць?
- Трохі па-літоўску, па кнізе для набажэнства.
- Я напішу да пана Станіслава, а ў лісце будзе што і для цябе.
Яна падняла мілуючыя і бліскучыя вочы на маладога. Не прадбачыў Міхал, якую велізарную вясёлку мары кідала на яе гарызонт гэта чароўнае слова: ліст будзе і для яе!
- І ты будзеш пра мяне думаць, Варшулко? І скажаш пану Станіславу, што мне ад цябе напісаць?
- Думаю то я заўсёды… а паведаць, што ж я скажу? Жыві паніч здаровы і шчаслівы…
Узяла за сэрца Міхала гэтае прызнанне, пазбаўленае ўсялякага эгаізму. Роўную сабе жанчыну пацалаваў бы ў руку - але да Варшулкi адчуў чулую пашану; ён узяў яе за руку, а другой прыгарнуў распалёную галоўку дзяўчыны да свайго твару таксама гарачага.
- Дай мне на памяць... ўзяць з сабой... можа, кветку?
Але ў яе не было з сабой кветак, нават у касе - і пры гліністай, стромай дарозе не было нідзе кветак паблізу.
- Дай мне медальён з шыі, Варшулкo... ці носіш?
Ён абдымаў яе, утаропіўшыся ў яе вочы, аж балюча ад кахання, і пяшчотна дакрануўся да шыі. Яна абаронча паклала на грудзях рукі:
- Нельга, панічу, - пасвечаныя!
- І што ж? - сам буду насіць. Дай!
Яна доўга глядзела ў вочы свайго пана - і ў вачах яе ўся жаночая драма барацьбы сораму і імкнення, абавязку і забыцця, грала бліскавіцамі, аж смуглыя цені пад яе вачыма пацямнелі, паглыбіліся - і здалася глыбокай спакусе. Яна палезла за пазуху, выцягнула свае святасці: на чорным шнурку бляшаны мядалік і крыжык. Адцяла зубамі мядалік і працягнула яго Міхалу. Адразу вырвалася з яго абдымкаў, хаваючы твар рукамі, як быццам адчула цяжар свайго граху.
- Дзякуй, я буду яго насіць, - сказаў Міхал сур'ёзна, спакаваўшы тым часам мядалік у першы, які трапіў, адарваны ліст і хаваючы яго ў партманэ.
- Вазьмі і ты што-то ад мяне на памяць, Варшулкo.
Яна паціснула плячыма: што яна можа ўзяць? Аглядала постаць Міхала цікава, як бы яе ўсю хацела пры сабе пакінуць. Нарэшце яе вочы засвяціліся нясмелым помыслам:
- А паніч, носіш медальёны... залатыя?
- Я не нашу ніякіх, Варшулкo.
Яна паглядзела на яго засмучана:
Ён быў увасабленнем граху, безбожнікам?... Адчуў гэта Міхал і паправіўся:
- Меў, але згубіў.
- Дрэнна без ніякага... паніч, насі між тым мой, а ў горадзе дастань два... ад біскупа... і дай мне адзін.
- Добра, я паспрабую, Варшулкo - усміхнуўся Міхал сумна. - А цяпер да пабачэння; каб не спазніцца на цягнік.
Ён пацалаваў яе ў вусны без прымусу, але і без шалу. Восеньскі вецер праз бледнае сонца халадзіў так сумна і сціпла, людзей нідзе не было навокал, але глядзелі настроеныя сур'ёзна палі.
Яшчэ раз - Міхал пабег на горку, сеў у каляску і паехаў.

V.

ТРЭМБЕЛІШКІ

Зіма ў гэтым годзе рана наступіла, і трымала без адлігі, так што ў сярэдзіне снежня мала што было чорнага ў свеце, усё пад снегам. Дахі сядзіб апранулі асляпляльна белыя каўпакі, толькі на заходзе крыху з румянцам; узгорыстыя палі і, нават, возера застылі адным, мяккахвалістым разлогам, па якім можна было бяспечна ездзіць санкамі, калі гэта было да ахвоты, шмыгаць з месца на месца, скарочаным шляхам, калі край ведаеш. Чарнелі толькі лясы, але і тыя, скарочаныя ад зямлі гурбамі, аснежанымі галінамі, зліваючыміся з белым небам.
Згодна такога параўнання белізны зямлі, неба і ўсяго, што паміж імі падымаецца і афарбоўвае ў іншы час года, нельга было не вылучыць належным чынам Трэмбелёвай хаты, сярод вялікага саду, сярод прыгожых гаспадарчых будынкаў, у непасрэднай блізкасці ад маёнтка саміх сваякоў, Трэмбелёў, адкуль уся асада называецца Трэмбелішкамі.

З хаты выйшла рослая дзяўчына, зусім светлавалосая, і яе непакрытая галава свяцілася сярод бясколернага абразу, як ружа ўбраная ў палявы лён. Павяла навокал вачыма, як быццам здзіўлёнымі гэтым звычайным абшарам, знаёмым так добра, ад камянёў у падмурках да разьбяных скрыжаванняў на шчыце свірана. Нешта ёй спадабалася сёння, асабліва ў агляданых прадметах, таму што вочы ў яе былі поўныя добрай ўсмешкі. Праз некаторы час яна пайшла праз сад да плоту, адкуль было відаць дарогу. Пайшла рухома, але з грацыяй, як быццам памятала пра эфект сваёй лёгкасці. Літоўская дзяўчына не кідаецца, не ківаецца; рухаецца, як дзікая птушка па зямлі, абдумана, зладжанымі рухамі.
На паверхні палёў, зіхацячай на сонцы, зрываліся маленькія віхурыкі, нібы снег дыміў. Паўночна-заходні вецер рэзаў востра па твары. Янэлька Трэмбелёўна глядзела доўга з-за плота, пад вецер, пакуль яе вочы зашкліліся вясёлымі слязьмі.
- Калі паабяцаў, прыедзе - думала ўпарта і гарачым жаданнем аглядала снежную прастору, каб тая вылучыла з сябе рухомую плямку саняў ў жаданым кірунку.
Між тым, на шляху да Гачан заўважыла дзве збліжаючыяся плямкі на снезе, не больш заблудных курапатак. - Людзі пешшу. Кабеты. - Каго іншага клікала думкамі Янэлька, але хоць для забавы можна зірнуць, хто такі і навошта імкнецца да Трэмбелішак. – Пазнала, нарэшце, рухі і рысы гэтых кабет; гэта былі: Варшулка і Маруся, фальваркавыя дзяўчыны з Патылты, ад Пуцэвічаў.

Бліснуў у вакне блік, як ад маланкі, не можна было праз заснежаныя шыбы разглядзець, дзе і што гарэла - хутка згасла.
- Можа Бог даў, што снег агонь здушыў?
Але бліснула зноў дзіўнае святло побач.
Усе кабеты выбеглі на падвор’е.
На высокай жэрдке дагарала незразумелае полымя, палыхаючае, як паходня. - Пэўна яго ўбачылі і з іншых хат, таму што некалькі маладых Трэмбелёў, суседзяў, стаялі пры кутах дамоў з вёдрамі напагатове паліваць стрэхі, калі б тыя заняліся. Аднак стаялі спакойна, відаць, што небяспека не пагражала непасрэдна; акрамя ветру даляталі покрыкі, нібы кароткія загады. За плотам саду зноў ўспыхнула зара на высокай жэрдке, асвятляючы нейкія твары, хутчэй, вясёлыя, чым драматычныя.
Трэмбелёва здзівілася; пазнаўшы пляменніка Антонія ўсклікнула:
- Антанас! хай вы! што вы робіце?!
Малады Трэмбель, пільнуючы з вядром у руцэ, хаты ад іскраў, якія і так згасалі ў вільготным паветры, і ва ўскаламачаным снезе, спакойна адказаў:
- Ваша Янэлька там свеціць Пуцэвічу і нас ушасцярох узбунтавала, каб дапамагчы. З пакляў, з галля, парабіла вязкі, абліла газай і запаліла. А нам загадала хаты пільнаваць. Дапаможа, ці не дапаможа, але пра хаты не бойцеся.
Пабегла маці да адважнай дзяўчыны, якая прыгатаваўшы сабе пару жэрдзяў і запас джгутоў, аблівала іх газай з банкі і падносіла па чарзе запаленую галавешку. Дапамагалі ёй у працы два маладых сваякі.
Убачыўшы маці, Янэлька хутка пацалавала яе ў руку.
- Не забараняйце, матулю!
Не забараняла Трэмбелёва. І іншыя перасталі здзіўляцца ідэі, бо ўжо шырока было вядома, што Станіслаў Пуцэвіч маецца да Трэмбелёўны. Да гэтак багатай і пільна сцеражонай асобы заляцацца было можна толькі ў сумленных намерах, так што Станіслаў лічыўся праз ўвесь род Трэмбелёў за канкурэнта Янэлькi.
Яны яго ж ужо даўно мелі за свайго, кумаваліся з ім і шанавалі, як знаўца сельскай гаспадаркі і лесу, як сябра народа.
Запальвалі агні, адзін за адным, так што ўжо з дзесятак чалавек удзельнічала ў гэтай міласэрнай ідэі. Доўга, аднак, ні адзін выгляд ні голас ад поля не разарваў мяцеліцу і посвісту завеі. Здавалася часам, што нешта храпе, ці енчыць па-чалавечы - не прыбываў ніхто, акрамя знікаючых ценяў, якія гусцей усклубёны снег ствараў па падабенству нейкіх статкаў, імкнучых воўчым бегам, то зноў высокіх і тонкіх постацей, канвульсіўна танцуючых ў віхуры.
Нарэшце, у змрочнай сімфоніі зімы пракраўся просячы галасок; першая пачула яго Маруся:
- Здаецца, званок?
Слухалі пільна – новая паходня бухнула полымем.
- Званок! напэўна, званок ад дугі!
Енчыў і набліжаўся хутка, мерны званок. Чуць было ўжо ў паветры, праз нейкія токі, праз нейкія электрычныя сувязи, што прама на агонь рухаецца жывая істота, вырываецца ад смерці, падвойная душа - чалавека і каня. Але тканіна цемры, зацягнутая ніткамі завеі не пускала праз сябе яшчэ ніякага выгляду.
 Нарэшце, бездань расчынілася і выкінула рухомы, густы цень, нібыта, ляцячая прама на гледачоў піраміда. Чакай! - і чорны конь, храпучы і выкідваючы з ноздраў клубы пары, асадзіўся перад нагамі чакаючых, задзіраючы высока гордую галаву пад вобадам дугі. Яго чакалі! Аднак выскачыў з цемры такі вялікі і раптоўны, што ўсе анямелі на імгненне.
Адазваўся мужчынскі голас з-за каня:
- Ці здаровыя і жывыя, Трэмбелі?!
- Ці здаровы і жывы сам?! - адказала радасным хорам грамада, пазнаючы голас Пуцэвіча.
За тым некалькі маладых людзей ўзялі каня, парскаючага і залітага потам, а з нізкіх розвальняў, дзе на паўляжаў, на паўстаяў на каленях, затруднёна выкараскаўся Станіслаў, мабыць, здранцвелы ад холаду. Трымаў аднак, ружжо ў левай руцэ, а правую падаваў паслядоўна прыязнай грамадзе.
- Дзякуй, браты! І сам бы патрапіў, але аднак агонь дапамог.
- А чаму гэта паніч заязджаеш ад плота, ды не ад дарогі? - весела спытаў Антоні Трэмбел.
- Каб хутчэй... А! і Янэлька тут?! І маці?! Дзякуй. Знайдзіце ў санях зайцаў – павінна быць тры, калі іх д’яблы не пасцягвалі ў гэтае надвор'е.
Упэўнена пайшоў у хату. Але ўвайшоўшы ў цяпло, пад вагальным святлом лучыны, знешнім выглядам напалохаў кабет. Быў вельмі бледны, абраснёны інеем на твары і на вопратцы і аслаблены, калі незвычайна цяжка сеў на лаву.
- Пазыч, Янэлька, абутку і новага кажуха ад Антанаса! - усклікнула маці.
У імгненне знайшлі абутак і сухую вопратку. Хоць трохі супраціўляўся, даў Станіслаў распрануцца да ніжняй бялізны, адчуваючы, што здранцвелымі рукамі не ў стане сам справіцца. Варшулка і Маруся пачалі нясмела хіхікаць, але ганарлівая Янэлькаa сур'ёзна, упаўшы на калені перад Стахам беражліва і спрытна сцягнула яму абутак. Ну і ўсе, разам з Трэмбелёвай, пачалі здымаць ледзяную вопратку.
- Садзіся, паніч, ля агню - выпі гарачай гарбаты.
- Не маеце часам гарэлкі?
Знайшлася гарэлка. Сагрэты звонку і ўнутры, Станіслаў вярнуў сабе гумар і красамоўства.
Янэлька ж магла яго слухаць толькі адрыўкамі, бо рыхтавала ў пякарні забеленую бацвінню на вянджонцы і бараніну з бульбай. Уваходзіла, праўда, да святліцы, прысядала ў куце нема і ўтаропіўшыся ў Стаха. Але хутка зноў бегла да свайго захаду, таму што вячэра павінна была быць смачная і пажыўная.
Станіслаў жа, распешчаны апекай, прыўзняты заняткам, які выклікаў у сваёй жаночай аўдыторыі, распавядаў:
- Ведаеце, матухна, што мне, аднак, гэтыя агні, што вы палілі, добра дапамаглі.
- Гэта Янэлька цябе, паніч, так свяціла. Вось, старой і ў галаву не прыйшло; ніколі мы гэтак не рабілі - і ў галаву не прыйшло.
Янэлька толькі што зазірнула ў святліцу – засіяла тварам, потым апусціла вочы і збегла да сваіх гаспадарскіх заняткаў. Станіслаў праводзіў цёплым позіркам постаць дзяўчыны і працягваў:
 - Калі даехаў да Двірэж, пачало дзьмуць на ўсю моц - і цемра апусцілася сёння на паўгадзіны раней, чым учора. Але думаю я сабе: да Трэмбелiшак вярсты дзве па летняй дарозе, а прама зараз і столькі няма; я ведаю, я тут, бадай, кожную кусціну. Еду я наперад па звычайнай дарозе - сто крокаў за вёскай, ні следу. Змеркаваў, што замест таго, каб на масток - вы ведаеце, гэты пад святым Янам – праеду праз застылы ручай улева. Давай так, я накіроўваю направа, але ўжо ў чыстым полі, без следу. Вось супраць Двірэж відна ваша высокая алешына, і мне здаецца, што я бачу яе перад сабой. Еду і еду - ні алешыны, ні вёскі. Я думаю, адпушчу каня, хай ідзе, куды хоча... І ў першы раз здарылася, што мой кары здурнеў! Вырывае прама перад сабой, а яшчэ трохі направа. Мусіш ты ведаць, я думаю, еду і еду. Тут мой конь трапляе ў гурбу, ледзь, што не схаваўся! І да гэтага часу не ведаю, як мы там ў яміну залезлі. Зноў я толькі за лейцы, цягну каня з гэтай заносы, зноў цвёрда, сані ідуць верхам – едзем спорнай рыссю з гадзіну. Цяпер я думаю: нейкія купы, ні то стагі, ні то торф капаны – бо, здаецца, мы едзем узгоркам...
Ну, і пазнаю хату. Ці дасцё, матко, веры? - я заехаў назад у Двірэж!
- Хрысце Пане! Чаму паніч там не заначаваў?
- А што гэта ты не хацела мяне бачыць сёння?
- Вядома, хацелі... - патлумачыла Трэмбелёва, пачціва заклапочаная.
- Так што я ўжо другі раз на іншы манер. Лейцы ў рукі, і прама праз лугі і зараснікі альховыя. Трапіў бы, напэўна, з завязанымі вачыма! А тут ні кустоў, ні дарог паміж імі, хоць рыссю я ехаў паўгадзіны. Толькі раптам адчуваю, што я з’язджаю з пагорка, і я еду па гладкай, рашучы і бадзёры, а пад канём дудні. Возера? - я думаю, - але няма возера па шляху да вас. І зноў пагорак, аж конь перад ім стаяў. Што ў Госпада Бога?!... Быў вецер з левага боку, зараз справа і зноў злева. Ці вецер так круціць, ці я блытаю? Я думаю я тады: калі ўбачу пагорак, улезу на верх і пагляджу, калі дзе чаго не відаць. А калі я стаяў на ўзгорку, гляджу: здалёку агонь - мне здавалася, што ў Двірэжах. Усё ўжо роўна - еду прама на святло. Згас, - я спыніўся, - зноў агонь. І я, і мой кары зразумелі, што гэта чалавечая праца, і трэба трымацца на гэтыя агні. Так і даехаў да вас. Цяпер, як мяркую, мне давялося з'ехаць з крутога берага на Гачанскае возера, прэч з дарогі, і там я мог паміж берагамі ездзіць да раніцы. А лейцаў не адчуваў у руках.
 Запахла ў хаце пышная пара ад гарнцаў, якія Янэлькa прынесла і паставіла на агонь, сабіраючыся накрыць стол абрусам. Сказаў пан Станіслаў:
- Ой, дайце паесці хутчэй, а стала не накрывайце для мяне, бо чысты, і я ўжо ў вас свойскі.
- Як хочаш, панічу.
Так што брэнькалі толькі талеркі і сталовыя прыборы, здабытыя з шафы і пакладзеныя на стол, за якім сядзеў Пуцэвіч і Трэмбелёва.
Дзеўкі былі запрошаныя ласкавым жэстам гаспадыні. Бацвіння на вянджонцы бавіла ноздры; настала ўсхліпваючае маўчанне.
 А калі ўсё пад’елі супы і мяса, то стала яшчэ цішэй. Марылася бяспечна ва ўтульнай хаце, як у крэпасці, недаступнай заходам зімы і ночы.
Змораныя фізічнымі высілкамі і сардэчнымі ўзрушэннямі галовы агарнаў сон такі, якога каралі зайздросцяць хлопам - салодкае непасрэднае бязвесце. Кабеты выйшлі да пякарні, пакой са свежазасланым ложкам аддалі Станіславу. Толькі выцягнуўся – адразу ж заснуў. І кабеты паснулі, дзе каторая лягла на вузкім ложку або на сенніку, пасланым на падлозе.
 Толькі ў Варшулкі доўга кружылі ў галоўцы ўпартыя пытанні, ці бываюць у вялікіх гарадах такія завеі? Ці выехаўшы за рагаткі, напрыклад, на паляванне, можна заблудзіцца і не вярнуцца на ноч у горад? Хіба не - таму што ў горадзе высокія вежы, а на вежах, вядома, запальваюцца ліхтары. Ён, гэты гаспадар южынцкі паляваў, напэўна, і сёння? - Ён за зверам пайшоў бы далёка, далей, чым за ёю, за Варшулкаю – яму нават стрэльба даражэйшая! - За цвярозымі разважаннямі ўзніклі трызненні, а потым сонныя вобразы, і бедная дзяўчына падарожнічала ўяўленнем ўсю ноч за каханым хлопцам, жарсна і аддана, дагнаць яго не ў сілах, блукаючы за ім, цалуючы жаданнем, у той час як пругкае сэрца адмярала роўным біццём яе рэальны лёс на сенніку пад печчу.

***

А калі ўсе пеўні праспявалі, і світанак вытаргнуўся з цяжкіх, енчучых змрокаў, край вакол Трэмбелiшак выясніўся яшчэ бялейшым, зусім ціхім і такім нявінным, як быццам ніколі і не быў полем бедства і пагібелі.

VІ.

ХАСКЕЛЬ.

Паляўніцтва адвеку ёсць каралеўская забава, але да таго шэрагам стагоддзяў было асноўным заняткам людзей, часткай жыцця кожнага дарослага мужчыны, і тады не ўяўляла сабою неспажытыя ўцехі, было барацьбою чалавека са зверам і падсвядомым паглыбеннем чалавека ў таямніцы прыроды. Моц і зачараванне першабытнага паляўніцтва захаваліся ў інстынктах некаторых лоўцаў, прасцякоў у навуцы, але майстроў ў адносінах з прыродай, альбо такіх цывілізаваных людзей, якія ўмеюць здзічэць на пэўны час, каб адпачыць ад нуды і клопату цывілізацыі.
У старым нашым свеце мноства людскіх заняткаў зышло і схілілася да ўпадку. І каралеўскія паляванні страцілі сваю істотную частку, змяніліся ў дасканала прыгатаванае масавае забойства. Але першасны інстынкт лоўцы не збыўся, грае і распаляецца ў маладых, ва ўраджоных паляўнічых, акрашвае, нават, каралеўскія ловы і на іх узор арганізаваныя вялікапанскія паляванні.
Нешта падобнае марылася Міхалу Раецкаму ў час язды санкамі цераз прыгожыя і разлеглыя бары князя Ежы С., распаложаныя на поўдню Каралеўства. Падчас зімовых канікул прыехаў Міхал у тыя староны, атрымаўшы запрашэнне на слынныя паляванні, якія адбываюцца у першыя дні студзеня.
Таго дня палявалі на дзіка. Шэраг з тузін санак заязджаў на становішча, везучы паляўнічых і прыхільных стральцоў. Санкі слізгалі без званкоў звілістай дарогаю паміж навіслымі кронамі іглістых дрэў, асыпаючых снегам коней і вопратку людзей, вынырваючая з гушчару падвода выглядала як частка лесу адналітная з заснежанай ціха плывучай цаліною. Ранішняе неба над борам белае, ледзь марознае, абяцала новы снег. А можа датрымае надвор’е да вечара?
Міхал сядзеў у санях, адмечаных лічбай 4, разам с таварышам, панам Віктарам Ліебе, з каторым тут добра пазнаёміўся. Пан Ліебе, чалавек саракагадовы і халодны, здаваўся з усіх узаемным для Міхала, а, нават, падаваў яму праз сваё таварыства ўрокі палявання. Найбольш карціла Міхалу, што таварыш даваў яму тэхнічныя навукі аб зброі, стрэле і абавязках паляўнічага, а ён, Міхал Раецкі, хоць да таго студэнт універсітэта, меўся за пачаткоўца ў лавецтве.
Засвяціла сярод высокай цемры лесу паласа, парослая маладым альшанікам і сухім чаротам каля заснежанага ложыска ручаю. Міхал бачыў ужо не раз такую пазіцыю ў ковеньскіх лясах і пацягнуўшы ноздрамі знаёмага паху, заявіў:
- Тут, пане, нібы месца на ліса?
Пан Ліебэ, змерыўшы маладога халодным позіркам, падкрэсліў:
- Няма тут лісаў у глыбі лесу; ліс трымаецца там, дзе мае паляванне на драбнейшае звяр’ё, бліжэй да палей ці загаю. Дзе няма зайцаў, кролікаў, курапатак і тым падобных, там не спаткае пан і ліса. А тут толькі дзік, казуля, куніца, зрэдку заяц найвысшага гатунку трохі больш сівы.
- Бяляк – уступіў Раецкі
- Не, пане. Белякоў тут увогуле няма. Іх стрэфа пачынаецца недзе ад Нёмана і далей на паўночны ўсход.

Пакуль так накручваў сябе Міхал, пачуў справа перад сабой скрып снегу , як быццам нехта ў цяжкіх ботах, набліжаўся рыссю. - Гэта, пэўна, стралец з гону даходзіць? - Даволі абыякава павярнуўся ў той бок і раптам аслупянеў.
Агромны дзік-адынец вынырнуў з зараснікаў і ў той момант, калі яго ўбачыў Міхал, стаяў перад ім, прама лычам за якіх сорак крокаў. Імгненне было ўзаемнага розмыслу стральца і звера.
- Стрэліць яго ў лыч? немагчыма! – упрытомніў сябе Міхал.
- Вораг! смерць! - гыркнула гучна пачвара і будучы ўжо побач з лініяй, абрынуўся праз яе ў бліжэйшы гушчар за ачэп.
Але Раецкі трымаў яго ўжо пад накіраванай руляй, правёў цераз лінію і ў момант, калі адынец хаваўся за куст, стрэліў. Ён адчуў, як моцная куля з бічовым трэскам вывінцілася з гвінтоў, пачуў, як пэльнула ў шмыгаючае цела, нібы ў бубен, і адно імгненне чакаў, без дыхання. Дзік імкнуў яшчэ праз кусты з дваццаць крокаў, гладка і цяжка, як механічная чорная калода... У той момант, калі Міхал хацеў пацягнуць за другі цынгель, адынец паваліўся на зямлю, аж ёкнула.
Стралец прысеў на кукішкі, потым падняўся на пальцы, высунуўся на бокі, каб праз ападаючы дым і густыя зараснікі пабачыць вачыма на сваю здабычу. Ён памятаў, аднак, што з паста сысці яму нельга да прыходу гону. Але не было ніякай неабходнасці: у раскапаным снезе, нягледзячы на заслон галін, відаць было нерухомую масу ляжачага дзіка, як чорны пагорак.
Закрычаў або затрубіў, - ледзь не заплакаў. Адчуў гарачай крыві па ўсім целе і бор завіраваў у яго вочах. Чакаў нядоўга, таму што ўжо гон даходзіў, а двое мундзіраваных стральцоў, імкнучыся па велізарных слядах, змеркавалі ўжо пасля гуку стрэлу, што дзік паранены, убачылі яго цяпер ляжачага і віншуючы Міхала, паднялі трубы да вуснаў; загучала ўрачыстая фанфара: смерць дзіка.
Спешна сыходзіліся на гэты шум паляўнічыя, прадбачачы незвычайны вынік. З усяго статка адстрэлена два падсвінкі, але мала хто на іх глядзеў. Тут, дзе граюць трубы, мусіць ёсць што паглядзець.
Некалькі паляўнічых сабралася неўзабаве на пасту Раецкага, які спрабаваў апанаваць кіпячую ў ім ганарлівую радасць і спакойна даваць тлумачэнні. Глядзелі на яго з зайздрасцю і з ушанаваннем.
- Як жа ён выйшаў? сам ці са статкам?
- Сам ішоў.
- Таму і паядынак! вялікае мастацтва!
- І адным стрэлам?
- Адным.
Лоўчы Кавальскі спешна звярнуўся да Раецкага:
- Тут павінен быў быць Хаскель у ачэпе; мабыць, пан яго паклаў?
- Я забіў вялізнага дзіка, - адказаў Раецкі - што гэта за Хаскель?
- Маем тут такога. Самы вялікі ў лесе дзік з рудымі бакенбардамі, зусім фізіяномія тоўстага Жыда - вось чаму мы так клічам яго. Калі гэта ён, то мае пан фартуну: бэсція ніколі на стрэл не выйшла...
З іншага боку прыбываў князь Ежы. Прыемна зрабілася ўсім ад выгляду яго пекнай высокай постаці, размалёвываючай краявід.
Крычаў:
- Малайчына, Місь! Кажуць, ты забіў Хаскеля?
- Я не ведаю; трэба паглядзець яго.
- Натуральна, паглядзім.
Кабан ляжаў на месцы, дзе ўпаў, у асяроддзі сялян і хлопцаў з гону, якія трымаліся, аднак паводдаль непадалёк ад паваленай пачвары. Паляўнічыя і служба лавецкая толькі зараз выйшлі на яго.
Раптам лоўчы затрымаў падступаючага за ім князя Ежы:
- Няхай князю зважае: дзік жывы - рухаецца задняя нага.
Прыстанавілася ўсё таварыства; гон пайшоў яшчэ далей, у нейкім жаху. Лоўчы жа паклікаў аднаго з мундзіраваных стральцоў:
- Гэй, Копер, бяры нож і супакой таго ягамосця!
Як Копер агаліў доўгі нож і драпежна нахілёны рушыў да дзіка. Але не дайшоўшы адскочыў. Нерухомая да гэтага часу калода ажыла неспасціжным рухам. Як быццам збуджоны перуном кабан адскочыў ад зямлі з шалёнай пругкасцю і стаў вялікі, напыжаны на карку, вымераючы лычам ў шчыльную кучу паляўнічых, гучна плямкаючы і фуркаючы пашчай, з якой зіхацелі велізарныя выгнутыя іклы.
З крыкам разьбегся гон; многія залезлі на дрэвы. Толькі паляўнічыя зкамянелі на месцы, хоць былі раззброеныя або негатовыя да стрэлу.
Гэта іх стаянне і дэцыдавала дзіка, каб не ваяваць іх. Хістаючым гмахам тушы звярнуўся ў іншы бок, дзе яму дарогі не заступалі, і асцярожна, хоць у лютасьці, рынуў паміж дрэў, трапіў у заязджаючыя сані, сапхнуў іх з дарогі магутным ударам лыча, спудзіў коней і дастаў гушчару, праз які рухаўся здорава і моцна, пакуль не знік. Упала за ім некалькі безвыніковых стрэлаў.
Толькі паляўнічыя, супакоіўшыся, пачалі разважаць нечаканы выпадак.
- А, то злодзей! прыкінуўся.
- Аджыў!
- Як ты яго забіў, Місю?
Раецкі толькі паціснуў плячыма, адчайна.
- Гэта быў, пэўна, Хаскель!
- Не. Гэта чорны дзік з тых тоўстых, кароткіх; не меў нічога рудога на сабе.
- Як гэта?! - у яго рудыя мяцёлкі па баках ілба, па меншай меры, па чвэрці локця!
- Гаданне!
- А вы бачылі вочкі? Калі лыч зморшчыў, плямкаючы, дык гэтыя маленькія вочкі так брыдка свяркалі. Д'ябал на добрую душу мусіць так паглядаць.
- Чаму ён не кінуўся на нас?
- Ано... шляхта стрымала крок - стаялі, як мур. А нагонцы затхорылі - глядзіце! гэты яшчэ на дрэве сядзіць!
Смяяліся нервова, але і з жалем. Трэба паслаць услед за такой штукаю - ён цяжка паранены, бо ляжаў без руху. Як доўга ён ляжаў? Вядома, чвэрць гадзіны ці больш. - У канчатковым рахунку, дрэнна забіты.
Гэта было проста пакута Міхала Раецкага, які з ужо здабытай пасады здабыўцы адынца - можа Хаскеля? - спусціўся да ўзроўню неспрактыкаванага стралка. Ці стрэліў дзіка занадта коратка, або занадта нізка? Чаму не паслаў яму другой кулі?
Хоць за тропам паслалі двух дасведчаных стральцоў, Міхал насіў ужо ў сабе няшчасце на рэшту таго дня. Дапекла яму, асабліва, калі для праезду на новы пост мусіў зноў сесці ў сані з Ліебам. Таварыш не прамінуў неадкладна ўзяць яго на экзамен:
- Як пан яго страляў? на штых, на блат ці ззаду?
- Я стрэліў яму ў правы бок - я цэліўся на камору.
- Колькі крокаў?
- З сорак.
- У спакойным тэмпе або на поўным хаду?
- Ішоў рэзка.
- Я ўжо разумею! – падсумаваў Ліебе - дзік мог атрымаць у брух, і адбыўся ўнутраны крывацёк, але не смяротны, у выніку якога аджыў. Або... - Ліебе падняў палец па-аратарску - гэта быў тыповы “Hohlschuss” - стрэл у яблычак, што да напрамку бегу, але занадта нізкі. Ёсць такое месца на нізкай лапатцы, дзе куля можа прайсці, не дакранаючыся больш сур'ёзнага органа...
Місь не слухаў ужо, хацеў бы закрыць рот дамагатару, але стрымлівала яго сур'ёзнасць Ліебе і незнаёмы грунт, на якім знаходзіўся. Лёс ці выбар гаспадара вылучыў яму на сёння гэтага кампаньёна ў санках; прыйдзецца яго да вечара цярпець. Прафесар жа не спыняўся ў прамовах; пасля лекцыі па анатоміі дзікоў, аб стрэлах, эфектыўных і няўдалых, перайшоў да недахопаў стральбы і зноў спытаў:
- Як пан, напрыклад, адносіцца да штуцара?
- Звычайна.
- Але, няхай пан прымерыцца.
Раецкі зацягваў, але запрошаны зноў, прыклаў нядбала штуцар да пляча.
- О, бачыце! - усклікнуў пан Ліебе - левую далонь прасоўвае пан занадта блізка да antaby cynglowej. Пройдзе яшчэ пры стрэле шрутам, але, калі хочацца дакладна стрэліць куляй, трэба пакласці рулю на выцягнутай левай руцэ. Такім чынам, вы пазбегнеце зніжэння, нават пры больш хуткім пацягненні курка. О – няхай пан асцеражэцца.
І Ліебе амаль жанглерскім рухам узяў свой штуцар, паклаў яго на левай руцэ, пагладзіў курок павольным рухам ўказальнага пальца правай, зрабіў гэта некалькі разоў, вымяраючы ў бакі з санак, прычым твар яго, звычайна абыякавы, ясніла думкай і ўрачыстасцю. Малады паляўнічы шмат мог бы навучыцца ад сухога тэхніка, калі б ён быў у лепшым настроі. Але ўся гэтая размова дражніла яго зараз незвычайна, дакранаючыся адкрытай ў сэрца раны.
- Такім чынам, цяпер я ўжо дакладна зразумеў, чаму адынец, здавалася б, павалены...
У той момант шэраг санак спыніўся. Ну нарэшце! Місь, як апараны выскачыў, вырваўшыся да сваіх новых прызначэнняў і да самотнай размовы з лесам.
Даведаўся ад каманды, што ў гэтым прыплодзе дзікі не ўпэўнены, так што пасля першага стрэлу, які ляжа ў гоне, страляць можна на лініі усё, што выйдзе, акрамя коз і самак глушца. Атрымаў зноў чацвёрты пост. Добрая ці злая варажба? - На папярэднім або яму пашанцавала, ці на самай справе пашанцавала? - таму што як жа? заваліў дзіка, верагодна, Хаскеля, а той асмеліўся ўваскрэснуць!

Спецыяльны вясёлы сігнал затрубіў на сняданак. Ведае кожны, хто паляваў у лесе, як шматаблічная і вялікая радасць разбірае паляўнічага ад гэтых ядлоўцавых дымоў, ад шматабяцальнага звону посуду, ад адпачынку пасля працы і ўзрушэнняў. Прачынаецца раптоўны, гарачы голад; вочы смяюцца ад гарэлкі, ад смакавітага змесціва бутэлек і гарнушкаў, ад размовы аб ходзе паляўнічай раніцы, у яе дзіўных дэталях. І гэта не толькі ўспаміны падзей, якія ўжо прайшлі, аздобленыя жалем; гэта паў-мэты да канца экспедыцыі, бівак поўны пахвальбы учынкамі, але таксама і надзей спаўнення іншых да наступлення цемры. "Яшчэ не вечар!" - гэты праславуты клічнік кружыць ў паветры над разморанымі галовамі, дрыжыць у ненасычаных сэрцах. Хто мала забіў да паўдня, можа да вечара быць яшчэ "каралём палявання"; хто ўжо меў фартуну, можа яе падвоіць.
- Німрод, "паляўнічы перад Госпадам", калі снедаў, размаўляў з багамі.
Але каб адчуць зачараванне такога паслаблення, трэба не мець плям на паляўнічым сумленні. Раецкі ж насіўся з цяжкай сваёй згрызотай: Хаскель ці не Хаскель, страчаны адынец быў прадметам пастаяннай размовы за сняданкам. Нягледзячы на тое, што князь Ежы абараніў адказнасць Міся, што Грэбніцкі і Чарнкоўскі працытавалі падобныя прыгоды з сваіх успамінаў, што нават педанта Ліебе заглушыў вясёлы гоман, Раецкі, нібыта, сам паранены, думаў усё яшчэ пра сваё няшчасце, і адчуваў сябе амаль аганьбаваным ў коле паляўнічых.
Аднак і на яго падзейнічаў магнетызм агульнага ажыўлення і, калі рушылі на новыя пасады, Місь добра адчуў зноў дрыжыкі чакання на небывалыя прыгоды.
Былі розныя - толькі пастаянна абыходзілі Раецкага, раздражняючы да адчаю яго лавецкае ўяўленне. Таму што ён забіў казла і двух зайцаў кулямі - гэта былі, хутчэй, закускі, нявартыя ўспаміну адносна пякучага апетыту на дзіка. Іншыя разлічвалі ўжо паміж трафеямі дня шмат чорнай шчэці: Ліебе забіў вялікага трохлетняга выцінка, граф Чарнкоўскі меў два дзікі, князь Ежы даў дуплета дзікоў. На Міся не хацелі гэтыя праклятыя пачвары выходзіць.
Слухаў іх напружана, тук-тук калацілася па лесе, чакаў іх з амаль балючым спазмам сэрца - і зноў развітаўся з надзеяй.
Калі меркаваўся восьмы запар мёт, бор пачаў цямнець, бо надта цяністы быў у гэтым ачэпе, а дзень канчаўся пахмурным; цені нараджаліся ў гушчары і паравалі да неба. Мяккае дыханне адлігі з’ядала развешаны па дрэвах снег з незвычайнай хуткасцю, агаляла ўсё чарнейшыя ўскладненні ствалоў і галін. Пачало распаўсюджвацца праз увесь бор гучанне талага снегу, які тут і там крапаў аб зямлю, раптоўным ападам, пакуль не вырабляў ілюзію, што цяжкі звер зрываецца з логава.
Ужо і з паветра вільгаць ападала дробненька скраплёна, усё больш і больш падобная на дождж.
Ноч надыходзіла, а яшчэ не чуваць было шуму; аблава мела, відаць, доўгі шлях пры зацягванні апошняга мёту, і, верагодна, ганец ішоў ужо не так шыбка, як першым, у здзіўленні мацаў ботам снег слізкі і набрыняючы пад ціскам, трымаўся інстынктыўна гуртам і гукаў ужо не так ахвотна. Аднак пачалі даносіцца глухія крыкі, падобныя на енкі, якія выдаюцца ўва сне.
Скончыўся дзень Міхала; надзея раставала, як той снег і заходзіла ў цемру. З пагромцы Хаскеля зыходзіў на абыякавага забойцу казла і пары зайцаў. Гукала па лесе усё гучней, стральцы не шкадавалі сігналаў для кіравання натоўпам, крычалі праз замярзаючы лес, падыходзілі усё бліжэй і бліжэй да лініі паляўнічых, несучы з сабой цені, а яшчэ надзею і адчай канца палявання.
Стрэл на лініі. Выбух далёкіх чалавечых галасоў, як велізарны ўздых ветру, павольна заміраючы. Праз некаторы час пачуў Міхал топат, той ужо чуты, запячатаны ў мозг, як цудоўная мелодыя ўспамінаў і жадання - асобны ход вялікага дзіка. Ламаўся праз снег і хмызняк, зправа налева - гэта для вуха было чутна без праблем; але ўбачыць яго, а тым больш узяць на цэль ў цемры было немагчыма. Нейкі кшталт гусцейшы рухаўся праз кшталты радзейшыя - нешта жудаснае, як галава цмока з целам змяі, ішла праз цёмны бор, завяршыўшы тым самым свой шлях ценем і шумам. Пакуль заціхла, і стаяў волат, пяцьдзесят або сто крокаў? - ноч не дазваляла адгадаць.
Стаяў за цёмным кустом, раскрываючым кшталт ў казачныя нейкія разросты: вялікія валасы па баках галавы - локаць шчаціння на шыі. – Ці то дзік? - так, Хаскель!
Ужо меў Раецкі пацэліць і пусціць кулю прыкладна, калі найшлі на яго халодныя дрыжыкі рассудку. А можа гэта не кабан? - можа чалавек закутаны так груба і крадзецца? І гукі ўжо блізка! - кулямі са штуцара, якія носіць за вярсту, ды шыць па лесе ўсляпую нельга...
Рушылася цела з-за куста і адходзіла павольна ў працяг цені. - Вядома, дзік – велізарны адынец, яшчэ большы ад першага. Не іншы, толькі Хаскель! Праяўляўся зморай сярод цемры, зноў здаецца спыніўся, зноў крануўся. А ўжо лес трашчаў ад пасоўваючага атраду аблаўнікаў. З месца, куды Міхал раскрытымі вачыма глядзеў у апошні раз праяву дзіка, выйшаў цяпер стралец дворскі, павольна, як зачараваны.
- Бачылі гэтага вялізнага дзіка? - спытаў ліхаманкава Раецкі.
- Не, пане; дзікоў тут не бачылі.
- А чаму аблава так гучэла?
- Ай, козы! ноччу ім усё страшна.
Аднак Раецкі не сніў: ён бачыў адынца: ні адзін казёл сарны так не рухаецца, і так цяжка не ідзе. Таму, калі паляўнічыя пачалі спускацца, Міхал зноў пачаў распытваць. Але ніхто не бачыў дзікоў. Нехта там страляў, мабыць, у ястраба і прамахнуўся.
Было так позна і цёмна, што князь Ежы загадаў спыніць на сёння традыцыйныя ўхвалы ў лесе ўбітай дзічыны: пёры, шэрсць і шчэць, загадаў толькі даць на трубах кароткі пароль канца палявання. Покат будзе рэгулярна сігналізаваны, калі кожнага звера прывязуць да палаца. Між тым, селі ў сані і паехалі назад, таму што адліга ўзмацнялася і снег распускаўся на дарогах.
Міхал апрануў на паляўнічы кажушок бурку з капюшонам і, сеўшы ў сваіх санях, аглух на ўсе пабочныя ўражанні, асабліва на размову таварыства. Спрачаўся са сваім бачаннем апошняга ачэпу.
Той вялізны дзік, большы можа, здавалася б з-за надыхода ночы - гэта быў, напэўна, той, нефартунна забіты ў першым прыплодзе адынец, Хаскель. Меў вялікія бакенбарды - мне здаецца, што меў? – але ж, меў, напэўна! І гэтым тлумачыцца, чаму не заўважыла яго аблава; паранены кабан ляжаў сабе сонна, а калі набліжаліся ганцы ўстаў, пайшоў на адну ходку, зноў спыніўся і выслізнуў паміж лініяй паляўнічых і крылом аблавы, дзякуючы цемры і адсутнасці сабак. Што таксама не бяруць на такое паляванне, не тое, што своры сабак траповых, а хоць бы ўжо звычайных пакурчаў, якія б лепш трапілі на след падстрэленага дзіка, чым гэтыя дурныя стральцы, фанфароны ад трубаў!! - Калі гэта быў Хаскель...
Шэраг санак слізгае праз лес, зусім ужо цёмны, вельмі хутка, таму што першы фурман гнаў як п'яны, а іншыя не хацелі заставацца ў баку; аднак паступова шэраг расцягваўся. Снежная паласа дарогі рвалася ўжо месцамі ад адлігі і прападала ў цемры. Вознікі пачалі гукаць адзін да другога. Сані, у якіх сядзеў Раецкі з Ліебам, хутка засталіся, як быццам асобныя ў велізарным акіяне цемры. Толькі чыстакроўныя коні несліся наперад, храпучы - мусілі ведаць, дзе дарога. Аддаўшыся зусім на спрыт коней і возніка, Міхал сядзеў пад сваім капюшонам, разагрэты і захоплены ў роздум.
Хаскель недзе знаходзіцца ў гэтых абшарах цемры - можа недзе ляжыць у растаючым снезе, падобны на чорны ўзгорак - можа, прываліўшыся тушай да ствала хвоі, выціраецца смалой і лечыць атрыманую рану - калі гэта на самай справе Хаскель атрымаў гэтую кулю? А можа, ён носіць на сабе скуру панцэрную ад старасці і непранікальную для кулі? – Можа кардэлас, убіты ўсім размахам пад левую лапатку лоўцам, які зможа акрачыць шчаціннае сядло, калі такі нож доўгі, на тры чвэрці локця, даў бы яму рады? - Але, напэўна, Хаскель вандруе ў гэты момант? Узрушаны калмачэннем пушчы праз трубы і стрэлы пераходзіць ў іншыя лясы, дзе далей будзе здзекавацца з людзьмі ўдзень, і палохаць па начах.
Бор расступіўся ў дзве высокія, паралельныя сцяны, агаляючы брудную, але ўсё яшчэ светлую паласу неба. Сані ляцелі пад гару, коні пырхалі з палёгкай - шаша.
На наступны дзень асочнік прывёз да палаца дзіка, падстрэленага Міхалам. Дзік ішоў яшчэ некалькі вёрст, каштаваў шмат клопатаў і пару стрэлаў. Адынец тоўсты, важыў больш за пяцьсот фунтаў.
Але гэта быў не Хаскель. Хутчэй за ўсё нейкі ягоны крэўны, таму што меў таксама цёмна-рудыя бакенбарды, толькі меншыя. Хаскель жывы да сённяшняга дня, летам топча грэчку і авёс, а восенню - бульбу, а пазнаюць яго людзі па спусташэнням і па тропах, настолькі вялікіх, што іх забабонныя лічаць слядамі нячыстай сілы. Ходзіць па начах. З'явіўся ў гэтым годзе ў поўню перад арганістам, які вяртаўся са свята, спудзіў яму коней, і наставіў цяжкай хваробы, з-за якой арганіст цяпер гарэлкі ў рот не бярэ.

VІІ.

БУКЕТЫ

На заканчэнне навагодніх паляванняў у князёў S. дзень быў сонечны, цёплы і радасны, такі, што снілася ўжо вясна ў палацавым парку, вялікім гаі, пакрэсленым жвіраванымі дарогамі сярод прыродных раслін і штучных садоў, які ствараў у некаторых частках ілюзію дрымучага лесу, у іншых быў багатай рамай і перспектывай для светлых сцен палаца, флігеляў, аранжырэй, розных жылых будынкаў, якія праглядаліся далёка праз аголеныя ад лісця дрэвы.
Адліга працягвалася некалькі дзён, так што ў парку толькі ў раўках, у глыбокіх ценях можна было ўбачыць гурбы снегу, нібы лом мармуру, вышчараны з зямлі. Укатаныя на цэгла дарогі былі сухія, амаль як падлога; шчыльныя дываны барвенку ў падценях, стрыжаныя біручыны ligustrum ў агароджах апраналі парк у вясёлы зялёны колер, а некаторыя дубы з захаваным на зіму лісцем лавілі яркае сонца на сваё чырвонае і залатое пер’е. Такая радасць сягала праз паветра, птушкі спявалі свае вясновыя песні, а тут дзе-нідзе, нават, абудзіліся нябачныя мушкі, піскам-гудзеннем услаўляючы асалоду жыцця да смяротнага для іх вечара.
Да гэтага салона пад небам высыпалі шматлікія госці з палаца, пасля сняданку, мужчыны і кабеты, усе пад’еўшыя, гаманлівыя, злёгку апранутыя. Пасля лясных прыгод, падарожжаў, засадаў і адпаведнай цішыні сённяшняе паляванне на фазанаў ў парку здавалася таварыскай гульнёй, спартыўнай забавай.
Уражвалі аднак страсці лавецкія ў паляўнічых, асабліва ў тых, якія хацелі абавязкова "перастраляць" грамадства, падлічыць за сабою найшмат забітай дзічыны. Тры маладыя браты Грэбніцкія: Канстанцін, Вітольд і Алаізы (Коцё, Віцё і Лусь), напрыклад, прэтэндавалі да "каралявання" у любым пачынанні, у якое ўлезлі. Адступалі карону толькі адзін другому, абы не выйшла з чарады Грэбніцкіх. Дзейнічалі заўсёды разам і салідарна, кожны меў пры гэтым свае асабістыя вартасці; адзін быў прыгожэйшым (Коцё); другі, больш дасціпны, спавядаў шмат маналогаў і дакладна імітаваў галасы жывёл (Віцё); трэці быў акрабатам не горшым за японцаў (Лусь). Але хто лепш страляў ці хто меў большы поспех у жанчын, - гэтага нельга было вырашыць: усе ўтраіх дзейнічалі бездакорна.
Гэтыя незвычайныя таленты братоў Грэбніцкіх не атрымлівалі, аднак, агульнага прызнання. Той і іншы рады б нават не кожны дзень іх бачыць альбо не запрашаць. Гэта, аднак, было вельмі цяжка; дзе толькі намерыліся забаўляцца, баляваць, а асабліва паляваць, Грэбніцкія з’яўляліся нібы цудам. У канчатковым рахунку яны ніколі не псавалі забавы, ды падсычалі яе рознымі задумкамі, калі тыя трывалі на крытыку: можна было забаўляцца з імі, або за іх кошт больш ці менш, як каму падабалася. Былі, зрэшты, з высокага роду, сваякі нават князёў S., і ніхто не здзівіўся, што яны прымалі ўдзел у іх паляванні.
Пакуль палявалі ў лясах, дзе звер быў грубы і рэдкі, Грэбніцкія, утрыманыя ў строгім рэжыму, не мелі ані магчымасці раскрыцця сваіх талентаў, ані шчасця. За Коцем прызнаны, пасля доўгіх довадаў і спрэчак, дзік, стрэлены разам з Ліебам, толькі на падставе непрымірымага "права першай кулі". Грэбніцкі прашыў дзіка праз задняе сцягно і той кабан да гэтага часу хадзіў бы па лесе, калі б яго выдатным стрэлам не зваліў Ліебе. Такім чынам, меў Коцё незаслужаны трафей, а Ліебе насіў у сэрцы крыўду. На Віця і Луся дзікі чамусьці не выйшлі, і яны абодва забілі зусім мала дзічыны. Лусь распавядаў, што на дзічыных ловах, страляе толькі кулямі, шыў імі некалькі разоў па зямлі і ўверх, з невялікім поспехам. Адзін рабчык разляцеўся ў паветры ад дзікавай кулі, так, што стралок меў прад'явіць таварышам адно толькі пяро. На забітым Лусем казлу было бачна, што рана на пярэдняй лапатцы пракручана нажом і пырскі фарбавалі шэрсць ад шроту. - Адным словам, Грэбніцкія ніводнай геркулесавай справай не пацвердзілі да гэтага часу сваёй гучнай стралецкай рэпутацыі. Тым больш, рыхтаваліся сёння на фазанаў, якіх мелі стрэліць што-некалькі сотняў; пакінуўшы, нават, заляцанні да дамаў .
Было некалькі вельмі вартых увагі паміж дамамі, якія выйшлі ў парк, каб суправаджаць мужчын ў збройнай прагулцы. Маладая княжна Ежава (жонка князя Ежы/Jerzy) стала, нават, у шэрагу паляўнічых са зброяй у руках. Тое не ўпершыню ў польскай традыцыі. Але гэтыя ловы не былі так небяспечныя, як тыя ў Непаломскіх лясах пад Кракавам у 1527 годзе, на якіх каралева Бона, верхам, ратуючыся ад раз'юшанага мядзведзя, пазбавіла польскі трон малодшага брата Жыгімонта Аўгуста - княжна прымала непасрэдны ўдзел у паляванні: станавілася сама на пасадзе і нікому не замінала. Не можна было сказаць тое пра пані Тэрэзу Чарнкоўскую.
Гэтая цудоўная брунэтка з блакітнымі вачыма ўсюды, дзе яна апынулася ў кампаніі, закладала даследчую станцыю выпраменьвання сваіх любат. І з палявання жадала зладзіць рамантычны шпацыр з прыпынкамі на нумарах. Педантычныя паляўнічыя пазбягалі яе, ведаючы, што, хутчэй, яе можна было ўгаварыць да грэху, чым маўчаць ў лесе. Але, зноў жа, цяжка было адказацца мужчыне яе заяве: «стану каля пана». Зараз, палюючы на фазанаў у парку па-свойску, не было розніцы ці стаяць ціха, ці круціцца і размаўляць; усёж-такі Грэбніцкія, вядзёныя сваёй прагай “перастраляць”, стараніліся пані Тэрэзы, хаця звыкла былі яе сталымі асыстэнтамі.
Не ўцякаў ад яе зусім Міхал Раецкі. Ён расстараўся да запрашэння на паляванне, ведаючы, што знойдзе тут пані Тэрэзу, вядома ж, з яе мужам, графам Аўгустам Чарнкоўскім. Ўражанне ад гэтых выдатных і разнастайных салонна-палявальных дзён для Міхала было запарфумавана пахам пані Тэрэзы, поўным трывогі і чакання мараваных падзей, да якіх нічога падобнага не выпадала: Аўгуст Чарнкоўскі быў жорсткім і падазроным, як звычайна; прыгожая дама, ня грэбуючы Раецкім, аднак, мела гронку з некалькіх мужчын, занадта шмат, каб з ёй мець справу. І надыходзячы канец тыдня быў проста пасмай кплівых, раздражняючых намёкаў, кароткіх размоў пад скрыжаваных поглядах іншых - банальная пачуццёвая хроніка, каторая пані Тэрэзе, здавалася, будзе дастатковай для тэрміновага шчасця, але не Міхалу.
Але ён адчуваў працяглае абурэнне ў мозгу, і ўсё, што ён тут перажываў, нават у лесе, гэта было толькі прыемным чадам ачмурэння. Можа таму страляў маласвядома?
Пані Тэрэза стаяла побач з Міхалам на першай пазіцыі. Гэта была абмежаваная стрыжанымі жываплотамі, праз высокі і даволі рэдкі гай пярэстых дрэў, шырокая дарога, дзе паляўнічыя знаходзіліся на невялікай адлегласці адзін ад аднаго. Нічога з прыладаў, з хітрасці вялікіх ловаў; чарада разадзетых і ўсмешлівых людзей, рыхтавалася да пацешнай і неадваротнай бойні. Ледзь адазваліся кароткім гукам трубы, як ужо было відаць рух загона з дванаццаці святочна апранутых дворскіх стральцоў і дзесяткі сельскіх хлопцаў. Загон рухаўся павольна, без высілкаў і эмоцый, якія таксама слаба хвалявалі паляўнічых, што стаялі на лініі.
- Колькі я заб'ю і ці больш за іншых ... - думаў нязменна кожны з чакаючых.
Ілюзія пушчы, лясной неспадзяванкі, пагоні за дзічынай – дасягла нуля. Праз радзейшае загаенне ўжо было відаць гнаных да смерці ахвяр, якія трывожна і, магчыма, неўсвядомлена беглі па зямлі ў розныя бакі курыным крокам: пеўні чэшскія с шыямі металічнага чорна-сіне-зялёнага колеру, ангельскія - з белым каўняром на шыі, манголы - з залацістым грэбнем, і нават пара залатых фазанаў – з доўгім у локаць яскравым хвастом. Шэрыя саміцы блыталіся, як сціпла апранутыя слугі паміж ярка аперанымі самцамі.
- Калі ты заб'еш гэтага залатога, я ўваткну пяро ў капелюш - сказала Тэрэза.
Яна сказала Міхалу "ты" на аснове нейкага сваяцтва; па ўсёй Польшчы ў яе было шмат сваякоў, асабліва сярод зграбнейшай моладзі.
Лінію ўжо дасягнула пара кур, ціха і нібы сарамліва; ніводзін нават не звярнуў увагу на тую забароненую дзічыну. Нарэшце з сярэдзіны гона адзін певень узляцеў угару, абвясціўшы здаўленным кудахтаннем.
- Страляй! – усклікнула пані Тэрэза.
Раецкі не страляў бы таго фазана, сягнуўшага за сто крокаў ад лініі, але пад магнетычным наказам вырашыў ды пальнуў.
Фазан ні калыхнуўся, і плыў далей у паветры, як вялікая рыбачая восць, трохі набліжаючыся да лініі. Прагучалі яшчэ два нетрапныя стрэлы - бліснуў чацвёрты - і фазан, як быццам ударыўся ў нябачную шыбу і аб яе разбіўся, зламаў шыю ўверх і цяжка пляснуўся на зямлю.
- Здаецца, што мой муж забіў яго? – крыкнула пані Тэрэза – ён страляе лепш за цябе; саромейся, Місю!
- Ён быў бліжэй да яго - абараняўся Раецкі.
- І больш жорсткі да пеўняў чым ты, Місю, - дадала неміласэрная жонка.
- О, так? - рассмяяўся Міхал - ён і да пеўняў раўнівы ?!
- Il en est capable...
Падпёртыя да жываплоту фазаны пачалі зрывацца гусцей. Але на стрэл Раецкага прыйшліся толькі куры.
- Але ж ты маеш шчасце да кур - дадала пані Тэрэза да папярэдняй размовы. - Ну, цяпер певень! і другі - глядзі!
Міхал стрэліў, схібіў і толькі з другой рулі быў забіты адзін певень; другі праляцеў над яго галавой.
- Чаму ты не маеш дзвух стрэльб? Глядзі – Грэбніцкія маюць па дзве, і Ежы, і Аўгуст.
Раецкі, незадаволены сабой, што выканаў толькі палову дуплета, адказаў:
- Ах, бо не люблю гэтых паркавых паляванняў. Гэта ж бойня ў куратніку!
- Но, но. Многія далі б шмат, каб быць тут. Асцярожна!

VІІІ.

ВЯСНОВАЯ ЦЯГА

Заходняя зара, поўная яшчэ сонца, раззалачоная на адну палову неба, на другой ужо прасякнутая апалавай, фіялетавай пералівістай бледнасцю, давала распазнаць, як жорсткія алешыны, млявыя бярозы і прыземленыя кусты ўжо абгарнуліся цёплай зялёнай марляй на зімовых вузлах галін - як на лясной коўдры, асабліва дзе вільготна, мільёны бледна-зялёных вострых мечыкаў наставіліся ўверх, а дзе-нідзе нецярплівыя першацветы пачалі крычаць жоўтымі праменьчыкамі, што ўжо вясна.
 Аднак, холадна; імгла, якая цягнецца праз гушчар на вышыні чалавека і сцелецца ніжэй, мусібыць яшчэ дыханнем зімовага замарозка, бо хапае за ноздры і ідзе дрыжыкамі праз лапаткі, тым больш, што чалавек удзень ужо паспытаў нясмелую пяшчоту вясны.
 Двое людзей стаяць нібы на варце. Не надта скрытыя, зліваючыся са старым гаем, выглядваюць нешта на небе, меней уважлівыя да рухаў і з'яў на зямлі. Ён, са стрэльбай напагатове, прагна азірае кароны празрыстых дрэў; дзяўчына - за ім, стоячы ўсяго ў некалькіх кроках, як быццам пад магнітным уплывам водзіць поглядам па месцах, куды падае зрок маладога стральца. Упарта маўчаць, перакананыя, што так трэба.
 Яшчэ тут і там па кустах рассыпаецца шчабятанне птушынай дробязі, што туліцца да сну; вялікая птушка свішча і абрывае, як быццам галосна пазяхае. Лясны народ укладаецца спаць. Але ёсць птушкі рэдкія, рамантычныя, якія толькі цяпер выбіраюцца таямніча на любоўныя спатканні.
 - Былі б, тады цягнулі! - паўтарае аднадумна пара маладых, хоць і паміж сабой не размаўляе.
 Але жабы здалёку пачалі квакаць так галосна, што заглушылі ўсю тканку говараў ў гаі, тым больш, не далі пачуць асцярожнага шэпту і падсвісту слонкі (вальдшнэпа), калі ўжо тая захоча цягнуць. Трэба спадзявацца на дасканаласць маладога зроку, які абдымае і свідруе ўсё бачнае паветра.
 Раптам жабы абарвалі свой сварлівы кірмаш, цяпер яны паенквалі ціха, на два тоны, укалыхваючы лес да сну; аж цалкам сціхлі, мяркуючы, што лес заснуў. Бо лес ужо спаў, акружаны цёмнай імглою; неба жоўтае і шклянае выпуклілася над ім у вышыні.
 Па вяршынях дрэў прамільгнуў цень хісткі і хуткі, без шэлесту пёраў, без галасоў - накшталт лятучай мышы, толькі большы і прамейшы ў руху; не кружыў трапечачы, але ўмелым лётам ўхіляўся галін, праслізнуў і знік.
 Міхал Раецкі разгледзеў слонку занадта позна, павярнуўся за ёй, падняў стрэльбу, але ўжо не паспеў стрэліць.
 - Гэта была яна, - сказала ціхенька Варшулка з-пад дрэва, пры якім стаяла прытуліўшыся.
 - Дзе там! Казадой! - адказаў Міхал кампетэнтна.
 Дзяўчына не адказала, хоць было відавочна, што гэтая дачка і ўнучка "ахотнікаў" не магла памыліцца.
 З гэтага моманту ён пільней аглядаў паветраныя шляхі і неўзабаве пачуў жаданы сігнал; пачуўся падвойны храп; слонка цягнула проста на паляну, на якой стаяў Міхал.

Яна паглядзела яму ў вочы і раптоўным, але дзіўна моцным абаротам, вырвалася з абдымкаў. Затаіўшы дыханне, яна стаяла пад дрэвам:
- Паніч... ты не думаў пра мяне ў горадзе... Паніч толькі калі бачыш... то і жадаеш...
- Так, Варшулка, я думаў. Я нават пісаў да Пуцэвіча, каб ён перадаваў прывітанне.
- Аднаго разу!
- Ну, адзін толькі... я не мог пісаць табе.
Паміж імі павеяў нейкі холад. Раецкі заўважыў, што дзяўчына патрабавальная, як дама. Варшулка ж чакала нейкіх слоў, нейкіх падзей, аб якіх марыла штодзённымі мроямі на працягу доўгай восені і зімы - і не знаходзіла тых мрой у гэтую хвіліну. Ён стаяў перад ёй той жа самы паніч прыгожы, каханы, але - чужы.
Яна, нарэшце, адазвалася:
- Хочаш, паніч, яшчэ птушачкі страляць, не трэба размаўляць.
- Маеш рацыю – сказаў Раецкі, амаль задаволены перапыненнем гэтых размоў.
І сталі зноў на папярэдніх месцах, гледзячы ў неба, ужо цямнейшае, і на дрэвы, якія сталі губляць свае карункавую празрыстасць, ператвараючыся ў гусцейшую масу. На долу больш не было зялёных мечыкаў або палымяных лотацей; замест гэтага апошнія дзённыя блікі засяродзіліся на лужынах, бліскучых, як люстэркі. Туман праз вопратку пранікаў да скуры дрыжыкамі.
Слонкі доўга не хацелі прыбываць на месца нядаўніх стрэлаў, дзе блукаў яшчэ пах пораху. Ужо збіраўся Міхал на другі край луга, каб там паспрабаваць да наступлення ночы, калі ён пачуў вабленне слонкі за сабой, якое набліжалася ў процілеглым папярэдняму кірунку. Вабленне было мацнейшым і падвойным: храп і свіст гучалі, як фуга. - На адкрытым паміж дрэвамі пахілу неба з'явіліся адразу дзве слонкі.
Загрымелі стрэлы з двух ствалоў, але птушкі скаціліся толькі ў паветры, знізілі палёт і зніклі. Іх нельга ўжо было правадзіць вачыма.
- Мне здаецца, што другая ўпала? - прашаптаў Міхась спадарожніцы.
- Цёмна ўжо - адказала Варшулка, але не рушыла з месца.
Так і Міхал адмовіўся шукаць вельмі няпэўную здабычу.
Зноў павіс у небе лятучы цень слонкі, невыразны, як прывід, бо рухаўся без голасу. Аднак Міхал стрэліў наўскідку, наўзгад. Нешта ўдарылася аб зямлю, нават плюснула - слонка, верагодна, звалілася ў ваду паміж кустамі.
Адразу ж дбайная Варшулка кінулася на меркаванае месца з не меньшым запалам, як апартуючы выжл. Яна знікла ў кустах, якія растуць на мокрадзі, і здалёк было чутна, як яна бродзіць. Пакуль Міхал крыкнуў:
- Супакойся, Варшулка! Д’ябал бяры тую слонку! Ногі прамочыш у гэтай халоднай вадзе...
Але ні адзін адказ не прыйшоў з кустоў. Праз некалькі хвілін, скачучы праз купы, але весела трыумфальная, прыбегла ўпартая дзяўчына, трымаючы ў руках слонку.
- Даволі будзе, - сказаў Міхал - тры слонкі не кожны вечар прыносіў дадому. І ноч ужо.
- Ды ўжо досыць.
- Спадніцы не прамоклі?
Ён нахіліўся і смела правёў далонню па спадніцы дзяўчыны, абдымаючы яе стройную, як у сарны, нагу ад галёнкі да пяты. Голас яго прагучаў так мякка і пачціва, што Варшулка ледзь здрыганулася. Яна адказала спеўна, як быццам замілавана:
- Ад халоднай вады бяды мне ня будзе... я звыклая...
Міхал кінуў стрэльбу на плечы, правай рукою атачыў станік Варшулкі і так вёў яе па дарозе да дома, пяшчотна і гулліва:
- Правая нага! ня левая! о, так - разам марш!
Было добрых пяць вёрст да Патылты, дзе жыла Варшулка і шэсць – да Гачан, дзе начаваў Раецкі. Трэба было паспяшацца: ноч ужо наступіла, а Варшулка пад нейкім толькі повадам выбегла з фальварка без ведама гаспадыні, пад угаворы Міхала. Цёмна было ў гаі, цёмна і далей на лузе, таму што ноч гусцела бязмесячная, дрэвы ж часам раслі пры дарозе, як Бог даў, то вузкай лініяй, то зноў пашыраючыся ў гайкі і балаціны.
Разагрэліся маладыя, ідучы спорым маршам, нага ў нагу; Варшулка ростам да паловы галавы Міхала, той быў росту вышэй сярэдняга. Яны трымаліся разам, нягледзячы на няроўнасці: часцей Міхал спатыкаўся і збочыў, і, нават, Варшулка закладала руку яму пад руку або за тулава, павінна была сваёй постаццю цесна з ім злучацца. Ёй вельмі спадабалася гэтая новая і нявінная ласка; голас яе, калі яна размаўляла, гучаў радасна.
Міхал жа думаў па-мужчынску, што гэта ўсё фарамушкі, што зноў праходзіць аказія без відавочнай асалоды - таму што, як тут, у спешцы, сярод халоднай ночы, па расе? - што ў канчатковым выніку абражала яго мужчынскую годнасць гэтыя заляцанні, якія доўжацца амаль год, заляцанні да хлопкі, мілай, смакавітай, нават, і добрай, але толькі фальваркавай служанцы. Меў намер, хоць і без пераканання:
- Што, Варшулка? Ноч - схаваемся дзе-небудзь разам, а?
- І не думай, паніч! Мне трэба зараз паказацца гаспадыні - і так будзе бяда.
- Казала ж, што да наступнага года? Зараз і ёсць гэты наступны год.
Дзяўчына ціха хіхікнула, адышла ад таварыша, не звальняючы хады, і мацней зацягнула канцы хусткі пад падбародкам.
- Зараз, паніч, прыехаў толькі... Калі ты вернешся на сенакосы, дык тады...
Міхал прыпыніўся і гнеўным рухам спыніў Варшулку.
- Ты, мусіць, жартуеш са мной? Зусім мяне не любіш?
Дзяўчына шырока адкрыла спалоханыя вочы і ўсклікнула:
- Я... цябе, паніч?!
Міхал некаторы час вывучаў відавочную яснасць і сілу гэтага вызнання - абняў дзяўчыну за галоўку ў тонкай хустцы.
- Так... я табе веру, Варшулка. Я таксама цябе люблю, я адразу ж палюбіў...
Яна спляла рукі на яго шыю, адкрыла вусны і твар, сплаканы начной расою. Пацалунак быў чысты і кранальны, амаль сумны ў сваіх непашкоджаных жаданнях. Стоячы сярод халоднай ночы, разарвалі вусны, глядзелі адзін аднаму ў вочы.
- Дык чаго ж ты хочаш, Варшулка?
- А ўжо сам... падумаеш...
Толькі прайшлі далей на некалькі крокаў, сплеценыя яшчэ рукамі, адразу ўбачылі абодва, што нейкі цень мільгнуў праз кусты направа, не адыходзячы ад дарогі і ў кірунку іх падарожжа. Варшулка здрыганулася, але замест таго, каб прытуліцца да таварыша, яна адсунулася ад яго.
- Што там за ліха? - адазваўся Міхал, здымаючы інстынктыўна драбавік з пляча - не звер, здаецца?... Нібы чалавек нахілёны?
- Не звер – паўтарыла ўпэўнена Варшулка.
- Ты баішся? - спытаў Міхал з усмешкай - хадзі за мной, у мяне стрэльба, нават набітая.
І хутка сунуў у ствалы зарады.
Але дзяўчына была відавочна ўсхвалявана і паскорыла крок.
- Я і адна хадзіла ноччу... толькі гэта ўжо магчыма той.. такі...
- Хто такі? Ваўкалак?
І не кажы так, панічу, таму што ты справакуеш - яна адказала хутка - але ў яго была стрэльба.
- Дык што ж? браканьер, злодзей.
- Не злодзей, а "ахотнік" - паправіла Варшулка.
- Як хочаш, гэта называй; нас не кране.
- А-а, такія бываюць паміж імі, што... Бог яго ведае?
Зацікаўлены Міхал выказаў здагадку, што Варшулка не можа дакладна растлумачыць па-польску. Аднак яна дала яму пэўную засцярогу, хіба ад гэтага ценю не пагражае нейкая небяспека, таму ён адчуў пільнасць і мужчынскую адказнасць за абарону слабага полу.
- Ідзі ты, Варшулка, злева, я справа. Хай ён толькі паспрабуе наблізіцца да нас, я яго запытаю, хто ён такі.
Не, не - усклікнула Варшулка – за ім толькі глядзець трэба, куды ён ідзе... Я пайду справа.
Зноў здзівіўся Міхал і з пільнасцю пайшоў далей па левую руку ад Варшулкі.
Падрост дрэў пры дарозе звужаўся ў месцы, да якога яны падыходзілі: праз некалькі дзясяткаў крокаў ён быў толькі рэдкай лініяй, далей зноў пашыраўся ў альховы заліў на лузе. Ноч, хоць і зусім шчырая, неяк раз’яснілася, бо і вочы падарожнікаў прывыклі арыентавацца ў цемры. На лузе можна было выразна бачыць рух зайца, а не толькі чалавека. Калі яны ішлі паміж дрэвамі, пастаянна назіраючы направа і за сабою, Варшулка паклікала прыглушаным голасам:
- А во! ён скочыў на дарогу! Ідзе за намі!
І тарганулася, каб уцячы.
- Пачакай! і я бачыў, - усклікнуў Міхал, раздражнёны, затрымаўшы за плячо дзяўчыну, - я яго зараз спытаю!
І павярнуўся назад, крыкнуў па-літоўску, з нацэленай стрэльбай:
- Які там дурань шыецца па кустах?!
Варшулка нервова схапіла Міхала за руку:
- Не страляйце, паніч! Можа быць знаёмы...
- Знаёмы?!
- Ёсць такі, што ходзіць за мною...
Між тым, яны абодва пайшлі далей роўным, паспешным крокам. Але Раецкі спахмурнеў; нешта яму ў гэтай прыгодзе не падабалася. Варшулка неяк загадкава выказвала аб таямнічым чалавеку, які і цяпер, верагодна, ішоў за ёй. Магчыма, скрытная ліцвінка мае нешта на сумленні.
Цяпер дарога стала сапраўднай дарогай паміж палямі. Нягледзячы на цемру, бліскала недалёкае возера, голыя пагоркі больш бачна выяўляліся на зорным небе, направа і налева міргалі іскрынкі вокнаў людскіх сядзіб. Было відаць, па меншай меры, на сто крокаў ва ўсе бакі - пуста, ніхто не ідзе.
Пасля доўгага маўчання адазваўся Міхал, нібы ветлівасцю падтрымаў гутарку:
- Што ты рабіла ўзімку, Варшулка?
- Вядома як, на службе: у хляве, пры масле, пры калаўротку.
- Але і гуляла часам, скажы?
- Забава у мяне была першая, калі мне па-польску вучылі.
- Хто цябе вучыў?
- Тыя, што ўмелі, казалі, я слухала. Так, і навучылася памаленьку.
- А чытаць не спрабавала?
- Чытаць цяжка. Паніча нашага прасіць саромелася. Пробашч абяцаў, але што - хадзіць далёка, а прыйдзеш – пробашчу часу няма.
- Я навучу цябе.
- Ад паніча я б лепш зразумела - ўсклікнула Варшулка цёпла і ўдзячна.
- Добра. Але, напраўду, ты зусім не гуляла. Ты не танчыла ў запусты?
- Была ў нас вечарынка, то я сказала, што ў мяне ножка баліць - і не танчыла.
- Аднак хлопцы ходзяць за табой, так?
- За кім бы яны не хадзілі!
- Адзін, можа быць, больш, чым іншыя?
- Мне там адзін ці дзесяць - усё роўна. Я не для тутэйшых.
- Якая гордая! - адказаў Міхал, робячы выгляд, што ён не разумее пакорнага вызнання, завартага ў словах дзяўчыны.
Варшулка можа і не зразумела выразу, але злавіла капрызную іронію, якая гучала ў тоне Раецкага і, нічога не адказваючы, уздыхнула.
Ужо мала размаўлялі, бо набліжаўся празаічны канец паходу - фальварак Патылта, пагружаны ў няветлівую цемру; адно толькі свяцёлка мігцела скрозь дрэвы саду - мусіць, вострае вока гаспадыні.
- І што ты скажаш, Варшулка, што так спазнілася?
- А я ўжо не ведаю... што я была ў бацькоў у Штаранцах.. але, можа быць, гаспадыня не паверыць.
- Яна падумае, што ты дзесьці з хлопцам сустракалася?
- Можа і падумае...
Хутчэй смутак, чым сорам, гучаў ў голасе дзяўчыны. Міхал задумаўся аб тым, што калі б гаворка ішла пра панну з "таварыства", гэта было б падставай яе "кампраметацыі". Але ж сяляне мала дбаюць аб такіх абставінах. - Хіба не дбаюць? - І калі б гэтая прагулка была хоць трохі грахоўнай! Узяць у вясковай дзяўчыны пару пацалункаў - гэта дробязь. Пры першай сустрэчы пацалаваў яе - і што ж здарылася? Здарылася, праўда, што з гэтага часу думкі пра яе, цягне жаданне да яе. - А яна, можа, яшчэ глыбей тое адчула? Яна, можа, па-свойму кахае? Нават, вядома, так і ёсць. Прыдурываецца - гэта ўжо звычайныя дзявочыя манеры. Калі што з гэтага вынікае, адно трэба зрабіць у дадзены момант: калі яе асудзяць, што абы з кім валачылася ноччу, хай хоць убачаць, што не з першым лепшым, але з ім, з Міхалам. Так загаварыў ён пасля таго складанага роздуму:
- Будзе лепш, Варшулка, калі я з табою пакажуся гаспадыні. Скажу, што сустрэў і забраў цябе на слонкі...
- Ой, лепей!
Усмешка яе раптам заквітнела ўсёй радасцю вясны.
- А цяпер - да пабачэння па-нашаму...
Ён абняў яе і пацалаваў горача, бо ўжо падышлі да агароджы саду. Адгэтуль трэба было весці сябе больш стрымана.
- І калі мы сустрэнемся зноў?
- Калі паніч захоча... Я зусім...
Перарвалася. Хацела дадаць, напэўна: "твая".
А тут дваровыя сабакі ўжо адчулі набліжэнне людзей, гучна забрахалі, кінуліся насустрач. Яны ведалі, вядома, Варшулку; Міхал, хоць і малазнаёмы, быў у паляўнічай вопратцы, нёс драбавік і дзічыну; літоўскія сабакі, як людзі, належаць да цэху "ахотнікаў", адчуваюць салідарнасць з паляўнічымі. Такім чынам, сярод мілаванняў і падскокаў сабак Міхал і Варшулка дайшлі да фальваркавага дому.
Да гаспадыні, якая выйшла на ганак, звярнуўся Раецкі трохі скампанаваным стылем, як малады валадар суседняй краіны з аперэты:
- Добры вечар, пані Марцэля! Калі ласка, не злуйцеся на Варшулку, якую я сустрэў і папрасіў яе дапамагчы мне знайсці забітых слонкаў. Мы затрымаліся, таму што дарога далёкая. Я бяру гэта на сваю адказнасць.
- І я не ведала, што паніч зноў у Южынтах - адказала Марселка.
- Я прыехаў учора.
- Можа паніч да нас на гарбату, калі ласка?
- Дзякуй; я спяшаюся да Гачан.
- Нашага паніча там няма: да Дынабурга паехаў.
- Я ведаю. Але стары пан дома, у яго заначую. Дабранач, пані Марцэля! Дабранач, Варшулка!
Асцярожна ішоў Міхал з Патылты да Гачан. Ноч была цёмнай, а папярэдняе падарожжа з Варшулкай узбудзіла яго ва ўяўленні трывожнай загадкі.
Хто быў гэты узброены чалавек, які, відочна, ішоў іх следам? Напэўна, не забойца, бо якой ён чакаў здабычы, і якія меў шанцы са сваёй абы-якой фузеяй супраць добрай зброі Міхала? Браканьер? магчыма, але чаму ён сачыў за імі? Ці, можа быць, помсны канкурэнт, можа быць, палюбоўнік Варшулкі?
- Цяпер яна мяне любіць, гэта дакладна - але раней?
З набітай стрэльбай уважліва ступаў Міхал, праглядаючы дарогу і наваколлі, хоць палявыя разлогі не давалі месца для засады.
- Эх! навогул глупства! валацуга нейкі ішоў у тым жа кірунку, і не хацеў паказацца. Але чаму Варшулка, з натуры адважная, так хвалявалася?
Відаць ужо было ліпавыя прыдворныя кватэры і знаёмыя, гасцінныя пахі правявалі палявы туман; сабакі ў Гачанах, усе паляўнічыя, усяго толькі пачулі, пазналі паляўнічага кампан’ёна і весела скуголячы, прывялі яго да дзвярэй двара.
Слуга Пыпка, сустрэў Міхала ў пярэднім пакоі:
- Старшы пан чакае паніча з гарбатай.
- Зараз, хоць я пераапрануся. Маю валізку даслалі з Южынт?
- Так, але пан просіць, каб не чакаць.
Праз адкрытыя дзверы, ў сталовым пакою было відаць за вялікім сталом, з доўгай трубкай, пана Леанарда Пуцэвіча ў позе чакання, якая была яму, як прыроджаная. Ён адазваўся:
- Хадзі сюды, як стаіш, Місю! Не дурыся! Няма нявест у нашай хаце. Пакажы мне, калі што забіў.
Раецкі, зняўшы толькі абутак, склаўшы стрэльбу і патранташ, увайшоў у сталовую, трымаючы ў руцэ тры слонкі.
- Выдатна! - пахваліў пан Леанард, памацаўшы птушак - пані матцы адвязеш; для нас гэта лішняя страва, таму што кухарка так пячэ, што ўсё роўна, певень або слонка, на вугаль спаліць і смаку не дапытаеш. Ну, сядай - дадаў, удараючы далонню па стале, крытым мармуровым аздабленнем. - Пыпка! падавай тое, што там уварылі.
Нягледзячы на першабытнаць некаторых збудаванняў двор знутры меў сваю павагу; тут і там пад нізкай, беленай столлю віселі цікавыя абразы алеем; паміж мэблямі, часцей плотніцкай працы, заблукаў прыгожы гданьскі гадзіннік. І пан Леанард меў асаблівасці зусім не гмінныя, нягледзячы на нядбайнасць у вопратцы і млявасць разленаватага чалавека; яго стомленыя вочы шмат чыталі і памяталі, былі адначасова лагоднымі і пранізлівымі. Агульнавядома, што стары Пуцэвіч скончыў "камералію" ў Дорпацкім універсітэце, што можна палажыцца на яго сяброўства, правасць і ўсякія бездзейныя цноты. Ад яго не патрабавалі ўчынкаў, асабліва з тых часоў, як аўдавеў, паграз ў смутку і ў дамаводстве.
Горача любіў сваіх дзяцей, але іх кірунак пакінуў лёсу. Сын Станіслаў, не вельмі прагны школьнага навучання, за тое моцна адораны да гаспадаркі і палявання, паспяхова займаўся абодвума гэтымі заняткамі. Дачка Ірэна, клапатлівай душы, выхоўвалася спачатку дома пры маці і настаўніцы, але калі маці не стала, яна захацела ўступіць у гімназію ў Дынабургу, а потым у кансерваторыю, таму што ў яе былі выдатныя здольнасці да музыкі. Бацька быў з тэмпераментам супраць абодвух тых парываў, аднак не забараніў. І панна Ірэна выйшла замуж пасля студый некалькі гадоў таму, за вельмі здатнага піяніста, Бомсе, паланізаванага немца. Усё гэта было зусім не па думцы пана Леанарда; ён жывіў да дзяцей скрытую крыўду, што яго не слухаюць, хоць і любіў іх па-ранейшаму і патураў ім дэ-факта. Яго дзейная клапатлівасць абмяжоўвалася пошукам для сваіх нашчадкаў карыснага агульнага ўплыву, а гэта для таго, каб Станіслаў дастойна ажаніўся, а Ірэнка Бомсе выхоўвала хоць бы сваіх дзяцей у традыцыях Пуцэвічаў.
Пан Леанард быў адвечным сябрам Раецкіх, ведалі ў Южынтах амаль усе аб Гачанах і наадварот. Нават з маладым Міхалам, сынам нябожчыка сябра; мовіў пан Леанард канфідэнцыйна, як з блізкім сваяком; нягледзячы на апатыю, у яго быў розум, практыкаваны і гнуткі, не палохаў Міхала павагай да свайго ўзросту.
- Стах прыедзе заўтра з Дынабургу - адказаў бацька Пуцэвіч па запытанне Міхала - хай трохі праветрыцца у горадзе, бо ён задурыў мяне ў вёсцы. Араць, паляваць - усё гэта выдатна, але трэба круціцца і ў сваім адпаведным грамадстве, не толькі ўвесь час з сялянамі і са зверам. Ну, скажы, Місю, што ты думаеш?
Міхал далікатна пацвердзіў. Але на самой справе ў першы раз ён прызнаўся сабе, што гэта сапраўды так. Ці, па-іншаму было б лепш? - сумнеўна, Стах быў для яго ўвасабленнем літоўскага лесу і вёскі. Калі б ён ператварыўся ў сенсата і салонніка, ён бы ў любым выпадку страціў шмат грацыі.
- Трэмбеле і Трэмбеле! - казаў стары з нарастаючай гарачнасцю - добрыя людзі; дзед іхні Нікадзім, быў эканомам у нас. Але напрыводзіць мне сюды хлысткоў, размаўляюць па-літоўску, за стол садзіць. Вось і я не старанюся ад люду, аднак трэба захоўваць дыстанцыю.
Міхал, нібы вызваны арбітрам паміж бацькам і сынам, адчуваў сябе няёмка, не мог прыйсці да свайго меркавання ў той меры, па простай прычыне, што ніколі сур'ёзна пра гэта не думаў. Трэмбеле? - Так, - быў у іх некалькі разоў са Стахам на падвячорку, падчас палявання на качак і цецерука. Стах увіваўся за Янэлькай. Прыгожая дзяўчына, але не параўнуеш з Варшулкай! І, зрэшты, у Южынтах ён не бачыў сялян гасцямі ў двары. Тут іх Стах запрашае. Што лепш?
Ён выказаў нешта ў гэтым родзе хісткае, з абмежаваннямі і не прыгадаў ужо пра Янэльку. Але стары Пуцэвіч казаў менавіта аб ёй.
- Я ведаю, там ёсць спадніца, якая цягне яго: дачка Дамінікі. Ну ён там з ёй?... Гэта сяляне гордыя, можа ім прывідзіцца, што Пуцэвіч ажэніцца з Трэмбелёўнай?
Раецкі выкруціўся абсалютнай несвядомасцю што да стасункаў Станіслава з Янэлькай. І ён сапраўды нешмат пра гэта ведаў.
- Бачыш, Місю, як: Стах табе сябар, але і я таксама. Ты малады, але ты часта бываеш у гарадах, універсітэтах, можаш мець добры ўплыў на Стаха, хоць ён і старэйшы. Гаворка ідзе аб нашай, Пуцэвічаў будучыні. З усім даверам я стаўлюся да цябе, каб ты распавёў мне, што ты ведаеш аб іх адносінах. У іх раман, так?
Міхал, падлашчаны і крануты прамовай старога сябра сям'і, адказаў адкрыта:
- Я магу толькі выказаць сваё меркаванне, бо Стах кажа мне аб усім шчыра, пра Янэльку вельмі мала і загадкава.
- Вось гэта горш за ўсё! - засмучана пацёр лоб пан Леанард - ён, напэўна, думае, што кахае яе?
- Можа быць; з некаторага часу ён трохі змяніўся.
- Гэта значыць, ён менш бегае за іншымі дзяўчатамі – гавары прама, Місю, і я некалі быў малады - разумею.
- Нібыта.. так – выкруціўся Раецкі.
- А праз ўсю зіму, каб ты яго бачыў, Місю! Гнаў яго ў горад, у Вільню, дзе ў маіх сяброў панны на выданні - не і не! Палюе і сядзіць у Трэмбелішках! Дай Бог, каб я памыляўся, але ён можа ажаніцца на гэтай... Янэльцы?
Ён устаў ад стала і прайшоў, кідаючы вялікія зацяжкі дыму. Толькі моцныя эмоцыі вырывалі яго са седзячага становішча без неабходнай патрэбы.
- Эй, не - супакоіваў Міхал - бо я бачыў яго ўчора; ён сказаў бы мне. Ну, і вам!
- Ён казаў мне там, нешта апошнім часам... аб дэмакратызацыі грамадства, уяві сабе! Ладная мне дэмакратызацыя – стаць хлопам! Хлопа адукаваць і падняць - іншая справа. От, як я вырас: чытаць нават не ўмее! Прачытае ў дурной газеце дзесяць дурных фразаў і стасуе да сваіх амураў! Ты б такой дурасці не ўтварыў бы, Місю?
- Ведаеце, пан - сказаў Міхал трохі для дэманстрацыі сучаснасці поглядаў - у дачыненні да шчырага пачуцця інтарэсы класа могуць замаўчаць. А такая добрая і кахаючая дзяўчына можа быць выхавана мужам...
- Стахам? ты толькі што прыдумаў! здзічэе, зхлапее, і праз сто гадоў з Пуцэвічаў будуць Пуцайтасы!
- Альбо Пуцэвічы стануць сапраўды нацыянальным gentry.
- Gentry? гэта па-ангельску?
- Новым, кіруючым класам.
- Разумею, разумею - бачу, вы ўсе маладыя, зачараваныя тэорыямі.
Сеў зноў на сваім месцы, пацягнуў гарбаты і дыму, задумаўся.
Між тым, загрукатала перад пад’ездам. Ці то Станіслаў ўжо вяртаўся? - Ён!
Ён увайшоў хутка, веючы духмяным начным холадам, усміхаючыся, як чалавек спакойнага сумлення. Пацалаваў бацьку ў плячо, стары абняў яго любоўна за галаву, забыўшы, мабыць, пра клопаты ў дачыненні да выгляду здаровага квітнеючага сына.
- Так, ойча, так. Для цябе, Місю, навіна! Слонкі цягнуць пад Дусяцкай пушчай, што хоць кіямі бей! Паспеў там на зыход, шэсць забіў.
- Я толькі тры ў штаранскіх зарасніках.
- Казалі мне, - дадаў Стах, - што цяцёркі такуюць, аж спаць на досвітку нельга ў мястэчку, у Дусятах. Хочаш? заўтра на ноч на токі!
- Чаму не! бо нават паслязаўтра позна: Страсная пятніца.
Станіслаў хутка паеў і пацягнуў Міхала ў свае пакоі, дзе яшчэ стары Пакаш, які заставаўся намеснікам у гаспадарстве пры адсутнасці Станіслава, здаваў яму справаздачу аб штодзённых дзеяннях.
- У Патылце гарох сеялі, але не хапіла на паўдзесяціны.
- Чаму не дабралі, капітане, з гачанскага свірна?
- Я адправіў Вейкуціса, але пакуль ён вярнуўся, сонца села.
- Эт! А колькі малака было ў тутэйшым кароўніку?
- Было... не тое, каб менш, чым учора, але і не больш.
- Колькі гарнцоў?
- Вейкуціс запісваў, таму ён і не паспеў з гарохам у Патылты.
- Не мог, капітане, сам забраць у кішэню гароху на той кавалак поля замест бутэлькі?
- Кінь! - буркнуў гнеўна Пакаш - дзве пуры гароху ўвапхнеш у кішэню! А гарэлкі, ведаеш, увесь пост не спрабаваў.
- За тое на святы пап'ем сабе рэгулярна - сказаў прыязна Станіслаў, цалуючы старога сябра.
- І абраза боска была б іначай! - памякчэўшы, адказаў "капітан".
Калі яны засталіся адны, расцягнуліся на двух ложках у адным пакоі, Міхал спытаў Станіслава:
- Калі ты бачыў Янэльку?
- Учора перад ад'ездам. Яна мяне сёння не чакала, я сказаў, што вярнуся заўтра, але я паспяшаўся.
- А я з Варшулкай паляваў за слонкамі.
- От, калі франт! Я табе... заўтра...
Роўнае, магутнае дыханне паведаміла Міхалу, што Станіслаў ужо спіць. Неўзабаве заснуў і Міхал - абодва з прыціснутымі да падушак соннымі выявамі сваіх умілаваных.

ІХ.

СЯЛЯНСКАЕ ПАЛЯВАННЕ

Ноччу, праз лес, ахоплены глыбокай цемрай, крокі нейкіх жывых істот стукалі па цвёрдым, знікалі ў імхах, часам хрусцелі па сухому галлю. Хто б іх пачуў, свядомы ў фанетыцы лясных шумоў, адразу пазнаў бы, што не звер ломіцца скрозь гушчар, а людзі, толькі ў тыя паўночныя гадзіны - хіба, разбойнікі.
- Пачакай, Лаўкініс! Стах!... улез у нейкую кучу галля... Успыхнула полымя запалкі, пры якім з'явіўся Міхал Раецкі, заблытаўшыся ў вялікім ядлоўцу.- А, паніч, агню не палі! - даволі сурова сказаў Лаўкініс, ідучы ў першым шэрагу.
- Лесу не падпалю - адбуркнў Міхал - мокра...
- А цецерука спужаеш, калі ён спіць на галінцы. Тут у іх самы кірмаш у бярэзніку.
Нават Станіслаў Пуцэвіч не заступіўся за Раецкага; Лаўкініс сёння камандаваў і меў послух. Так што Місь ішоў далей, трымаючы Стаха на адлегласць выцягнутай рукі, мармычучы толькі:
- Але ж цёмна, як у душы грэшніка...
Яны ішлі зноў моўчкі, крыху лягчэй, бо лес нібы развіднеў; паміж высокіх слупоў густога ценю спрабаваў улезці цень радзейшы, без сілуэтаў. Няўжо ўжо прадвеснік світання?
- Ага, - адазваўся Станіслаў – ласіная паляна, гэта ўжо і твая будка недалёка, Лаўкініс?
- На тым баку. Не хадзі толькі, паніч, сярод паляны, бо праваліцца можна. Там, дзе няма дрэў, такая багна, што скрозь зямлю!
- Ведаю, ведаю... Місь, трымайся за мной, берагам лесу.
Яшчэ кавал дарогі быў вакол паляны, таму што ішлі павольна і асцярожна па купістым лесе. Паляна аднак ззяла чымсьці накшталт святла, межавалася больш цёмным; несвядомага вандроўніка прывабіла бы ў сваю здрадную прорву. Цяпер паляўнічыя адчулі пад нагамі цвярдзейшы грунт, трохі ўзняты, і натыкнуліся на нібы стог з яліны, падрыхтаваны Лаўкінісам на начлег і засаду. Хатні кіслы пах ішоў ад той сядзібы.
- Што, Лаўкініс, кажухоў туды наносіў? Не баішся, што хто схопіць?
- Воўк не возьме кажуха без жывога мяса, і чалавек усякі ведае, што маё. Хай хто паспрабуе схапіць!
Голас браканьера рыкнуў злавесна.
- Хочаш спаць, Місь? - загаварыў Станіслаў, - яшчэ далёка да токаў – залазь у кажух ды спі; я цябе разбуджу.
- Дзякуй, не хачу спаць. Я ні ў якім разе не апрануся ў аўчыны; я ўспацеў ад гэтай пераправы па лесе.
Усім траім захацелася тытунёвага дыму, толькі сумняваліся, ці не спалошыць дым цецярука. Аднак супраць непераадольнага жадання заўсёды знойдзецца адпаведная тэорыя. Лаўкініс даводзіў:
- Яму (цецеруку) толькі агонь не паказвай, ані сам не ставай на віду, ані голасу свайго не падавай - нос у яго цвёрды, не пачуе.
Ён залез у адтуліну будкі, запаліў трубку ад бледнага полымя сярнічкі, а затым, прыкрываючы жар далонню, даў агню папяросам двух паляўнічых. Яны селі на зямлю перад будкай, распазнаючы адзін аднаго толькі па ніклых абрысах трох плям больш густой цемры, кожная з якіх мела свой асабісты голас і нагадвала знаёмую постаць. Стах, вельмі таленавіты да сну па замове, працягла пазяхнуў і адразу бы, верагодна, хроп, калі б Місь не загаварыў:
- Калі яны пачнуць граць?
- Так, у тры - ці ў чатыры - ужо пасля шабасу.
- Мы абодва будзем страляць з будкі?
- Не, я пайду ўдзень на другі бок паляны, у той бярэзнік, праз які мы ішлі. Ці ідзі ты.

- А я б панічу раіў у бярэзнік - умяшаўся Лаўкініс, звяртаючыся да Пуцэвіча.
Прафесійны браканьер і начны паляўнічы павінен ведаць, дзе лепш. Так што, Станіслаў спытаў:
- Тады чаму ты паставіў тут будку, а не ў бярэзніку?
- Будка для гарадскіх паляўнічых. Хто адчувае лес, без будкі будзе лепш.
Не ў першы раз Міхал заўважыў нехаць да сябе Лаўкініса. Гэта было звязана з некалькімі меркаваннямі: Лаўкініс быў павагай ў галіне дзікага палявання і - стрыем Варшулкі. Ужо некалькі разоў Міхал спрабаваў перавабіць яго падарункамі. Вольны стралец, хоць і прымаў рублі, як належную даніну, але не пазбавіўся супраць Раецкага дэманстратыўнага халадку. Заўважыў гэта і Пуцэвіч, псіхолаг хітры, хоць і не выхваляючыся гучна сваімі прасвятленнямі.
- Ідзі сам, Лаўкініс, у бярэзнік, пакуль лес яшчэ спіць. Пораху і шроту хопіць?
- На два, тры стрэлы.
- Мала. На табе шэсць патронаў – мне хопіць.
Моўчкі працягнуў браканьер руку да самых мілых падарункаў: англійскі порах і жорсткі шрот, перавагу каторых ўжо ведаў, але яму было цяжка назапасіцца гэтымі ладункамі з-за таго, што ў гарадах рэдка бываў і не меў дазволу на зброю. Ён узяў патроны і спакойна адправіўся, як ліс на паказаную пасаду ў бярэзніку.
Станіслаў цяпер разгаварыўся.
- Будзь асцярожны, Місь, з Лаўкінісам. Ён хлоп добры, пакуль добры; але калі ён раззлуецца, ён на ўсякае мастацтва гатовы.
Раецкі так здзівіўся, што адказаў толькі праз некаторы час:
- Як гэта: асцярожна? Што я яму дрэннага зрабіў?
- А я ўжо не ведаю... ці лаяўся на яго?... ці стрэльбай пагражаў?
- Я яму? - ніколі.
- Можа быць, так толькі казалі. А ты ведаеш? ён стрый Варшулкі.
- Я ведаю. Ну што з таго?
- Так бачыш, ён небяспечны па гэтай прычыне.
- Я дрэнна разумею.
- Трэба іх ведаць. Бацька Варшулкі зараз вельмі хворы, таму што ён скалечыўся пры перавозцы. Маці - добрая баба, толькі мае шмат працы ў хаце, што і не думае. А гэты брат бацькі, каторы тут з намі, хоць ён браканьер, па-твойму, злодзей, але свой гонар мае і за сябе, і за сям'ю.
- Няхай гэты гонар сабе да торбы схавае разам з крадзенай звярынаю, - адказаў Міхал.
Цяпер ён хацеў бы зірнуць на твар прыяцеля, каб лягчэй здагадацца, куды ён мяркуе ў гэтай размове, але ноч яшчэ не разышлася. Толькі халодны ветрык, прадвеснік світання, збудзіў ў лісці абяцаючы шум.

Раптам абодва паляўнічыя здрыгануліся і прыпалі на зямлю, нерухомыя, як шэрыя камяні на зялёным траўніку. Зазвінела па лесе глухім званом, нібы здаўленым смехам, а потым выбухнуў шум, як стрэліў дзесьці далёка салют. Чорны певень звяртаўся так песняй да цяцёркі. Зайграла паўторна бліжэй у бярэзніку, але да таго, як смачны салют скончыў любоўны курант, выбух стрэлу патрос лес, некалькі разоў адскочыў аб нябачныя грані пагоркаў і расплыўся. Лёгкія шумы ў дрэвах дрэў далі ведаць, што не адзін крылаты жыхар, які мае звычку прачынацца пад ранішнімі промнямі, быў вырваны са сну праз гром агнястрэльнай зброі. У гармоніі ўзнікаючага дня, сярод любоўнага балявання вялікіх птушак, смяротная чалавечая прылада прагучала фальшам. Але паляўнічы, калі порах адчуе, думае толькі пра здабычу.
- Шельма Лаўкініс! аднаго ўжо задушыў, напэўна - шапнуў Станіслаў.
Яны сядзелі, як трусы некалькі хвілін, прытуленыя да яловай будкі.
- Грае зноў! - дамовіліся сябры вачыма, без голасу.
Як быццам бяспамятны да громавых папярэджанняў, глухі у сваёй любоўнай імпрэзе, затакаваў певень непадалёк ад будкі. Заціх, падляцеў бліжэй і застаўся на купіне ў дзесяці кроках ад паляўнічых.
Міхал, прызначаны першым стрэлам, хутка падняўся і нацэліў на спевака неміласэрную флінту.
Стрэлаў было дзясятак, восем выдатных пеўняў мелі паляўнічыя на ранжыры, чатыры з якіх забіў Лаўкініс, але іх у яго выкупілі, на што ён ахвотна пагадзіўся, таму што мяса цецерука-самца ў час такавання заледзве ядома, а ён застрэліў сабе "выпадкова" дзвух цяцёрак; так з рублём і дзічынай у кішэнях вясёлы сышоў дадому.
Міхалу і Станіславу ня спешна было вяртацца. Разлажылі на імху восем пеўняў у самых прыгожых вясельных строях, чорных, як паліраванае чорнае дрэва, з багатымі без заган веерамі - і радаваліся трафею.
Між тым, разбуджаны лес ужо быў поўны цёплай слодычы. Не палохалі ўжо гушчары, цяпер карункава празрыстыя, не пагражалі бяздонныя месцы паляны, зручныя да абыходу ўдзень, азначаныя іржавым кажухом, пакрытыя яркай сялянскай вышыўкай, жоўта-бел-ружовай на нябеснай аснове. Не выбухалі ўжо па лесе, раптоўныя крыкі і трапятанні; па заспакоенай лісцявой і іглістай паводке плыў духавы канцэрт, нібы меладычны вецер, складзены з вяселляў дробных птушачак, неахвотных для паляўнічых, таму бяспечных; па старых ствалах, замацаваныя перпендыкулярна, барабанілі такт дзятлы. І румяніліся ўжо верхавіны дрэў, над імі серабрысты блакіт клікаў у бясконцасць свежы і радасны прастор.
- Дай мне яшчэ сваіх фабрычных папярос - сказаў Станіслаў Міхалу - круціць мне не хочацца, рукі ў пораху і фарбе, а тытунь замачыў ад расы.
Закурыўся вольны дымок у спалучэнні з моцнымі пахамі лесу і з хваляваннем бяссоннай ночы - гашышова ап'яняльны.
- Растлумач мне, Стаху - нарэшце сказаў Міхал - што гэты дзядзька Лаўкініс так зайздросны аб Варшулцы? Можа гэта ён ішоў за намі, калі мы палявалі на слонку?
- Бог яго ведае, дзе ён валочыцца... можа і ён? Апякун яе, бачыш, і моцна яе любіць.

Х.

НА ВЯЛІКІХ ВОДАХ

Прыйшоў ліпень, такі свежы ў зеляніне і такі багаты на збожжа, садавіну і ягады ў акрузе азёрскай, што здавалася зямля квітнее і нараджае ў першы раз. Каб аглядзець яе, лепш за ўсё праплыць шэрагам азёр, звязаных з ракой Святой, спакойна весці дубіцу па трыснягу і прыбярэжных аерах, або правіць на сярэдзіну, трапна наладзіўшы дзюбу лодкі на кірунак плыні, што яе цягне і шпарка нясе амаль без дапамогі вясла. Толькі пагоркі, афарбаваныя збожжам або гаі над вадой, і яшчэ больш буч-венцер, пасаджаны на беразе і выступае над паверхняй, мінаюць спешна, даючы уяўленне аб хуткасці плыні, якая нясе лодку на сваім шкляным блішчастым хрыбце.
Гэты цудоўны шлях абраў сабе Міхал Раецкі, каб паляваць на качак-падлёткаў, а таксама і для азнаямлення з новым росквітам роднага краю. Ён сеў у лодку рана раніцай далёка ад дома, у вярхоўі ракі, каб увечары вярнуцца да Южынтаў, што на возеры Рошы. Дубіца(выдзеўбаная з аднаго дрэва лодка з дадатковымі плавамі па баках) была моцная, яшчэ свежая, таму пахла жывіцай сасны, каторай была аскепкам; пры дзюбе сядзеў сухі і спрытны рыбак Стасюланіс і веславаў адным вяслом, перакладаючы яго то направа то налева; Міхал, седзячы на тыльным краю лодкі, прыцёсаным на лаўку, пераважаў увесь карабель сваёй вагой, так што дзюба ішла над вадой, хістаючыся на бакі, як быццам шукала і выглядвала качак. Але на самой справе шукаў чорны пудзель Кухта, майстра на качак. Стоячы на задніх лапах у глыбіні лодкі, а пярэднімі на плаўніку дрыжэў ўсім пругкім целам, прамоклым ўва многіх ужо сённешніх купелях; мудры свой лоб чорнага льва трымаў жорстка на выцягнутай шыі, паварочваючы яго часам нервова ўбокі; вочкі то горача бліскалі з-пад навіслых кудлаў, то зачыняліся з далікатнай дыстынкцыяй перад асляпляльным на вадзе сонечным пажарам.
Святая выплывала шаблістаю лукою сярод пагоркаў, парослых высокім лесам, разліваючыся шырай на ніжнім месцы, ствараючы затокі, цямнейшыя - пад высокім ценем, сярэбраныя - на берагах лугавых. Ад лясных берагоў нядаўна адправіўся Міхал. Адтуль загрымеў стрэл і разгукаўся па ўзгорках ў зацяглую кананаду.
- Пэўна, ксёндз Стулгінскі нас даганяе – адазваўся Міхал па-літоўску да рыбака, які не казаў іншай мовай.
- A jau anas / А ўжо ён - адказаў з усмешкай Стасюланіс цэлячы ў даль вачыма па-ястрабінаму.
Але яшчэ на шырокай паласе вады ўверх па рацэ не было відаць нічога, акрамя гладкага срэбра з блакітнай рабізнай пасярэдзіне, што азначала кірунак асноўнага току. Паляўнічы, які страляў, альбо зашыўся ў прыбярэжныя зараснікі і схаваўся ў іх разам з дубіцай, альбо стрэл быў вышэй па рацэ, за паваротам, пасярод лесу. Гэта было хутчэй з-за разгалоснага рэха. Такім чынам, Міхал загадаў Стасюланісу накіраваць дубіцу к берагу ў сонную ваду, і чакаў, выглядваючы таварыша, з якім ён дамовіўся на сёння - ксяндза Стулгінскага. Гэта быў пробашч з Анталептаў, перакананы паляўнічы і слушны кампаньён.
Хутка высунулася ад заламанага берага на сярэдзіну ракі маленькая дубіца, як палена, а на ім з аднаго канца тоўстая шэрая булка - гэта безумоўна пробашч ў паляўнічай вопратцы - на другім цьмяная чорная нябачная плямка.
- Які ж гэта чорны перавозчык наперадзе? - спытаў Міхал Стасюланіса, які старанна вывучаў надыходзячую лодку, пакуль не кіўнуў з перакананасцю:
- Kunigelis isz Antaleptu / Ксёнжык з Анталептаў.
Падыходзячая лодка, папаўшы ў ток, хутка набліжалася. Ксёндз Стулгінскі ўжо заўважыў Раецкага і на павітанне вывеў млынца(крутнуў) стрэльбай над галавой. Ксёнжык сядзеў бяздзейны і скурчаны ў сваёй чорнай сутане; пад саламяным капелюшом ўсё больш прыкметна чырванеў малады твар задуменнага дзіцяці. Вясло і доўгую стрэльбу трымаў бездапаможна на каленях.
Нарэшце дубіцы прыбіліся адна да другой, аж стукуліся плавамі. Кухта радасна скуголіў з памнажэння паляўнічай кампаніі, а знаёмцы ўжо здалёк пачалі радасна распавядаць свае прыгоды.
- Добры дзень, Місютэк! Swejkas Стасюланіс! - гладка размаўляў ксёндз Стулгінскі - вось, наняў сабе кампаньёна для палявання, што лепш бы бервяно да нагі прывязаў! Ксёндз Лялейка, да вашых паслуг - але да парафіяльных, а не да паляўнічых. Вывез, каб ад кнігі адарваць, таму што вочы ўжо ад іх, як у труса, хацеў праветрыць і пазбавіцца, а то ані дубіцай правіць не ўмее, ані качак на вадзе страляць не хоча. Ці то твае бліжнія, ксёнже вікары, ці што?
Малады святар пад градам гэтай лагоднай крытыкі маўчаў з апушчанымі павекамі і нават жэстам не засланяўся ад кепікаў; сядзеў нерухомы, усмешлівы нявінна, толькі дзявочыя, без следу валасінак шчокі прасякнуліся чырвоным румянцам.
А замаскіраваны пробашч не пераставаў насядаць на маўклівага ксёнжыка:
- Да старай качкі ў лёт даў, аднак, дыму-так, што толькі дым! Качка, напрыклад, тут, а ён сажань ад хвоста шрутам сыпе і мне над вухам, аж абсмаліў. Ой, небожатка! Чагось цябе вырвала на паляванне?
- Ambutare tantum volui... - прашаптаў ксёндз Лялейка, карыстаючы латынь дзеля выратавання сваёй павагі.
Аж Міхалу шкада стала небараку і зачапіў пробашча:
- Ці то ксяндзам вольна здымаць сутану на паляванне, ці сам сабе ксёндз пробашч даў дыспензію?
- От! doctor utriusque iuris, але яшчэ не гатовы. Сутану я цалкам ў порткі засунуў, а што яна шэрая, то на спякоту нават айцы Касцёла рэкамендуюць. Ужо ты мне канонам не вучы, а хочаш сутану зацаніць - глядзі! Ты думаеш, што гэта я такі круглы? не я, сутана.
Востры быў на язык ксёндз Стулгінскі, але ніхто на яго абразкі не злаваўся, таму што чалавек быў сардэчна добры. Шляхціц польскі старога крою, з літоўскімі сялянамі жыў у выдатнай згодзе. І ксёндз Лялейка, сялянскага паходжання, паважаў свайго пробашча, злавала яго толькі, што ён так шмат балбоча дарма; хлопек не разумеў шляхецкай фантазіі.
- Што стаім на месцы? - араў святар Стулгінскі - качак мне трэба за два тузіны на ласку ва Ўцёнах, а вось да паўдня дзве забіў, і то худыя бедныя шлапакі.
= У мяне ўжо сем – адказаў з задавальненнем Міхал - старка, чатыры падлёты, а два шлапака Кухта задушыў без стрэлу.
- Вядома, - адказаў пробашч трохі зайздросна - і правадніка маеш зуха і пса; а мы тут з ксяндзом вікарыем палюем сабе па-лаціне.
- Я не магу пазычыць ксяндзу пробашчу Кухты, таму што ён не пойдзе ад мяне, але, калі ласка, вазьміце Стасюланіса, а я вазьму ксяндза Лялейку.
- А бяры яго сабе, хоць да Южынт, на кватэру! – абрадаваўся пробашч.
Але, заўважыўшы засмучанасць ксёнжыка, падласкаў яго пяшчотным словам:
- Як хочаш, carissime fater. Год з табой я жыву ў згодзе, бо, хоць пса не варты на паляванні, in ecclesia святой з цябе малодчык. Так што застанемся разам на зямлі і на вадзе.
Але Раецкага кранула дзіцячая слодыч ксяндза Лялейкі, таму ён шчыра настойваў:
- Калі ксёндз вікарый ласка, запрашаю да мяне. З праўленнем лодкі я і сам спраўлюся.
І малады ксёндз з задавальненнем выбраў маладога паляўнічага. Такім чынам, паколькі ўсе пагадзіліся, зрабілі замены, Стасюланіс лёгка і тэхнічна пераскочыў з чаўна на човен, ледзь абодва завагаліся на вадзе. Але ксёндз Лялейка, хоць і маленькі, так цяжка ступіў на плаўку дубіцы Міхала, што ледзь не перавярнуў яе і сам не ўпаў у ваду. Гэта скончылася мокрымі нагамі ды смехам. На новым месцы ксёнжык усеўся ціхутка на лавачцы і трываў там у румяным маўчанні. Твар ксяндза Стулгінскага, расшыраны да поўнага задавальнення, ажывіўся паляўнічым жаданнем:
- Цяпер я па сваім беразе, ты, Місютку, па сваім южынскім - і гора качкам!
Дубіца пробашча, спраўна кіраваная Стасюланісам, хутка адплыла да далёкага левага берага; рака ў гэтым месцы пачынала разлівацца ў возера.
Раецкі з Лялейкам пасоўвалі свой човен праз трыснёг правага берага, якія расступаўся паклонамі з сухім шэптам. Аказалася, што ксёнжык, калі вызваліўся з-пад тыраніі пробашча, рабіў вяслом выдатна; ва ўсякім выпадку дубіца плыла наперад, а што крыху круціла носам, тым лепш расхінала зараснікі, меркаваныя хованкі качак. Кухта, пастаянна ў параднай паставе на варце, лавіў вецер у чорныя ноздры, разважаў над яго зместам, зыркаў па-д'ябальску, часам тузаўся і вырываўся да скоку. І зноў жа, змеркаваўшы, што добра выхаваны сабака не скампраметуе сябе, дарма скачучы ў ваду, ён адсунуў галаву паміж лапатак годным рухам. - Але раптам ён рэзка нахіліўся, потым сабраўся, магутна адштурхнуўся ад лодкі задам, ды хлюснуў у ваду.
Адразу ж закіпела ў трыснягах ад трывожнага квакання і хлюпання. Над мячамі аеру і шышкаватымі трыснягамі цяжка паднялася качка, маці статка, якая ў роспачы, скардзілася на рабаванне. Стрэл Міхала збіў яе з паветра і супакоіў назаўжды. Між тым, шум не суняўся, таму што Кухта ганяўся за статкам качанят клапачаў, якія ўцякалі шэрагам, удараючы ваду не досыць яшчэ аперанымі крылкамі, нібы вёселкамі з чорнага і жаўтлявага пер’я. Кваканне іх яшчэ было пераблытана з дзіцячай скаргай. За спалашонай чарадой чорная галава пудзеля гналася жорстка, то пырскаючы, як цюлень, то даючы голас, як ганчак. Аднак, хоць дурныя качаняты забыліся ў паніцы каб нырнуць, сабака не даганяў іх ўплаў, пэндзіў толькі і палохаў неміласэрна. Але яны цалкам раскрыліся і сталі на стрэл. Аднак Міхал затрымаўся - занадта марная і лёгкая была здабыча. Ён паглядзеў на маладога ксяндза, які, нарэшце, загаварыў з ажыўленнем:
- Калі ласка, не страляйце! Бо гэта яшчэ нявінныя слугі Божыя...
І Міхал быў таго ж здання, хоць меў сэрца, загартаванае для дзічыны. Крыкнуў на сабаку:
- Кухта, ту! Кухта, пфуй! малы птак!
Пудзель адвярнуў трохі галаву, паглядзеў на пана з недаверам і здзіўленнем, аднак плыў яшчэ за статкам, толькі з меншым запалам, без голасу, напэўна, з крытычным намерам.
- Якую службу яны хочуць ад мяне?
І выжл лепей бы не вынюхаў, і гончы лепей бы не выгнаў... Чалавечая нелагічнасць!

Але Міхал зноў крыкнуў, паказваючы забітую старую качку, якая ляжала на вадзе:
- Кухта! дай сюды! апорт!
Пудзель звярнуў разумны лоб ў паказаным кірунку.
- Ага... гэта я разумею.
 І накіраваўся прама па глыбокай, незарослай вадзе, да забітай качкі. Відаць было ў празрыстасці, як працавіта веславаў тонкімі лапкамі, каб пасоўваць створанае не дзеля плавання, цалкам, акрамя галавы пагружанае сваё цела. Схапіў нарэшце качку ў пашчу, павярнуў карпатліва і наблізіўся да чоўна. Міхал нахіліўся да Кухты, узяў яго абедзвюма рукамі за пярэднія лапы і прамоклага, змучанага ў выглядзе чорнай малпы ўцягнуў разам з качкай у дубіцу. Скалануўся Кухта магутным дрыжам, апрыскаў паляўнічых, як з вялікага крапідла, па вопратцы і па тварах.
- Перастанеш ты?... смолюх!...
- Што зноў?!... - выказваў сабака засмучанымі вачыма.
Але яго ўласкалі, пахвалілі, і наступіла поўная гармонія. Кухта зноў стаяў, апершыся на край лодкі, дрыжучы і парачы з мокрай поўсці пад паўднёвай спякотай.
Сонна разлівалася гадзіна па вадзе ўсё шырэй, усё больш люстраной і асляпляльнай гарачым бляскам. Толькі пах возера, устаючы салодкай парай, астуджае спячоныя твары паляўнічых. Спалі зараснікі, і ўсе галасы ў іх замерлі. Пазасыналі, пэўна, і качкі; вылезлі кулява на бераг, стаіліся ў больш густую грунтавую траву, забываючы пра жэр, пра трывогу глухіх стрэлаў, аб свеце. І качка любіць ўпадаць у блажэнную несвядомую дрымоту; ці ў такім стане пра нешта марыць? - яшчэ не дайшлі цікаўныя натуралісты, ці, нават, бліжэйшыя да дзікай прыроды паляўнічыя.
Між тым, на гладкай вадзе раілася маленькае жыццё мушак-танцораў, а да пагружаных раслін падляталі часам прыбраныя панны, доўга нешта шапталі жорсткім трыснягам і ядраным келіхам вадзяных лілей, у абамлелым пацалунку.

Лялейка моўчкі выканаў наказ. Дубіца, даведзеная да рэчышча Святой, якая працінала возера, паплыла па плыні. Без ветру, пагайдваючыся на растоцы, плыла як у сне. Ледзь адчувальнае пагладжванне паветра па твары стварала ўражанне, што, узмоцнены пах вод і лугоў ідзе насустрач лодцы; але крупінкі пены хутка ішлі за лодкай на глыбокай, голай тоні.
Міхал паклаў стрэльбу праз дубіцу, Лялейка гэтак жа вясло; Кухта стаяў ціха ў напрамку руху, разважаючы, напэўна, што калі б тут яму прыйшлося скокнуць у ваду, ён бы не даплыў, верагодна, да расступаючых на вярсту навакол берагоў. Не было што рабіць на цудоўнай воднай прасторы, проста глядзець, дыхаць і думаць.
- Сапраўднае задавальненне, так плыць! – адазвавўся нечакана Лялейка.
- Сапраўды, - падхапіў Раецкі. - А ксёндз зрэдку бываў на азёрах?
- Маё жыццё працякала па-іншаму...
Міхал скарыстаўся бачным ва ўсмешцы ксёнжыка жаданнем даверыцца і пачаў выпытваць:
- Даўно тут ксёндз ня быў?
- У школах будучы і ў семінарыі ў Санкт-Пецярбургу, я толькі двойчы вяртаўся. Мяне высвяцілі летась, і далі месца пры пробашчы ў Анталептах. Такім чынам, цяпер я зноў "на родине".
Лялейка часам бурыўся на русіцызмах, кажучы па-польску даволі гладка, кніжным стылем. Але ён саромеўся сваіх памылак. Пасля таго, як ён заўважыў з міны Раецкага, што той з некаторай цяжкасцю зразумеў абарот мовы "на родине", а не ў "родным крае", сказаў пакорліва:
- Я вывучыў некалькі моў разам і трохі... перамяшаў.
- А па-польску, дзе і ад каго ксёндз вучыўся?
- З кніг я хутчэй прымаў польскую навуку. У размове тут цяжка вучыцца; усё дрэнна мовяць. От, пан нешта іншае: калі заўважыць, можа падправіць?
- З найвялікшым задавальненнем. І я бачу, што ксёндз клапоціцца аб добрай пальшчызне.
- Абавязак мясцовага ксяндза ведаць абедзве нашы мовы - адказаў Лялейка сур'ёзна.
Тым больш ён атрымаў сімпатыю Раецкага, сцвярджаючы, што малады ксёндз не належыць да ваяўнічых з пальшчызнай літоўскіх нацыяналістаў, любіць край такім, якім яго ўтварае векавая эвалюцыя і выпрабаванні. Пры гэтым Лялейка, калі ён нарэшце пераадолеў сваю сарамлівасць, выяўляў усё больш і больш ураджонай вытанчанасці і дзявочай нейкай прывабнасці.
- Колькі ксяндзу гадоў, прабачце?
- Дваццаць чатыры.
- Год менш за мяне! я думаў, што маладзейшы. І добра ксяндзу ў Анталептах?
- Добра; пробашч прыстойны чалавек, родныя побач...
- І ксёндз паволі кіруецца на пробашча?
- Калі Бог дазволіць – на прафесара.
Міхал укусіў вусікі, так далёка з дзіцячай той постаццю не ліцавалася сур'ёзнасць прафесара.
Стрэл на левым беразе нагадаў размоўцам, што святар Стулгінскі, нягледзячы на грузнасць і спякоту, час не марнуе. Яны паглядзелі ў той бок, дзе маленькі выбух блакітнага дыму азначыў месца новага стрэлу; толькі пасля доўгай паўзы даляцеў гук і адбіўся аб высокія дрэвы на востраве.
- Будзе добрая вярста - сказаў Міхал - і калі там знайшоўся статак падлётаў, як мне здаецца, не прыцягнем яго на агульны сняданак. А мы прыб'емся да выспы і паядзім што-небудзь, таму што ўжо голад на самай справе дакучае.
На двухморгавай, магчыма, прасторы ўзносіўся пасярод возера цудоўны букет чорнай алешыны, падшыты гушчай кустоў і ягад, аперазаны па краях вянком цнатлівага трыснягу, не датыканы амаль людзьмі. Рыбакам звычайна не хацелася плыць вярсту ад берага да выспы. Толькі рэдкім паляўнічым і аматарам водных атракцыёнаў была вядомая цэнтральная выспа, дзіўная і мілая ідэя прыроды.
Раецкі і Лялейка з немалым трудом прарваліся праз шырокую паласу вакольных зараснікаў, захапіўшы ў жмені снапы зялёных сцяблоў і прыцягваючы такім чынам дубіцу да цвёрдага берага. Схаваліся цалкам у лесе чароту; яны адчулі сябе на некалькі хвілін фантастычна і дзіўна маленькімі ў гушчары, перавышаючым іх рост і гарызонт. Зараснікі дрэў гэтага адчування не даюць, толькі прорвы хісткіх сцеблаў, якія лёгка рассоўваюцца або ламаюцца, але незлічоныя ў сваей множнасці.
- Сапраўдны стэп на вадзе! - казаў Міхал, а пахне, аж у галаве свідруецца.
- Калі ў нас жыта ўдаецца - заўважыў Лялейка - увойдзеш ў сярэдзіну - гэтак жа свет з вачэй гіне... і прыемна.
- Любіць ксёндз паміж жытам хадзіць? Я горача люблю, асабліва, калі квітнее.
- Хадзіў і я, але перастаў; занадта свецкія думкі прыходзілі ў галаву.
- Так, прыходзяць! - засмяяўся Міхал пачуццёва, таму што, нагадаў ён, што пах квітнеючага жыта ўзбуджаў у ім нязменна візіі кабет, праз нейкае сваяцтва пахаў. І гэты трысняговы лес пад спякотай абурыў яго падобнымі бачаннямі.
Яны, нарэшце, прарваліся да цвёрдага берагу, выйшлі з дубіцы і пад сціслым ценем вялікіх дрэў расцягнуліся з любасцю на мурожніку.
- Колькі тут ягад! - ўсё вальней крычаў Лялейка.
- Але п'яніц, ксёндз, не ўжывай; у іх ёсць дурман у сабе ці нават яд.
- Калі ж гэта чарніцы! 0 - у сярэдзіне чырвоныя, не белыя.
- Праўда...
- А вось і маліны! самыя пахавітыя, лясныя.
Адкуль ўзялося тут насенне добрых ягад? Ці вецер быў сватам паміж далёкімі пагоркамі южынцкага парку і востравам? Ці выспу адарвалі нейкія даўнія залевы ад вялікай зямлі? Яны не задумваліся пра гэта маладыя, збіралі ў жменькі ягад і елі, а іх свежасць гасіла смагу.
Міхал дастаў з сумкі запасы ежы.
- Гарэлку ксёндз п’е? не?
- Я не ўжываю п'янага напою.
- Але мне, па меншай меры, ксёндз дазволіць... гэта астуджае.
Яны з'елі трохі хлеба з мясам; большы поспех меў сырыя агуркі і раннія ружовыя яблыкі, званыя "перлюткамі".
- Ксёндз, здаецца, і тытунь не паліць?
- Я не палю: я пазбягаю ўсіх узбуджальных аліментаў.
- Але ксёндз, я бачу, з'яўляецца увасобленай дасканаласцю - злёгку падкалоў Міхал.
- Ці сорамна імкнуцца да дасканаласці? - адказаў Лялейка з дзіцячай сур'ёзнасцю.
Пазіцыя была філасофская, але Міхал, зусім свецкі спрактыкаваны і нясхільны тут для метафізічнай дыскусіі, пазяхнуў і выцягнуўся на траве. Ксёнжык сядзеў скруціўшыся ў чорны клубок, над якім румянілася круглая ягада яго галавы.
Спякота, насычаная моцнымі пахамі, была поўная фауны; нешта дзіка і горача дыхала побач, нібы любоўныя, паспешныя ўздыхі; у паветры былі электрычныя дрыжыкі, у цішыні - жаночыя крыкі. І калі б у гэтай пустцы раптам убачыў Міхал бліскучыя жаданнем вочы дзяўчыны, калі б нават свежасць рытмічных вуснаў адчуў на сваіх вуснах, то не здзівіўся б. "Яна" была побач.
Ён раптам спытаў Лялейку:
- Ці ксёндз пры сваіх занятках... і нястачах не шкадуе часам... жыцця?
- Пан называе жыццём асалоду фізічную?
- Выдуманая інтэлектам... праз інтэлектуальную крытыку - змяніў Раецкі.
- Вось менавіта. Але як вы ўпэўненыя? - У мяне ёсць да таго асобная тэорыя.
- Ну? якая?
- Тэорыя не мая, нібыта індыйская; я пазнаёміўся з ёй з адной кнігі і спрабую... прыкладаць да жыцця.
- "Стасаваць" - вы хочаце сказаць?
- Так, Так, Так: прыстасоўваць. Толькі яна не ўсімі паважаная.
- Чаго нам саромецца паміж сабой, мужчынамі адных гадоў, і на бязлюднай выспе. Кухта нас не разумее.
Дрымотны Кухта, пачуўшы, павярнуў паўпрымкнутае вока пагардліва:
- Не дазволіць разумець...
- Тэма, бачыць пан, такая - казаў малады ксёндз - што, жартаўлівае трактаванне, прыводзіць толькі да граху словам; а сур'ёзна прымаючы, рэч можа і святая?...
- Мы можам казаць зусім сур'ёзна.
- А калі так...
Моцная засяроджаннасць і барацьба з сарамлівасцю выбілі перлы поту на белы лоб ксяндза. Пасля перапынку ён пачаў скрозь зубы, як быццам паддаваўся балючай аперацыі:
- Калі мы казалі аб асалодзе фізічнай, гэта азначае на мове філасофскай: палавая цяга.
- У прынцыпе, - так.
- Калі б я яго асуджаў, было б неразумна. Гэта сіла ад Бога створана, моцная і добрая. Але яе можна размаіта ўжываць...
- ...??
- Мне здаецца, што яна ў чалавека служыць не толькі да стаўлення паміж мужчынам і жанчынай.
Міхал, празмерна заняты высновамі ксёнжыка, змяніў сваё ляжачае становішча на сядзячае і, абняўшы абедзва калены, слухаў пільна.
- Палавую цягу можна... як гэта гаворыцца? - па-руску: одолеть'.
- Апанаваць. Я разумею: ксёндз думае аб ўстрыманні, напрыклад, у стане капланскім.
- Пра гэта яшчэ не... ламаўся Лялейка з цяжкасцю складанага выражэння. - Яго можна апанаваць, але не змарнаваць. Гэтая цяга - навогул творчая сіла, касмічная. З яе дапамогай адны адкрываюць новыя законы прыроды, іншыя пішуць прыгожыя кнігі, ствараюць мастацтва. Найгрубейшы спосаб выкарыстання гэтай сілы - для размнажэння пароды.
- То і я спасціг, - сказаў Міхал, - што праца разумовая памяншае эратычныя жаданні, а, наадварот, менш здольны да разумовай працы, пасля крутой гулянкі.
- Гулянка - гэта ўжо распуста, - скрывіўся злёгку ксёндз - я з ёй не хачу лічыцца у маёй тэорыі. Я маю на ўвазе, ператварэнне энергіі звярыную на духоўную.
Раецкі адчуў, што Лелейка пераўзыходзіць яго ў дакладнай развазе; ён засяродзіўся і слухаў больш уважліва. А ксёндз цадзіў павольна, з напругай думкі, з сялянскай упартасцю свае высновы.
- Мне здаецца, што, калі Гасподзь Бог стварыў такі інстынкт, у кожным чалавеку, ён загадаў яго ўжываць.
- Безагаворачна. Гэта, мабыць, натуральны інстынкт, таму і патрэбны і ўхвальны.
- Я таксама не асуджаю ніводнага чалавека, які жэніцца і размнажаецца. Але калі энергія, якая паступае з гэтага інстынкту, адзіная для многіх творчых дзеянняў, чалавек можа выбраць, дзе ён хоча яе ўжыць.
- То бок, вы хочаце сказаць, што гэтую энергію можна падзяліць паміж дзетародствам і разумовай працай? Я не кажу аб абстыненцыі каталіцкіх ксяндзоў, якая з'яўляецца змярцвеннем.
- А я ўласна хачу казаць аб абсалютнай мужчынскі чысціні. Для мяне яна не з'яўляецца змярцвеннем.
- То рэч... густу і тэмпераменту.
- Тое можа быць і крыніцай прыгожага задавалнення, калі адчуваеш, што жывёльную палавую сілу перарабляеш на высокую, чалавечую інтэлектуальную энергію. І яе можна перарабіць - скончыў ксёндз з непарушным перакананнем.
Яны трохі памаўчалі, правяраючы зваротны ход разваг. Міхал загаварыў зноў:
- І ксёндз ніколі не ведаў жанчыны?
- Ніколі.
- Але сумна было часамі... Што? цяжка?
- Можа і сумна... Толькі я адчуваў з дзяцінства, што за мною іншы шлях... А ад часу, калі я ведаю, што маю жывёльную сілу, магу ўжыць на справы духоўныя і на хвалы Богу, ужо і няцяжка.
- З большага я разумею. Аднак, як ксёндз даходзіць да практычнага прымянення? як перарабляе? У гэтым штука!
- Я працую ўвесь час мозгам, чытаю, а калі ўжо не, укладаю ў галаве думкі для напісання ў будучыні. І ўцякаю ад усіх аказій хвалявання.
- Таму святар не ўваходзіць у квітнеючае жыта - разумею. Ну, а калі аказія здарыцца, выпадкова, не кажу да... ўчынку, але да пачуццёвага хвалявання?... пря якім спатканні, прадстаўленні... ці хаця б сёння, тут, дзе прырода кліча да фізічнай асалоды? Тут пахне раскошай...
- Адчуваю і я, - адказаў ксёндз, узводзячы вочы з любоўю да сваіх высокіх поглядаў, - але ўва мне ёсць упартасць... воля ўпартая - я ўжо ўмею перарабляць. З пачуццёвых уражанняў нараджаюцца высокія думкі. От, і ад спакусаў гэтай выспы нарадзілася выдатная гутарка.
Як толькі назвалі яе прыгожай, размова разарвалася. Міхал глядзеў з нейкім падзівам на маладога юнака ў сутане, які яму здаваўся, на першы погляд, ледзь вартым увагі. А ксёнжык зноў запаў у сваю румяную паспалітасць, сядзеў ціха, са спушчанымі вачыма.
Аднак выпала з лавецкай пазіцыі перапыніць лянівы адпачынак і агледзець берагі выспы, на якім паводле легенды вадзіліся чаплі, а ўжо качкі павінны былі абавязкова знаходзіцца ў чароце. Міхал вырашыў абыйсці востраў пешшу з-за цяжкасцяў прарвацца на дубіцы праз тоўстае кольца з трыснёга і аера. Кухта шнураваў заўзята, паляўнічыя знайшлі шмат вялізнай збуяласці чароту, абяцаючых хованак, дзікіх, як пекла, наеліся яшчэ ягад на зямлі, пілі, у адсутнасць іншай, салодкай і густой вады возера - але качак не было. Качкам, вядучым ў гэты час года сямейная жыццё, маткам, адказным за выжыванне качанят, не зусім яшчэ лётных, прыемней былі берагі, блізкія да чалавечай культуры. З гэтай культуры цягнуцца пажыўныя сокі, з ёй і смерць не раз выпадае. Такі ўжо качыны лёс, падобны на чалавечы. Выспу наведаюць пад восень, калі ўжо ўсё, лётныя і хуткія, будуць насіцца хмарамі для жадання і практыкавання ў заморскім падарожжы.
Кольца чароту апынулася ў адным месцы перарваным, рубец глею і жвіру спаўзаў тут з грунту ў возера, да якога, нягледзячы на незвычайна ціхі дзень, прыходзіла да берага плоска гафрыраваная хваля; гэта яе летнія і пякучае ўздыхі чулі маладыя людзі падчас сняданку.
- Тут трэба было прыбіць дубіцу - сказаў Міхал - я не ведаў гэтай прыстані.
- Але там прыгажэй было.
- І тое сапраўды.
На жвіры тырчалі два маленькія кулікі, адзіныя мусіць сёння лётныя жыхары міжводнай глушы. Кухта кінуўся на іх з імпэтам, спудзіў - і светла-стракатыя птушачкі пачалі ўвівацца зігзагамі над чаротам, знікаць, зноў сягаць на віду паляўнічых, як быццам кідаючы выклік ім для складанага стрэлу.
Міхал махнуў рукой:
- Няма, што страляць, ані прыгожа, ані смачна - каб хоць бакас.
У гэты момант раздаўся стрэл на вадзе досыць блізка, і, адначасова, рэзнула нешта, як быццам пугай, па трысцінах:
- Там, чорт вазьмі! Шрот тут свішча! – ускрыкнуў абстраляны Міхала. – Пэўна пробашч...
Калі ж, асцярожна высунуліся з-за фіранкі чарота, яны ўбачылі дубіцу ксяндза Стуглінскага, надыходзячую да выспы, за пару сотняў крокаў, а паміж лодкай і выспай - чорна-срэбную, дужую пляму на вадзе.
- Нур! цудоўны нур! - усклікнуў Міхал прыглушаным голасам. - Ён да яго на сто крокаў, ніколі не дасягне. Мы зробім яму штуку!
Ён пацягнуў за руку Лялейку, і яны падышлі абодва на больш высокі бераг, і схаваліся за тоўстым ствалом алешыны.
- Адсюль мы бачым добра, і заслоненыя ад запальнага пробашча, які гатовы нас падстрэліць. А нура мы атрымаем, хай ксёндз трымае сабаку, каб не скочыў у ваду. Кухта! куш! варуй!
Нур лавіраваў наўскасяк да выспы, ківаючыся на хвалі, паказваючы то цёмную пляму свайго лодкаватага боку, памерам амаль з індыка, то свой фронт з напышлівай шыяй, абвіслыя пры дзюбе бакенбардамі і грудзі металічнай бялізны, што ззяла пад сонцам, як паліраванае срэбра.
- Зноў страляе! - шапнуў Міхал і штурхнуў Лялейку за ствол, а сам, напалову адкрыты, пільна назіраў.
Жахнуў стрэл ксяндза Стуглінскага па вадзе; шрот густа абсыпаў месца, дзе толькі што знаходзіўся нур, але ўжо яго на вадзе не застаў. Ён знікаў хутчэй, чым шрот, толькі плынныя кругі азначалі месца ўцёкаў у глыбіню.
Пасля добрай хвіліны ўсплыў значна бліжэй ад выспы, на адлегласці сямідзесяці крокаў і пастаянна абрачаючыся, парадаваў напаказ какетліва выдатнае пер’е.
- Страляй, пан! блізка ўжо - шаптаў нецярпліва ксёндз Лялейка, пажыраючы прыгожую птушку вачыма.
- Ціха... - прашаптаў Міхал - падплыве яшчэ бліжэй... А ксёндз, бачу, таксама аматар?
- Калі звер хітры і чалавеку хітрасць прыходзіць, - патлумачыў Лялейка і абліўся пунсавай чырванню.
Цяпер нур без бачнай прычыны шмыхнуў пад ваду, пакуль не пачулі паляўнічыя ўсплёск, накшталт гучную ікаўку хвалі. Яны замерлі ў чаканні; можа быць, яны спудзілі яго шэптам? - Не, - усплыў на сарака кроках ад берага, ва ўсёй красе; ён звяртаў увагу толькі на дубіцу, ад якой выдаляўся, але не прадбачыў засады на сваім, родным востраве.
Ціха, павольна Міхал прыклаў да пляча стрэльбу, вымераючы, як яго ўжо навучыў вопыт, у ваду пад нура, - і пальнуў. Цудоўная птушка дала яшчэ раз нырка, але адразу ж тым часам нур усплыў, перакулены накшталт рукаўкі з серабрыстага, гладкага воласу.
- Давай, Кухта, хул! апорт.
Пудзель скочыў, як снарад у ваду, і неўзабаве ён схапіў нура.
Але з надыходзячай лодкі гучаў трубна ксёндз Стулгінскі.
- Што гэта? Я вам наганку ладзіць буду? Іду за нурам паўгадзіны, а вы мяне яго з-пад носа? - Не, не па суседску, пане Раецкі!
- Мы абаранялі сваё жыццё - адмовіўся, смеючыся, Міхал – шротам так у нас пляваў, ксёнже пробашчу, што мы схаваліся за алешыну. А ўжо ў прадбачанні блізкай і няхібнай уласнай смерці - я палічыў за лепшае нура застрэліць.
- От, апавяданне! наўмысна коса да выспы плыву і страляю, а ён мяне ганіць! Пэўна мухі бжыкалі ў вас над вушамі.
- Я ведаю гэтыя бжыкі - смяяўся далей Міхал - не дарма атрымаў шрот у бок і ў плячо.
- Што ты кажаш?! – рэкнуў ксёндз, бляднеючы.
- Гэй, не сёння! - мінулай зімой.
- Дык чаму блюзніш?! - зноў усклікнуў гнеўна пробашч.
- Сваёй дарогай шрот каля нас свістаў, ад вады, чорт ведае, як часам шрот адаб’ецца.
- Чорт ведае, а я ведаю лепш, што, калі страляю, шрот прама сыплецца, не вакол, - адказаў пробашч і сядзеў на дубіцы асавелы.
Раецкі хацеў яго ўлагодзіць:
- Можа, ксяндзу той нурак патрэбны?
- Вядома! Даўно ўжо такога на муфту пані Купсцёвай я паабяцаў. Пярэднія футра...
- Дык прошу, калі ласка, забраць яго сабе.
Пасля кароткага разбору стала на тым, што ксёндз узяў выдатнага нура, што падсаладзіла яму папярэднюю канфузію. Стары паляўнічы павінен быў страляць больш асцярожна, і асабліва ведаць, што нура на гладкай вадзе ніхто на далёкай дыстанцыі не ўстрэліць, бо бачны той і спрытны птак заўсёды ўмкне пад ваду, перш чым шрот даляціць. Міхал аддаваў неахвотна вялікага нура, таму што збіраўся аддаць яго да напхання і далучыць да калекцыі трафеяў, якія ўпрыгожваюць пярэдні пакой у Южынтах. Нечаканая радасць будзе мець толькі пані Купсцёва на будучую зіму.
Ксёндз Стулгінскі з радасцю прыняў прапанаваную Раецкім манерку з гарэлкай і правіянты, але перакусіў хутка, не выходзячы з дубіцы, таму што яму шмат не хапала качак да двух дзясяткаў, неабходных на свята ў Уцянах; у яго было толькі сем. Спешна прапанаваў план далейшага палявання.
- Ты, Місютку, заставайся на сваім южынцкім беразе, а я паеду па процілеглым.
- Ой, ксёнже пробашчу, бліжэй да дома я ўжо так старанна страсянуў трыснёга і татаракі, што хіба нейкая ялавая старка або качар з адчаю там заблудзіцца.
- Гэта мяне туды хацелі адправіць? - спытаў святар Стулгінскі з усмешкай, якой спрабаваў быць праніклівым.
- Зусім не, але змесцімся абодва на тым беразе. Колькі там заліваў, затопленых лугоў! Ксёндз паедзе направа, я налева - ці наадварот? Для абодвух дастаткова да вечара.- А вікарыя мяне аддаеце?
- Ані думкі. Такім чынам, як мы сядзім, сустрэнемся да вечара - і на вячэру ў Южынты. Маці будзе вельмі рада.
- І выдатна! - адказаў ксёндз Стулгінскі.
Назіраючы за вясёлай, здабыўчай постаццю Раецкага, ён пачаў без сувязі з папярэдняй размовай рабіць заўвагі звычайным сваім, пачціва-рубашным тонам:
- От, добра такому! Маёнтак прыгожы, часу шмат, стрэльбы замежныя - вучыцца там дзесьці per dominum pаtrum, а калі прыедзе да нас, увесь дзень палюе, вечарам завяртае галовы паннам па суседству, а ўначы дзяўчат шукае па адрынах. І як з ім мерыцца парабкам Божым!
Ксёндз Лялейка апусціў вочы, пробашч гучна рассмяяўся, а Раецкі падумаў, што размова аб фізічнай любові была бы з ксяндзом Стуглінскім весялей, чым з вікарыем, але і звычайнай.
Плылі некаторы час човен пры чоўну, накіроўваючыся ад выспы да левага берага. Тонь гладкая і прыязная не ставіла ніводнай памехі, толькі трэба было хутка працаваць вёсламі, калі перасякалася Святая рака, а плынь зносіла дубіцу ў сваім кірунку. Стасюланіс гуляў з гэтай цяжкасцю, Лялейка стараўся непамерна, таму Раецкі хацеў выручыць маладога ксяндза, але той настойваў на сваёй працы; ён хацеў быць карысным. Пробашч паказаў сваё меркаванне:
- Дай яму, Місютак, добра памахаць. Малады і здаровы, калі ён стоміцца, яму не будуць свецкія думкі ноччу дакучаць.
Танны жарт даў пазнаць Міхалу, што Лялейка не давяраў пробашчу сваёй высокай тэорыі, пра якую гадзіну таму дыскутаваў з ім, з Раецкім, хоць упершыню сустрэліся. Гэта ліслівіла яму і яшчэ больш пераканала да ксёнжыка. Міхал глядзеў на яго і вырашыў яшчэ бліжэй пазнаёміцца. Адкрываў ў ім, аднак і дробныя недасканаласці, напрыклад, недахопы эстэтычнай культуры.
На беразе, да якога плылі чоўны, мільгануў на сонцы свежамураваны белы домік, сярод голага поля, без шыку.
- Вось, прыгожы домік пабудавалі - адазваўся Лялейка, прыцягнуты яркай плямай.
- Дзе ён прыгожы? – фукнуў адразу ксёндз Стулгінскі – кавал мелу на дыване! Немец прыйшоў сюды і кінуў цюк з бялізнай на нашым полі.
Маляўнічая ацэнка пробашча, зацвілага шляхціца, была ў любым выпадку больш трапнай, чым заўвага хлопка-філосафа.
Неўзабаве чоўны раз’ехаліся кожны ў сваім кірунку і Раецкі зноў застаўся сам-насам з Лялейкам.
- Душна...
Птушкі, рыбы і звычайныя казуркі таксама, як людзі, абедаюць апоўдні, а затым пагружаюцца ў дрымотную любасць пасляабедзеннай непрытомнасці. Амаль нічога жывога не рухалася на сонных водах. Толькі ластаўкі, чорныя аматары блакіту, крэслілі нябёсы тонкай сеткай сваіх вокамгненных палётаў, звязваючы яе дзе-небудзь побач з вадой у вузельчыкі з трапатання і яркіх брызгаў. Нізка, нешта кружаць - хоць на небе плыве адно толькі белае, падбітае пухам, прыемнае воблака, можа прыйсці навальніца пад вечар? - ці ўжо заўтра?
Дубіца южынцкая мела больш далёкі шлях, чым човен пробашча; таму, калі Стулгінскі дабраўся да аераў і ўжо абвясціў сябе стрэлам, Раецкі і Лялейка плылі яшчэ па гладкім.
- Ксёндз нарадзіўся ў нашай аколіцы?
- У Петрашунах. Там і мае бацькі жывуць.
- Так блізка ад Шаранц?!
- Па суседству... А чаму пан пытаецца?
- Так сабе... ніц... Я добра ведаю абедзве вёскі. Ксёндз мусіць мець там шмат сваякоў?
- Адны сваякі там і навокал. Трэмбеле, Венцлавы, Макушковы - сваякі... Тумеланіс мой дзядзька - хто іх палічыць!
- І я тых ведаю, - дадаў Міхал з эмоцыяй – усіх тых і яшчэ... Лаўкінісаў...
- Таксама сваякі. Толькі ім не шанцуе. Адзін па краі з ружжом блукае, пад судом ужо быў. Другі хворы, сын яго ў войска забралі. Дачка таксама, здаецца, на службе.
- Так, у Пуцэвічаў - Варшулка.
- Нічога сабе дзяўчына - сказаў Лялейка зусім абыякава.
Не гэта абыякавасць ўразіла Раецкага, але паведамленне аб тым, што Варшулка - гэта блізкая сваячка маладога ксяндза. Праз доўгую хвіліну маўчання выглядваў нейкага фізічнага падабенства. - Нічога!
Дзе ж там жывыя вочы - блакітныя кветкі ў бронзавай аправе, вусны, самой ужо ўсмешкай цалуючыя, адважнае жаданне жыць - могуць нагадваць гэты ўдумлівы і сарамлівы погляд, вузкія вусны і ўклад маладога аскета? Але гэты хлопец можа хутка стаць прафесарам, хто ведае? апосталам новых этычных тэорый? - Чаму б Варшулцы, яго сваячцы з суседняй вёскі, не стаць выбітнай жанчынай? - Дзіця ж, яшчэ ёсць час вучыцца, дагоніць не адну панну са шляхты, але ж культура прыйдзецца так латва гэтай прыгожай і добрай пародзе ковенскіх сялян. - І ўсё ж, каб гэтую палявую кветку вырваць з наседжанага месца, перасадзіць і давесці да магчымага росквіту, трэба перажыць авантурны раман, поўны мужнасці, намаганняў і ахвяр з боку героя, які б гэтага ператварэння пажадаў. Такі свет яшчэ поўны забабонаў, класавага эгаізму, пануючай старызны, нягледзячы на шырока распаўсюджаныя паўстанцкія і рэфарматарскія лозунгі...
- Ксёнже вікары! тэорыя, пра якую мы гаварылі на востраве, не рассейвае ўсе пытанні, а асабліва ўсе чалавечыя парывы, нават слаўныя.
- Вядома, яна толькі для людзей ціхіх і пакорлівых сэрцам.
- А хіба ксёндз ніколі не думаў, якую ўзяў бы жонку, калі б меў ажаніцца? Сапраўдная любоў таксама можа ашляхеціць і два індывіда, мужчыну і жанчыну.
- Я не думаў пра гэта, таму што ў мяне не было праекта.
- Але, для іншых, для большасці людзей, гэта капітальнае пытанне! Ксёндз, ці пробашч, ці прафесар, павінен, як кіраўнік душ...
Ён спыніўся, бо заўважыў, што не атрымае адказу, толькі ўзрушыць ксёнжыка, чыя мудрасць вырасла з пухліннай глебы пышным сцяблом; не хапала зерня для больш шырокага росту збожжа. Сапраўды шмат часу яму патрэбна, каб управіць сваю душу свежай і ўрадлівай.
Тым не менш, размова з гэтым задуменным і імкнучым ў вышыню дзіцем народа жыва зачапіла Міхала. Ён валодаў, сапраўды, больш багатым апаратам навукі і спадчыннай культуры, але гэты апарат насіў як вопратку, не зручаючы з сабой. Пеленгаваў істотны змест свайго паклікання і ўнутранага жыцця ўсім высілкам розуму і волі. У пэўным сэнсе адчуў сябе Міхал больш нізкім і слабым ад сціплага равесніка.
Ўтаропіўся на ваду вялікую і сонную, па паверхні якой плыў, не ведаючы глыбінь, не трымаючы, нават, руль сваёй дробнай лодкі. Але свет быў любы на возеры, на небе і на навакольных пагорках, што не сорамна было знікаць ляніва, як атам дзеля вечнай Мудрасці, якая сабрала гэтую гармонію і красу.
Зграя лятучых чыркоў цягнула нізка над вадой. Міхал інстыктыўна схапіў стрэльбу, але паклаў яе. Трохі далёка было для стрэлу, і не вельмі хацелася Міхалу страляць. Ён усміхнуўся Лялейку: Так прыгожа - няхай ўсё жыве...

ХІ

ШТО КАМУ НАКАНАВАНА

Пасля заканчэння нядзельнага набажэнства ў касцёле ў Южынтах узыйшоў пробашч на амбон. Пропаведзь казаў ужо перад імшою, у сённяшнюю нядзелю зараз павінен быў чытаць Евангелле па-польску і па-літоўску. Ніхто па той лектуры не абяцаў сабе хваляванняў, да таго ж, не адзін адчытаў ужо Евангелле з кнігі для набажэнства - а ўсё ж урачысты настрой чакання панаваў на тварах мужчын, ток цікаўнасці казытаў кабет. У алтары было даволі пуста. Пані з Южынт, з-за спякоты, былі на ранішняй імшы: на калатарскай лаўцы сядзеў адзін Міхал Раецкі. На процілеглай лаўцы, занятай, як правіла, грамадствам з Гачан, не было старога пана Леанарда Пуцэвіча, які, зрэшты, рэдка з хаты выходзіў, нават да касцёла: там сядзеў толькі Пакаш, усімі званы капітан, і ахмістрыня з Гачан, шляхцянка. З дзясятак іншых постацяў, мужчынскіх і кабечых, па гарадскому апранутых, месціліся яшчэ ў prezbiterium, адзначыўшы праз набліжэнне да вялікага алтара сваю прыналежнасць да мясцовай gentry. У дзвярах ад закарыстыі, абпёршыся ў праёме, як карыятыда, нерухомай і выклікаючай паставай стаяў Станіслаў Пуцэвіч. Але ўся вялікая нефа была забітая галовамі люду, направа мужчын, злева кабет, абодва ланы: шэры і каляровы, падзеленыя пасярод пустым калідорам. Усе яны стаялі на каленях, заледзьве кагось знаёмага можна было адрозніць у збітай мазаіцы галоў, мужчынскіх самадзелаў, яркіх хустак і кветак, абсыпаючых кабет. Толькі калі на слуханні Евангелля зрабіўся рух і кароткі шум уставання разам натоўпу, выявілася на агульным фоне выбітная група Трэмбелёў. Яны былі ўсе, старыя і маладыя, адзначаныя сажэнным ростам, і хоць адны мелі сівыя валасы на галовах і на плячах курты, іншыя маладыя - чупрыны і, нават, там і сям чорны сурдут, сціслая іх купа стварала нібы асобны клан, адзначаны спадчынным падабенствам і нейкай выключнай сення сур'ёзнасцю. Юзаф Трэмбел, васьмідзесяцігадовы дзед, стаяў на фронце сям'і, нахілёны, але яшчэ моцны, без палачкі, трымаючы снежны, шчаціністы падбародак у правай далоні, з правым локцем, абпёртым на левай далоні. Яснымі яшчэ, удумлівымі вачыма сівы ўпёрся ў вялікі алтар, як быццам задаваў богу справу росквіту свайго патомства і пытаўся аб будучым яго лёсе. Побач з дзедам малодшы з унукаў, таксама Юзаф, адметны такімі светлымі кучарамі, што адлюстроўвалі белым ад здаровай, дваццацігадовай скуры. Пушчаныя міма вушэй, хоць і з вонкавай павагай, словы Евангелля, але чакалася з агульнай людской цікаўнасцю слоў, якія тычацца непасрэдна моманту. А амаль усе ў касцёле, акрамя, магчыма, зялёнай моладзі, ужо ведалі, што будзе абвешчана; чакалі, аднак, з напружанай увагай урачыстых слоў з амбона, каб мець тое задавальненне, што іх пачулі на ўласныя вушы. А словы павінны былі быць важнымі і ад чалавечай памяці не слыханыя. Пасля чытання святых тэкстаў настаяцель адкашляўся і зрабіў доўгую паўзу, мабыць, ад эмоцый. Пасля чаго ўзяў у рукі тонкі сшытак з пералікам людзей, якія бяруць у шлюбны стан і гучным, але кранальным голасам прачытаў:

 - Станіслаў Норберт Пуцэвіч, кавалер стану шляхецкага, які пражывае ў маёнтку ў Гачанах, з Анеляй Трэмбелёўнай, паннай стану сялянскага, якая пражывае пры бацьках у вёсцы Трэмбелiшках - Заповедзь першая.

Шум, якбы падзячнай малітвы веяў праз касцёл, і ўсе погляды схадзіліся на двух агеньчыках, на месцы, дзе стаялі абодва нарачоныя. Станіслаў у прэсвітэрыі вытрымаў гэтыя агляды горда, не адрываючы вочы ад вялікага алтара. Янэлька, стоячы ў натоўпе дзяўчат, адчувала настойлівую ўвагу мноства магнетычных поглядаў на сваёй галоўцы і, пахваляваўшы трохі шыяй і лапаткамі, раптам ўпала на калені, ілбом да падлогі. За яе прыкладам паваліліся расквечаныя вакол яе равесніцы і падружкі, за імі ўся жаночая палавіна. Але сяляне Трэмбялі стаялі каменна, горда глядзячы ў будучыню, як іх абвешчаны калігат са шляхты; некаторыя цягнуліся толькі плячыма, крыжавалі рукі ці горда адкідвалі галаву назад.

І ніхто не слухаў абвешчаных далей заповедзей, што Жвірбліс мае ажаніцца з Макушоўнай, Піпініс з Жукелёўнай, Балчунас з Тумеланісоўнай... Гэта былі выпадкі звычайныя, штогадовыя. Значная ўнія, абвешчаная раней, займала розумы, і хоць яна была, уласціва, толькі прыватнай справай двух людзей з іх парафіі, але мела сваю агульную значнасць, якую без тэарэтычных разваг адчувала сардэчна грамада прысутных.
Скончыў пробашч сваю працу на сёння і паважна спускаўся з амбона. Тады з грамады адазваўся чысты і гучны голас, інтануючы песню хорам на заканчэнне набажэнства:
- Pulkim ant kelu...
На запеў песні народ упаў на калені адным гучным покатам. Адразу ж падхапілі песню на два галасы, і ў яшчэ вышэйшай актаве зазвінелі тонкія жаночыя галасы. Мяккая мелодыя, прасякнутая полем і, як быццам любасцю летняга вечара, нагадвала старажытную жаночую мелапею; марыла, адмлявала, то зноў мацней уздыхнула, пакуль не заціхла - і люд стаў перасыпацца з шурготам да выхаду.
Шумнае ажыўленне панавала на касцёльным падворку, абмежаваным мурам з прыгожымі каплічкамі ў нішах. Людскі натоўп, кружачы вакол южынцкага касцёла пад яскравым поўднем, як ніколі прыбраны, дыхаў велізарнай весялосцю, не меў нічога агульнага з кірмашовым тлумам. Блізкасць святыні, эстэтычны спакой літоўскага люду, спеўнасць галасоў - стваралі гарманічны і маляўнічы ансамбль. Людзі размаўлялі сардэчна, але не шумна, цешачыся ласкавым надвор'ем, шматлікім сходам знаёмых, ну і вялікім парафіяльным выпадкам, абвешчаным з амбона.
Янэлька Трэмбелёўна, выходзячы ў гроне дзяўчат з касцёла на сонца, жмурыла вочы па некалькіх прычынах, апроч іншага, можа быць, і таму, што яна паплакала сабе ў касцёле з-за ўзрушэння. Павекі яе ўздуліся, а твар палымнеў моцным румянцам пры светлых валасах; здаровую кроў і расчэсаны лён несла ў ахвяру нарачонаму, які неўзабаве падышоў да яе і ўзяў яе руку ў абедзве свае далоні.
Да пары, якая ўжо ўрачыста аб'ядналася, набліжаліся сваякі з прыкметамі радаснай, але ўстрыманай, аднак, гратуляцыі. Станіслаў даваў ім па чарзе руку, якую яны прымалі і сціскалі без прыніжэння, але з пачуццём цаны гэтага паціску. Некаторыя Трэмбелі зазіралі Пуцэвічу глыбока ў вочы, быццам вывучаючы, ці шляхціц не пагардзіцца іх таварыствам, забраўшы да вялікага двара самы каштоўны іх парастак. Бо Янэлька з нараджэння, з багатага пасагу, і нават з стаўлення была першай паннай гаспадарскай у ваколіцы. Наракалі ёй нават сяброўкі і родныя, што ў абыходзе з імі задзірае нос, робіць выгляд пані. Цяпер глядзелі на яе з зайздросным захапленнем, сцвярджаючы, што яна мела да гэтага аснову: ёй наканавана быць пані. Юзаф Трэмбел, дзед, сказаў нават гучна:
- Калі Янэлька нарадзілася, я сказаў Дамініку: табе, сынку, нядоўгая доля ў свеце, а ёй, малой, панаванне. От, сёння і праўда, перад самім Богам ўсемагутным.
Успомнілі потым на хвіліну, што бацька Янэлькі, Дамінік, колькі гадоў ужо спачывае пад зямлёй. Меў прыгожае пахаванне і некалькі жалобных набажэнстваў; напэўна, ужо ў небе свеціць Гасподзь над яго душой; селянін быў сумленны і працавіты. "Добра і яму - падумалі - але нам не горш пад зямным, радасным сонцам". Нават дзеду Юзафу не надто было да славы вечнай. Пара ж нарачоных думала і казала толькі аб зямным жыцці, шчаслівае падаўжэнне якога мела стварыць гэтым часам.
Міхал Раецкі, як выйшаў з касцёла, таксама накіраваўся да групы шчаслівых людзей. Ён даў руку жаніху і старому Трэмбелю, а іншым пакланіўся вакольным узняццем капелюша. І не надта ведаў, пра што гаварыць з гэтымі людзьмі, да якіх меў, аднак, сардэчную прыхільнасць; бо надта розныя былі іх заняткі, культура, ідэалы... У яго не было зусім пераканання, што іх жыццё горшае, менш вартае для ўнутранага задавальнення і для грамадскай карысці - так, можа і лепшае па многіх прычынах, але іншае! Каб жыць з імі сцісла, трэба альбо зхлапець, альбо падцягнуць іх да сваёй вышэйшай культуры - успомніў Міхал прысуд старога Пуцэвіча. Калі ён ужо ведае пра заручыны сына, павінна быць, моцна раздражнёны?
Як адказ на гэтае пытанне прыйшла прапанова Стаха:
- Што ж, Янэлька, паедзем зараз на абед да Гачан?
Нявеста сцвярджаюча кіўнула галавой.
- І дзед Юзаф прыедзе?
- У рэшце рэшт, можна...
- І Антося? Пётр? Маці Дамініка ўжо павінна быць у Гачанах. Мой бацька чакае дванаццаць чалавек.
- Так што ўсё ў парадку - падумаў Раецкі - пан Леанард ужо змірыўся з намерамі сына, як раней не пратэставаў супраць выхаду дачкі за Бромса... Так - сілы перажытае ўсыпляюць; маладыя натуральна ірвуцца ўвысь, сплятаюцца, растуць у будучыню - не трэба ім перашкаджаць. З добрых, хоць і розных зерняў не ўродзіцца пустазелле. Можна пасеяць разам жыта з пшаніцай – толькі бы разам саспелі...
Ён думаў так у баку і не ўмешваўся ў размовы. Ён таксама быў трохі крануты тым, што яго Стах не запрасіў на сённяшні абед да Гачан. Ці будзе там весела, сумняваўся, але быў зацікаўлены да фамільнага сходу з лічбавай перавагай сялян. І як будзе паводзіць сябе пан Леанард, чалавек кансерватыўны, але неардынарны і культурны? – Да Стаха, сардэчнага сябра, меў Міхал іншыя спагады: з некаторага часу, так заамураваў, што не думаў нават пра паляванне; а калі сябры сустрэліся, Стах правіў цяпер пастаянныя маралі - Навошта гэта? – кожны мае сваю філасофію жыцця...
Агледзеўся навокал, збіраючыся да выхаду; усюды, разліваўся натоўп, гусцейшы ці радзейшы, у гэтай вялікай народнай нядзельнай зале. Але адзін пункт пацягнуў яго магнітам - з-пад муру ззялі дзіўныя яскравыя вочы Варшулкі. Ён усміхнуўся ёй, дакрануўся да капелюша, але засаромеўся падысці. Дзяўчына ішла павольна ўздоўж сцяны, паміж іншымі людзьмі, з бачнай свабодай скубячы нейкія кветкі, але спынялася праз кожныя некалькі крокаў, звяртаючы шалёны погляд на шлюбную групу, у якой стаяў Міхал; затым яна атрасла галоўку ад балючых думак, пайшла далей, нахілілася, зрывая кветкі. Няцяжка было адгадаць яе ўнутраную драму. І ніхто не слухаў абвешчаных далей заповедзей, што Жвірбліс мае ажаніцца з Макушоўнай, Піпініс з Жукелёўнай, Балчунас з Тумеланісоўнай... Гэта былі выпадкі звычайныя, штогадовыя. Значная ўнія, абвешчаная раней, займала розумы, і хоць яна была, уласціва, толькі прыватнай справай двух людзей з іх парафіі, але мела сваю агульную значнасць, якую без тэарэтычных разваг адчувала сардэчна грамада прысутных.
Скончыў пробашч сваю працу на сёння і паважна спускаўся з амбона. Тады з грамады адазваўся чысты і гучны голас, інтануючы песню хорам на заканчэнне набажэнства:
- Pulkim ant kelu...
На запеў песні народ упаў на калені адным гучным покатам. Адразу ж падхапілі песню на два галасы, і ў яшчэ вышэйшай актаве зазвінелі тонкія жаночыя галасы. Мяккая мелодыя, прасякнутая полем і, як быццам любасцю летняга вечара, нагадвала старажытную жаночую мелапею; марыла, адмлявала, то зноў мацней уздыхнула, пакуль не заціхла - і люд стаў перасыпацца з шурготам да выхаду.
Шумнае ажыўленне панавала на касцёльным падворку, абмежаваным мурам з прыгожымі каплічкамі ў нішах. Людскі натоўп, кружачы вакол южынцкага касцёла пад яскравым поўднем, як ніколі прыбраны, дыхаў велізарнай весялосцю, не меў нічога агульнага з кірмашовым тлумам. Блізкасць святыні, эстэтычны спакой літоўскага люду, спеўнасць галасоў - стваралі гарманічны і маляўнічы ансамбль. Людзі размаўлялі сардэчна, але не шумна, цешачыся ласкавым надвор'ем, шматлікім сходам знаёмых, ну і вялікім парафіяльным выпадкам, абвешчаным з амбона.
Янэлька Трэмбелёўна, выходзячы ў гроне дзяўчат з касцёла на сонца, жмурыла вочы па некалькіх прычынах, апроч іншага, можа быць, і таму, што яна паплакала сабе ў касцёле з-за ўзрушэння. Павекі яе ўздуліся, а твар палымнеў моцным румянцам пры светлых валасах; здаровую кроў і расчэсаны лён несла ў ахвяру нарачонаму, які неўзабаве падышоў да яе і ўзяў яе руку ў абедзве свае далоні.
Да пары, якая ўжо ўрачыста аб'ядналася, набліжаліся сваякі з прыкметамі радаснай, але ўстрыманай, аднак, гратуляцыі. Станіслаў даваў ім па чарзе руку, якую яны прымалі і сціскалі без прыніжэння, але з пачуццём цаны гэтага паціску. Некаторыя Трэмбелі зазіралі Пуцэвічу глыбока ў вочы, быццам вывучаючы, ці шляхціц не пагардзіцца іх таварыствам, забраўшы да вялікага двара самы каштоўны іх парастак. Бо Янэлька з нараджэння, з багатага пасагу, і нават з стаўлення была першай паннай гаспадарскай у ваколіцы. Наракалі ёй нават сяброўкі і родныя, што ў абыходзе з імі задзірае нос, робіць выгляд пані. Цяпер глядзелі на яе з зайздросным захапленнем, сцвярджаючы, што яна мела да гэтага аснову: ёй наканавана быць пані. Юзаф Трэмбел, дзед, сказаў нават гучна:
- Калі Янэлька нарадзілася, я сказаў Дамініку: табе, сынку, нядоўгая доля ў свеце, а ёй, малой, панаванне. От, сёння і праўда, перад самім Богам ўсемагутным.
Успомнілі потым на хвіліну, што бацька Янэлькі, Дамінік, колькі гадоў ужо спачывае пад зямлёй. Меў прыгожае пахаванне і некалькі жалобных набажэнстваў; напэўна, ужо ў небе свеціць Гасподзь над яго душой; селянін быў сумленны і працавіты. "Добра і яму - падумалі - але нам не горш пад зямным, радасным сонцам". Нават дзеду Юзафу не надто было да славы вечнай. Пара ж нарачоных думала і казала толькі аб зямным жыцці, шчаслівае падаўжэнне якога мела стварыць гэтым часам.
Міхал Раецкі, як выйшаў з касцёла, таксама накіраваўся да групы шчаслівых людзей. Ён даў руку жаніху і старому Трэмбелю, а іншым пакланіўся вакольным узняццем капелюша. І не надта ведаў, пра што гаварыць з гэтымі людзьмі, да якіх меў, аднак, сардэчную прыхільнасць; бо надта розныя былі іх заняткі, культура, ідэалы... У яго не было зусім пераканання, што іх жыццё горшае, менш вартае для ўнутранага задавальнення і для грамадскай карысці - так, можа і лепшае па многіх прычынах, але іншае! Каб жыць з імі сцісла, трэба альбо зхлапець, альбо падцягнуць іх да сваёй вышэйшай культуры - успомніў Міхал прысуд старога Пуцэвіча. Калі ён ужо ведае пра заручыны сына, павінна быць, моцна раздражнёны?
Як адказ на гэтае пытанне прыйшла прапанова Стаха:
- Што ж, Янэлька, паедзем зараз на абед да Гачан?
Нявеста сцвярджаюча кіўнула галавой.
- І дзед Юзаф прыедзе?
- У рэшце рэшт, можна...
- І Антося? Пётр? Маці Дамініка ўжо павінна быць у Гачанах. Мой бацька чакае дванаццаць чалавек.
- Так што ўсё ў парадку - падумаў Раецкі - пан Леанард ужо змірыўся з намерамі сына, як раней не пратэставаў супраць выхаду дачкі за Бромса... Так - сілы перажытае ўсыпляюць; маладыя натуральна ірвуцца ўвысь, сплятаюцца, растуць у будучыню - не трэба ім перашкаджаць. З добрых, хоць і розных зерняў не ўродзіцца пустазелле. Можна пасеяць разам жыта з пшаніцай – толькі бы разам саспелі...
Ён думаў так у баку і не ўмешваўся ў размовы. Ён таксама быў трохі крануты тым, што яго Стах не запрасіў на сённяшні абед да Гачан. Ці будзе там весела, сумняваўся, але быў зацікаўлены да фамільнага сходу з лічбавай перавагай сялян. І як будзе паводзіць сябе пан Леанард, чалавек кансерватыўны, але неардынарны і культурны? – Да Стаха, сардэчнага сябра, меў Міхал іншыя спагады: з некаторага часу, так заамураваў, што не думаў нават пра паляванне; а калі сябры сустрэліся, Стах правіў цяпер пастаянныя маралі - Навошта гэта? – кожны мае сваю філасофію жыцця...
Агледзеўся навокал, збіраючыся да выхаду; усюды, разліваўся натоўп, гусцейшы ці радзейшы, у гэтай вялікай народнай нядзельнай зале. Але адзін пункт пацягнуў яго магнітам - з-пад муру ззялі дзіўныя яскравыя вочы Варшулкі. Ён усміхнуўся ёй, дакрануўся да капелюша, але засаромеўся падысці. Дзяўчына ішла павольна ўздоўж сцяны, паміж іншымі людзьмі, з бачнай свабодай скубячы нейкія кветкі, але спынялася праз кожныя некалькі крокаў, звяртаючы шалёны погляд на шлюбную групу, у якой стаяў Міхал; затым яна атрасла галоўку ад балючых думак, пайшла далей, нахілілася, зрывая кветкі. Няцяжка было адгадаць яе ўнутраную драму.

Варшулка доўга марудзіла ў мястэчку, блукала з дзяўчатамі, потым дала нырка паміж вяргінямі пробашча і паглядвала праз нізкі паркан, як люд раз’язджаецца па дамах. Адлучаліся па адной каламажке ад збітага памоста і ў апушчаныя аглоблі ўводзілі каня пад дугу, якая прыгнятала яму шыю, як у дыбу, прыкаваўшы ў той жа час хамут да аглоблі. Штораз новая каламажка фуркала дробнай, але хуткую рыссю па вуліцы, ахутанай гарачым пылам. І толькі жарабец панёс Балтакіса, ірвануўшыся да клячы Жукеля, якая пайшла на хвіліну раней і ўжо была далёка на дарозе; коні, да гэтага часу прывязаныя, пачалі іржаць тут і там, тузацца і пабрэньківаць разкілзанымі вудзільнамі.
Потым Варшулка ўбачыла, як Міхал сеў на прыгожага вярхоўца і размеранай рыссю прапарадаваў па рынку, сярод прыязных паклонаў, вясёлы такі, незабыўны...
І зноў відовішча незвычайнае: пад'ехаў шарабан з Гачан у чатыры коні; Станіслаў сеў на козлы побач фурмана і сам узяў лейцы, а на сядзенні "панскім", занялі месца стары Трэмбел і Янэлька!
- От, узяў бы мяне, мой паніч хоць бы за сябе на каня! – падумала Варшулка.
Але яна мусіла вяртацца пешшу - што было ёй абыякавым - ды адна - а гэта ўжо напоўніла сэрца жалем.
Пайшла праз доўгую вёску хутка, каб абмінуць пыльнае месца, а за вёскай збочыла з гасцінца да светлай, глыбокай вады Южынцкага возера і ішла ўжо далей "па-за возерам, па-за возерам"... І калі гасцінец адхіліўся, вужом поўзаючы па ўзгорках, дзяўчына не бачыла ўжо вясельных вазоў, ані падрыгваючых каламажак, не чула ніякіх гукаў у паўдзённым шквары, пакінутая ў свеце паміж сіняй вадой і бязлюднымі пагоркамі, прыстанавілася і зазірнула ў возера, якое ад стромкага берага, за вузкім краем з жвіру і ракавінак, зыходзіла ў празрыстую глыбіню.
Села; ледзь чаравікоў не акунула ў ваду і глядзела на падплываючыя рыбкі, на жоўтыя і перлавыя ракавінкі - глядзела машынальна. І галава яе працавала над вырашэннем лёсавых загадненняў.
- Што з ёй будзе? што будзе?
Марыць аб сваім каралевічу год... Гэй, дзе там! шмат раней. Бо яна бачыла яго здалёк, калі ў яго ледзь была цень вусоў над чырвонымі вуснамі, а яна хадзіла на дапамогу пры звозе збожжа, зусім яшчэ малодка, толькі што была ўжо спрытнай і моцнай. Пры падачы снапоў стаяла на высокай гары збожжа пад ценем шчытовых звязаў стадолы і хапала з віл цяжкія снапы, уся запарошаная залацістай саломай. А ён, стоячы ўнізе, на гумне, паглядваў на дзяўчат, якія завіхаліся зверху працуючы. Паглядваў часам і на яе - цёмна было пад шчытам стадолы - не заўважыў. Кінула раз на яго наўмысна сноп - не заўважыў - А калі пазнаёміліся мінулага года ў ляшчыне, адразу ж пацалаваў - І што будзе з гэтага пацалунку? Зачараванне на яе кінуў, яна думала цяпер толькі пра яго, вучылася для яго, для яго памяці пазбягала забаў і спакусаў. А ён? хадзіў за ёй у той год і яшчэ гэтай вясной, і зноў, калі ён прыехаў на лета, прыгожыя словы казаў і такія далікатныя – цалаваў - а чаго ён хацеў? – вядома, як і ўсе маладыя. Толькі ён пан, і добры, і разумны, то павінен лепш ведаць, што з гэтага будзе? - А цяпер панове жэняцца на хлопках. Вось, Варановіч, "дваранін", эканом у Южынтах, у яго жонка нават не гаспадарская дачка, а якая пані! - і век шчасліва разам жывуць. Пан Сулуха мае вялікі фальварак і ажаніўся на сваёй гаспадыні Агатцы - ужо пяць гадоў яна ў яго ў шлюбе, і дзецей чацвёра... А калі сам пан Станіслаў Пуцэвіч, спадчыннік Гачан, бярэ ў жонкі Трэмбелёўну, гэта ўжо відаць, паміж найвышэйшым панствам такая наступіла мода...
Раптам у распаленай дзявочай галоўцы паўстаў новая сумнеў з сацыяльнай сферы: можа Раецкі яшчэ больш пан ад Пуцэвіча? Гаворыць неяк інакш, амаль толькі па-польску... і нос заўсёды ў хустку выцірае... Варшулка заўважыла гэта даўно, і таксама насіла з сабой белую хустачку - Багаты! вядома. Хто іх там распазнае, хто багацей: Раецкі ці Пуцэвіч? У абодвух ёсць столькі зямлі, што самому абрабіць ані праекту! І калі за жонкай возьмуць яшчэ гаспадарства, толькі клопат большы. Хацела Варшулка быць такая заможная, як Трэмбелёўна, але яна інстынктыўна адчувала, што гэтая розніца пасагу мала важыць у выбары двух навакольных багачоў.
- За тое я прыгажэй Янэлькі - усміхнулася Варшулка да сваёй выявы ў вадзе, нахіляючыся над выдатным, глыбокім люстэркам - Можа быць, яна трохі вышэй і шырэй у сцёгнах, але твар, як півоня чырвоны. Мне гаспадар казаў, што любіць мой бледны твар, таму што тады вочы прыгажэй - кажа ён, і бялей зубы. А калі да танцаў, дык я!
Яна зноў падумала, што, калі яна прыгожая, то па-сялянску прыгожая; проста, што ёй нічога не бракуе: гладкая, здаровая і прыдатная для працы. А паніч кажа аб яе вачах, вуснах, можа гэта толькі ветлівасць? Дзе ёй параўнацца з гэтымі белымі паннамі, сціснутымі ў станы, апранутымі ў капялюшы, якія экіпажамі ездзяць ад двара да двара, або да касцёла, або ходзяць па вуліцы ў Дынабургу! - Раптам нянавісць запалала да свайго сялянскага строю: толькі хустачка на галаву шаўковая ў кветкі, і той шнурок караляў. Калі б яна была апранутая гэтак жа, як панна эканомаўна з Нелюбішак!
Першы раз сёння ў размове з ёй, згадваў паніч нешта аб шлюбе, толькі не аб сваім, аб яе. Ужо некалькі тыдняў не шукае з ёй сустрэчы. Ці пакахаў іншую? Не чуваць было, як жывое - а фальварак ў Патылцы, поўны жанчын, хоць да гэтых спраў следчую паліцыю - Але, нарэшце, сёння ўвечары ўсё высветліцца: ён загадаў чакаць сябе, ён відавочна заявіў, што аб гэтых рэчах будзе мова. А размаўляў так прыемна, не саромеўся доўгай размовы ў прысутнасці пышнага сходу - а выдатны быў, самы прыгожы з усіх...
Варшулка пайшла далейшай дарогай.

**    *

Сонца зайшло, і неба без аблокаў пакрыла апалавай, зарумяненай паўсферай ціхі край. Воды вузкага паміж пагоркамі возера ператварыліся ў бездакорнае паліраванае шкло, паблісківаючы пацінавым срэбрам. Ля берага, пад навіслай купінай чорнай альшыны, вада, ужо зусім прыцемненая, як быццам ўплывала ў грот, прыцягваючы вочы, каб убачыць нейкія танцавальныя і пажадлівыя вобразы, бо ноч прыходзіла незвычайна цёплая, потная яшчэ ад мінулай спякоты і адураючага паху. Салодкім пахам паравала возера, квітнеючая на прыбярэжным ўзгорку канюшына напаўняла паветра проста галавакружным парфюмам.
Сярод поля, над купамі альшыны, чакала Варшулка абвешчанага прыбыцця южынцкага паніча. Яшчэ светла было ад вячэрняй луны. Ці прыедзе ён на парскаючым ахвотна гнядым кані, на якім ён з'ехаў у апоўдні з касцёла? Або ў паляўнічым тарантасе, жоўтым, наймілейшым з тарантасаў? -
- Калі на колах -адна толькі тая дарожка. Калі верхам, хо! - то можа шмыгать напрамкі альбо праз канюшыну, альбо і той сцярнёю паміж копамі свежазжатага жыта. У любым выпадку з'явіцца на грэбні пагорка, пад ясным месяцам і так з неба будзе заязджаць да возера, да яе...
А калі ён прыбудзе і з каня саскочыць, і возьме ў рукі - хай адбываецца тое, што ён хоча!...
З поўдня да вечара задумка ў галаве Варшулкі паспявала для рашэння. Аддавалася ва ўладу і палон свайго пана. Якім бы ні быў яе лёс: ці панаваць над ім, як жонка, у гэтых пекных Южынтах, або блукаць за ім па свеце, як служанка паслухмяная кожнаму яго жаданню - яна пагодзіцца з лёсам. Таму што ён не возьме яе на тыдзень, два... і ён не кіне, як Стэфан Балтакіс пакінуў Карусю Піпіноўну цяжарнай, адпраўляючыся ў войска.. Не пакіне яе без пацалунку, адной на зямлі, бо ўжо год з сабой, пра сябе казалі!
Тым не менш, няма, а сонца ўжо паўгадзіны як зайшло. А можа праз асцярожнасць, чакае, пакуль ноч настане?...
Жар ахапіў дзяўчыну, таму што вечар быў душны, а чаканне яшчэ гарачэй. Захацелася ёй выкупацца ў возеры.
Яна падумала: далёка вакол нікога не відаць - і ці доўгая гэта работа - распрануцца і бухнуць у ваду? - раз, два - і досыць. Калі б ён пад'ехаў, калі яна будзе ў вадзе, пачуе здалёк, паспее выскачыць, апрануцца пад альшынай, а хоць і босая засталася, невялікая бяда! Акрамя таго, выкупаецца пад дрэвамі, якія ствараюць шырокую заслону ад поля.
Збегла да альшыны, хутка раззулася, затым скінула ў тры секунды тры асноўныя тканіны, якія складаюць яе вопратку, стала на беразе, выразаная ў мяккім мармуры, сціплая ў сваёй дасканалай галізне, і стапою, перш за ўсё, памацала ваду. Калі яна адчула, што вада, нагрэтая амаль як паветра, пабегла ў плынь, мацаючы радасную белую цішыню і гладзь возера. Адразу ж кінулася ўплаў, як дно сыходзіла ўглыб пад нагамі.
Яна плыла не па правілах, заграбала ваду правай рукой так, што кожны грабок уздымаў над паверхняй яе левую руку і профіль грудзей і моцна рухаў наперад плынныя пробліскі яе формаў па цёплай і гладкай хвалі, якая часам сніцца ў летнія ночы.
Яна плыла так нічога не помнячы, пагружаная ў асалоду моцных пацалункаў хвалі, пакуль не адчула халодную бездань на глыбіні, павярнула галаву і змерыла значную адлегласць ад берага. Тады накіравалася назад, але не да альшыны, а побач, на пусты бераг. Магчыма, там было лягчэй яе заўважыць, але і сама лепей ўбачыла б Міхала, калі ён прыедзе. – А няхай бы ўбачыў яе раз не апранутай ў гэтыя бедныя сялянскія шаткі! Яна інстынктыўна адчула, што ў сваёй галізне, на хвалі яна непазбежна прывабная, можа прыгажэйшая за ўсіх навакольных элегантак, нават з палацаў - Хай ён яе так убачыць...

Калі ступні зноў зачапіліся аб дно, устала і вынырнула да паловы грудзей, паглядзела на пале штораз цямнейшае - Глуха - ані слыху, ані духу.
Яе сэрца сціскалася ад згасаючай надзеі. Не ўбачыць ён яе сёння, ані ў купелі, ані апранутай?... Нягледзячы на ваду, яна адчувала гарачыя мурашкі па ўсім целе. Яшчэ раз туды, да халоднай глыбіннай тоні, з усяго маху маладога цела! Яна зноў кінулася ўплаў, аж вада ўзбурліла, нібы ўспората дзюбай лятучай лодкі з белымі вёсламі. Але ніхто з людзей не прыйшоў, каб назіраць за цудам. З-за пагорка толькі высунуўся цемнаваты месяц, злева надуты, справа абкроены, месяц старэючы, і з пажадлівасцю зазірнуў у возера, дзе адбываліся незвычайныя гульні, пачаў узбуджацца ўсё агнісцей.
Варшулка, нарэшце, вярнулася да берага пад вольхамі, моцна дыхаючы - ледзь хапіла яе дыхту каб даплыць. Яна выйшла з вады, падбегла крыху вышэй і стала на хвіліну голая паміж дрэвамі, самотная Ева ў гэтым начным раі. Ані грукату кол, ані рытму капыт -нічога не чуваць было побач.
Яна адчула холад ад выпарэння вады з разагрэтага цела, рада была б чым выцерціся, хоць бы аб траву, але і трава прамокла ад расы. Яна нагадала, што ў яе ў кішэні спадніцы ёсць чыстая хустка, узяла яе і стала выцірацца, але раптам паднесла яе к вачам, з якіх закапалі гарачыя слёзы.

Нарэшце яна надзела вопратку на мокрае яшчэ цела і павольна ўзышла на вяршыню пагорка, з якога растачаўся шырэйшы, але ўжо начны і размыты відок. Яна ўжо адчувала, што Міхал больш не прыйдзе, але яна хацела вычарпаць апошнюю іскру надзеі. І азіралася па палях, пераважная застацца тут хоць бы да паўночы. Замест таго, каб злаваць на каханага, яе агарнулі турботы пра яго. Ён яшчэ ніколі не хібіў на сустрэчу - Якая перашкода? што з ім магло здарыцца? Божа міласэрны!
Тады ўхваціла лёгкі тупат на жытнім поле. Гэта не конь, бо не відаць яго над копамі? можа быць, вельмі далёкі галоп? - ціхая зямля ноччу пераносіць галасы і за вярсту - Расплюшчыла вочы, рот, вушы - і сэрца нават адкрытае слухала. І тут ахнуў блізкі стрэл.
- Езус Марыя!
Паўстала з-пад недалёкай капы жыта цёмная постаць са стрэльбай, пабегла праз іржышча, схілілася, выпрасталася і ўжо спакойна пачала набліжацца, хрустаючы цяжкімі ботамі.
- Эй, Варшулка, не хадзі тут па начах, бо цябе велніс (чорт) рогам забадае, толькі ў мяне супраць яго ёсць свячоная куля ў ствале.
- Дзядзька Лаўкініс!
Даўней любіла Варшулка таго валацугу, таму што ён браў яе з сабой на розныя цікавыя палявання, але ў гэты момант яна адчула да яго нянавісць. Столькі наймілых мрой, хоць і трывожных, перапыніў гэты дакучлівы апякун, заяўлены праціўнік гэтых мараў. Яна горда падпёрла бокі.
- А чаму мне нельга купацца ў возеры? Гэта вам сорамна страляць па начах і яшчэ ў нядзелю!
- А такі і ў панядзелак есці трэба - цынічна засмяяўся Лаўкініс - Гасподзь Бог не загневіцца за гэтым пацуком - трасянуў забітым маладым зайцам - Вось, калі б большы звер з южынцкага двара прыцягнуўся да цябе, Варшулка, так што, можа быць, і большы грэх прыйшлося бы здзейсніць. Толькі я б яго заўтра не еў, а на полі пакінуў.
- Што ты? Звар’яцеў?! – залепятала дзяўчына.
- Можа, ты, Варшулка, але не я. Я добра ведаю, каго чакаеш; яго шчасце, што ён не прыйшоў!
- Пакіньце мяне ў спакою! - абурылася дзяўчына – вы, напэўна, самі “велніс” і ведаць вас не хачу!
Стрый -браканьер наблізіўся яшчэ больш да пляменніцы і паклаў магутную руку ёй на плячо:
- Ты мяне ведаеш. Ты з Лаўкінісаў, а я з іх самы моцны. Прыгожая ты, і да нас належыш.

Варшулка глядзела са страхам на стрыя, чые дзікія вочы моцна ціснулі на яе.
- Я бачыў, як ты плыла. Прыгожая ты і моцная.
- Іншых выганяеце, а самі падглядваеце на мяне ў купелі? От, калі апякун!
- Вядома. Калі я аддам цябе камусьці, так свайму чалавеку і навек. А панічам з табой бавіцца не дазволю.
Варшулка ўжо мела на вуснах вызнанне, што яе забава з южынцкім панічом - гэта ўсё яе жыццё і шчасце, што скончыцца прыгожа, як паміж Станіславам і Янэлькай. Тым не менш, яна спужалася дзікага стрыя і змоўкла. Проста паціснула плячыма.
Але стары хітры прайдоха бачыў, што дзеўчыным сэрцы і сказаў змрочна:
- Здрадны паляк; ён не ажэніцца на табе.
Дзяўына здрыганулася і, не развітваючыся са стрыем, хутка амаль бягом кінулася дадому.
- Я раю табе не вярнуць да Южынт. Я ноччу бачу, як рысь. – кінуў за ёю Лаўкініс.
Яна ішла, гнаная бічамі праклёнаў, у тую ноч, падрыхтаваную да вяселля для шчаслівых, да пакутаў для гаротных. Калі б дождж ліў і білі пяруны, было б лягчэй несці сялянскую долю праз засмучаную зямлю. Але ў цудоўнай месяцовай ночы кожны цень працягваў любоўныя абдымкі, кожны пах змрочыў ап'яненнем - і гэта супрацьлегласць пануючай ў прыродзе асалоды і зямнога лёсу няшчаснай дзяўчыны здавалася Варшулцы невыноснай. Яна ўжо сягнула жаданнямі да больш высокага шчасця, прывыкла да недасягальных мрой, і ў снах яна перастала быць звычайнай. А тут цяжкая лапа стрыя-браканьера трымае яе пры ненавіснай сялянскай доле - яшчэ горш, што мілая рука паніча не мела ласку працягнуцца да яе шчыра і прыхільна, хоць бы на кароткі поціск, хоць бы на гэтую ноч!
Калі б хто захацеў выспаведаць Варшулку з таго, што яна адчувала падчас няшчаснага вяртання з сапсаванага спаткання, ён, верагодна, не змог бы выбіць з яе ніводнага слова. Альбо сказала бы коратка, што жыць ёй няміла і хоча памерці.

ХІІ

ШЭПЕТА

Няма ў свеце такой таварыскай, сельскай, рамантычнай чыгункі, як тая, што ідзе ад Калкун да Радзівілішак. Стасуючыся да мясцовых патрэб і густаў, цягнікі ніколі не спяшаюцца, добрыя і паблажлівыя да падарожнікаў, калі тыя спазняюцца да станцыі; вагоны несамавітыя, маюць ўнутры перанятыя са стайні ажурныя боксы з адкрытым ўздоўж калідорам; якія, аднак, перавозяць ня коней, а звычайных і лагодных людзей з арэнай бесперапыннага руху праз цэнтр і прыемных размоў па кутах. Хіба, што нейкі мізантроп возьме замкнуты адсек першага класа; пазбегне ён тады агульнай мітусні суайчыннікаў, але патрапіць у грамадства генерала, які абавязкова знаходзіцца ў кожным купэ першага класа. Так што людзі, якія вызнаюць прынцып, што падарожжа па родным краі не з'яўляецца амерыканскім ужыткам сілы пары для пажырання прасторы, але павучальная і поўная прысмакаў абывацельская забава - едуць другім, і нават трэцім класам. У гэтых шумных вагонах сустрэнеш нярэдка мясцовага багацея, які, калі б захацеў, мог бы ўсю чыгунку набыць ва ўласнасць, але жадае плаціць менш, а бачыць і чуць больш людзей.
Калі не сустрэнеш знаёмых або не трапіш у цікавую і арыгінальную размову, можна з гэтых вагонаў аглядаць край па абодвух баках дарогі. Праходзяць перад вокнамі багатыя лясы, тлустыя, узгорыстыя палі, срэбныя і блакітныя азёры; выскоквае з бору дзіўны аздоблены замак Тызенгауз, усміхаюцца вясёлыя Абеле з белым на горцы касцёлам, праносяцца выдатныя Ракішкі стрэлістым готыкам сваёй святыні і ладным палацам. Зрэшты, адкрываецца край ціхі і сціплы, хоць і багаты, поўны старажытнай шляхты і старадаўняга, добрага люду.
У поўным вагоне другога класа сядзеў Міхал Раецкі, змрочны, глухі на спеўныя размовы суседзяў. Ён ехаў на слаўнае балотнае паляванне пад Купішкамі, на Шэпеце, але гэты вясёлы праект не заглушыў у ім ўнутраную драму. Ён амаль уцякаў з Южынт, уцякаў ад сябе.
Ён не пайшоў пазаўчора на спатканне з Варшулкай, і да гэтага часу лічыў сваё рашэнне за добрае. Такі павабны вечар сам-насам прынёс бы абодвум паследствы да крайнасці цудоўныя, але абавязваючыя. І ўсё больш і больш, магчыма, пад уплывам гутарак з Лялейкам і з Пуцэвічам, адчуваў Раецкі свае абавязкі ў дачыненні да прыгожай дзяўчыны, у якой згадвалася душа простая, але чыстая і глыбокая; да таго ж належала да пароды свойскай і паважанай. Гэтыя абавязкі паўсталі бы сапраўды толькі пасля якога неасцярожнага кроку. Але ён ужо і да гэтага часу зацягнуў пэўныя абавязацельствы: ён мучыўся і закахаўся ў добрую дзяўчыну - і навошта было ёй абяцаць тую сустрэчу пазаўчора?! У спешцы, з нястрымнай цягі. А што яна выцярпела, калі ён не прыйшоў?!
У добра знаёмым краявідзе лёгка сабе ўявіць чаканне Варшулкі. Ён бачыў яе, як жывую, якая стаіць ля альшыны, пад месяцам, сярод пахаў, такіх самых, як ён паглынаў, блукаючы ў той дзень сумна і неспакойна вакол сядзібы ў Южынтах. Ужо меў асядлаць каня і паляцець. Ён забараніў сабе, таму што адчуваў, што разумна размаўляць з Варшулкай у такую ноч ён не зможа. І нават не прадбачыў яе купанне ў возеры! - Павінен быў быць задаволеным ад свайго панавання над сабой, але адчуваў, з аддаленем жаль да дзяўчыны, з якой яго звязалі ўжо моцныя тэлепатычныя ніткі. На гэты жаль меў ён лекі: узяць яе шчыра за жонку - лекі, аднак, былі, на яго думку, гераічныя.
Так часам зноў яго развагі здаваліся яму гмінным тхорствам, а ўсе адносіны з Варшулкай лёгкамыснымі і нявартымі. Усе ж разам супярэчлівыя довады мяшаліся з пераможным прагненнем менавіта гэтай, а не іншай кабеты - і ад гэтага прагнення, якое цягне за сабой значныя наступствы, уцякаў Міхал ў далёкія краі.
Думаў, едучы брычкай да станцыі, і далей, калі ён сеў у вагон. Павольна, аднак, шчабятанне жаночых галасоў абсела яму галаву, як статак вераб'ёў і ён пачаў мімаволі слухаць. Грамадства, якое складалась з некалькіх кабет і двух мужчын, было, відавочна, пад свежым уражаннем нейкай урачыстасці; расплываліся ў гучных успамінах.
- Пастар нічога не еў! - спявала немаладая жаночая істота, званая Монікай, заламываючы драматычна рукі.
- Але ж перастань, Монісю! ён еў, як кожны з нас, от, больш за мяне - прамармытаў кволы мужчына, па віду муж Монікі.
- Не для цябе было згатавана, Аттоне. Але ён, асоба такая надзвычайная і змучаная сакрамэнтамі! Ледзь перакусіўшы, перастаў.
- А які быў багаты посуд! – даводзіла іншая сентыментальная кумачка, панна Брыгіда. – Пані Анэля запэўнівала, што цукры дамашнія, але я думаю, што з Вільні. І некаторыя нават ацаніць не ўмелі, што ім даюць. Седзячы побач з пані Міхаловай, якая мала бачыла свет, я запрашала: Пакуйцеся! Шык - паштэт! – Калі ўжо не лезе - кажа яна.
- Вядома, калі чалавек сыты, паштэт або бацвінне - не праходзіць праз горла - падсумаваў пан Аттон.
Але зараз жа нагадала яму пані Моніка:
- На фестынах трэба глядзець і распытваць, каб не наесціся простых страў, пакінуць месца для вытанчанага.
Панна Брыгіда паднялася да заўваг менш пазёмных:
- Як прыгожа пастар гаварыў пры прыёме!
Міхал, слухаючы нядбайна, цяпер толькі што зразумеў, што гаворка ідзе пра біскупа, які аб'язджае дыяцэзію. Вагоннае грамадства вярталася з адной парафіі, дзе прымалі біскупа, ды ехала на іншы падобны прыём, разглядаючы гэты паход пабожна і турыстычна.
У іншым куце вагона сядзеў мужчына з светлымі, старанна прычасанымі валасамі; твар нейкі знаёмы, тутэйшы, але ўбранне і манеры замежныя. Ён слухаў спеўныя гукі суседняй гутаркі, з непадробнай любасцю, гледзячы на мімалётныя за вокнамі поля, і нервова выбіваў такт на аконнай раме. Вачыма міргаў і бровы сцягваў як чалавек, які шукае нешта каштоўнае, прыпамінае, укладвае ў галаве меладычныя ўражанні. Нарэшце, ён стаў і падышоў да групы распяванай аб прыёме біскупа.
- Дазволіць панства?... я Кажынскі.
Пан Аттон павольна працягнуў правую руку да яго, як быццам хацеў памацаць яго і пазнаць.
- З Паневежскага, здаецца?
- Так: я пад'язджаю да радзімых старонак - еду з Францыі. Я сольны скрыпач вялікай Парыжскай оперы.
- Вельмі прыемна - сказаў містэр Аттон.
Асабліва электрызавалісь дамы, музыкальныя, як і ўсе ў Літве. Пані Брыгіда, непрыкметна выцягваючы палец з рукавіцы, паказала на прадаўгаваты футляр, пакладзены ў сетцы над месцам, якое ён займаў Кажынскі.
- Ах! гэта скрыпка?
- Так, шаноўная пані. Буду граць сваім палям, сваім людзям, калі яны захочуць слухаць...
- Можа і для нашага біскупа? От, была б асаблівасць ў Панікшце!
- Магу і дзеля біскупа.
Цяпер Раецкі хацеў бы пазнаёміцца са скрыпачом і кампазітарам, пра якога чытаў у газетах. Але цягнік ужо дабраўся да Купішак, дзе Міхал павінен быў выйсці.
Ён паглядзеў у акно. Перад станцыйным будынкам, бачны на фоне змрочных сцен і людзей, стаяў велізарны пан Бенедыкт Тальмонт, лоўчы, з якім Міхал дамовіўся тут сустрэцца. Ён ужо ўбачыў, выхілёнага з цягніка Раецкага, натапырыў вялікія вусы ў шырокай усмешцы і пакланіўся шапкай. Праз хвіліну Міхал апынуўся з манаткамі сваімі на драўляным памосце станцыі.
- Брава, пане Бенедыкце! Я баяўся, што дэпеша ў час не дойдзе.
- А пане ж ты мой! Дыспазіцыя мая такая на станцыі: калі дэпеша прыемная, саджай мужыка на коня, і хай мяне шукае, хоць я на дзесяць міль у лясах зашыты. А калі непрыемная, пакладзі яе ў бок і чакай, пакуль я сам не прыеду на станцыю. Такі парадак я завёў.
- То пан мусіць мець на станцыі дасціпнага чалавека, які вырашае, ці дэпеша прыемная.
- А ёсць ужо такі - усміхнуўся Тальмон, як мог найлюбезна, вялікім сваім тварам, адлюстроўваючы задаволеную з сябе і лагодную душу.
- Калі мы запалюем на Шэпеце - спытаў Раецкі - заўтра раніцай?
- Калі пан не стаміўся ад паездкі, можна і сёння ўвечары. Каляску наняў у знаёмага старавера, конь - рысак арлоўскі, праз гадзіну будзем каля балота. А на ноч заедзем да лесніка Чэрвінскага. Хоць ён не Чэрвінскі, а толькі Шырвінтас, па шляхецку жыве.
- Паехалі адразу да яго. Бо трэба пераапрануцца.
- Далёка з дарогі было б. А я на беразе Шэпеты ведаю адно месца, дзе і ў бальных туфлях можна хадзіць.
- Вельмі добра, але што там мы знойдзем на сухім.
- На сухім пад вечар цецерукі збіраюцца. А што магчыма на Шэпеце, сам Бог ведае. Вось, я ў мінулым годзе забіў там птушку -не птушку, дзюба як у крумкача, толькі жоўты, мала пёраў і ў лёт не зрываецца; ідзе нагамі па зямлі на задніх лапах.
- Як гэта? ёсць і пярэднія?
А такія малюсенькія, нібы ножкі з-пад горла растуць; часам на іх упадзе, то здаецца, што заяц з дзюбай, а калі на задніх скача - проста шэры гусь, які ідзе галопам.
- Што ты кажаш, пане Бенедыкце!

- От, авантура! - крычаў адчайна – каб я сабаку пільнаваў, калі ён ішоў, лось быў бы наш.
- Можа, ён атрымаў каторую кулю? - сказаў Міхал без пераканання.
- Не атрымаў - адказаў пан Бенедыкт маркотна - калі б атрымаў, адразу б ў галоп кінуўся. Такая ўжо яго натура. І як жа яго зваліць было? трыста крокаў!
- Чаму пан страляў?
- Так, для гонару, такога туза не выпадала пусціць без стрэлу.

На роўным і нізкарослым прасторы лось, хоць ён сунуўся вельмі хутка, не знік з вачэй. Зніклі толькі крыжападобныя бліскі яго хадульных ног, ён ішоў нібы плыў праз велізарнае мора імшару, у апошняй усмешцы сонца руда мільгаючы праз агульную рудзізну - ужо туманны -ружовы -забелены апаламі...
- Вось, калі сунецца такая бесція! - захапляўся пан Бенедыкт - пудоў пятнаццаць, а на галаве два пуды ў лапатах! І пабач, пан, як там лёгка ісці, дзе ён нясецца, як вавёрка! Ступі чалавек толькі няўважліва на гэты кажух, па пахі ў зямлю пойдзе. Праўда, што яму добра: капыты шырокія, як кавадлы... А такі ён майстар да хады!
Яны праводзілі яго сумнымі вачыма, пакуль маглі бачыць. Раецкі больш па-мастацку, Тальмонт з пазіцыі хутчэй прыродазнаўца бачыў гэтую карціну, але абодва, прыроджаныя паляўнічыя, адчувалі глыбокую прывабнасць і моц гэтай невымернай дзікай прыроды, якая асуджаная на кіраванне чалавека, і прабеглага звера, які ёй караляваў. З-за прыгажосці віду даравалі ў рэшце рэшт ласю, што ён не даў сябе застрэліць.
Цэзар вярнуўся да нагі змучаны, выпецканы, з выразам скрухі ў адданых вачах. Нямецкі выжл пагнаў звера і то голасам! - Але што ў першы раз у жыцці вытрапіў лася, што мог пры такіх выключных абставінах забыць пра строгасць сваёй дрэсіроўкі, даравала яму віну. І паляўнічыя, у вялікім лавецкім узрушэнні, сытыя былі на сёння. Яны вярнуліся да каляскі і выбаістай дарогай па беразе Шэпеты дабраліся перад наступленнем ночы да ўтульнай сядзібы Чэрвінскага, размешчанай на ўзгорку.
Значнай асобай быў той ляснік, і асабліва складаны меў статут. Паколькі Шэпета часткова належыць ураду, Чэрвінскі быў дзяржаўным ураднікам і насіў фуражку з зялёнай стужкай, яго, нават, называлі Чэрвінскій. Але ён быў адначасова прадстаўніком дзясятка іншых уладальнікаў надзелаў на Шэпеце, навакольных жыхароў, і як прыватны ляснік называўся Чэрвінскі. Нарэшце, як уладальнік зямлі ў бліжэйшай вёсцы, разам з ёй упаўнаважаны на дрывяны і кармавы сервітут на Шэпеце, ён выкарыстаў гэтыя правы пад прозішчам Шырвінтас.
Тры гэтыя характары ён перапранаў і зменьваў вельмі лёгка, нават калі паўставала такая юрыдычная цяжкасць, што чыноўнік Чэрвінскій вымяраў выдаткі сервітуту сяляніна Шырвінтаса. З самым вялікім густам ён насіў прамежкавую скуру Чэрвінскага і адчуваў сябе шляхціцам.
Гэтыя райскія прававыя і эканамічныя адносіны дазволілі адну векавую традыцыю: Шэпета, ня вымераная і не падзеленая з самага пачатку свету, была дастатковая для ўсіх. Той, хто хацеў, касіў тут рэдкую траву, сек нікчэмнае дрэва, збіраў непрыбраныя ягады, і асабліва паляваў на мільярды, пануючага тут птаства. У Чэрвінскага была адна толькі прэтэнзія - каб той, хто жадаў выкарыстоўваць скарбы імшары, зарэгістраваўся ў яго і атрымаў "разрешеніе". Быў вартаўніком, адказным за ключы, адкрытай на чатыры вятры Шэпеты.
Ён шчыра ўзрадаваўся наведванню Тальмонта, слаўнага лоўчага, і знаёмству з Міхалам Раецкім, спадчыннікам Южынт: яму падабалася вышэйшае грамадства. Ён прымаў іх, як годных гасцей; аб "разрешеніі" гаворкі нават не было; ляснік сам прапанаваў сябе за правадніка па Шэпеце, якой быў дасведчаным знаўцам, як яе самых небяспечных багнаў, так і самых прывабных на звярыну месцаў.
Пан Бенедыкт добра ведаў Чэрвінскага і яго слабасці, эксплуатаваў іх у гумарыстычных мэтах. Ён ведаў, што ляснік, які і ў войску служыў, і кавал свету наведаў, быў вельмі адчувальны да адносін з "высокапастаўленымі" асобамі. І не шкадаваў яму пан Бенедыкт згадкі пра губернатарах, генералах і князях, а Чэрвінскі, з выглядам спрытнюгі, са сваім паголеным тварам і фігурай канцылярысты, паглынаў гэтыя распыленыя ў размове тытулы з наіўным захапленнем, моршчачы доўгі нос, як аматар тытуню пры яго ўжыванні.
- Калі я на мінулым тыдні паляваў з губернатарам у біржанскай пушчы, ён кажа мне: "цяпер не пара ў лесе, я б на цецерукоў і пардвы паляваў, толькі каб іх было па калена". А я яму: "Тады трэба пану губернатару на Шэпету" - Я табе яго прывязу, пане Чэрвінскі, пасля нядзелі.
Ляснік выпрастаўся па-салдацку:
- Дык мне ўжо, пан лоўчы, за два дні запісачку дасылайце, калі ласка, калі не было б распараджэння ад самага прэвасхадзіцельства. Казаў бы, я кладкі праз балота пакладу. Я б і для паноў, але не мог ведаць аб прыбыцці.
- На што нам кладкі? На ножках мы лепш дойдзем, мацаючы, дзе належыць.
Пан Бенедыкт паказаў, ножкі ў ботах, велізарныя, як у слана, але ён зрабіў некалькі крокаў па падлозе леснічоўкі даволі легка.
- Я бачу, што пан і для танца скоры - усміхнуўся Раецкі.
- А пане ж ты мой! каб толькі падлога была сумленна пабудавана. Нядаўна кампанія мне выпала ў Коўне ў маршалка. Упадабала мяне да танцу княжна Тотамвідзэ...
- Што за княжна? - спытаў забаўлены Міхала.
- Ёсць такая, грузінка, як лань!
- Але, пане Бенедыкце, трэба пагаварыць аб заўтрашнім паляванні.
- Паспеем. А што тут казаць? Чаравікі на ногі, стрэльбу ў рукі, ладункі ў кішэню - гатовыя. Пан Чэрвінскі ўжо праводзіць.
- Вядома - адказаў ляснік - А панам пардвы ў жаданні?
Раецкі трохі задумаўся над гэтым новым паваротам памылковай пальшчызны, таму Тальмонт адказаў: - У самым першым жаданні пардвы, пан Чэрвінскі. Пан Раецкі хоча, каб іх сто штук да Южынт завезці.
- А хоць бы і дзвесце. Іх тут паўсюль прорва. Вось, і на закуску перад начлегам пардв, панове, паспрабуеце, бо добрага мяса ў доме няма.
Мяса пардв, белае з чорнай праслойкай, трохі святлейшае, чым цецерука, належыць да пярвейшых прысмакаў. Мясцовыя жыхары тут, вядома, іх папераядалі. Але паляўнічыя, якія прыбылі здалёк, з месцаў, дзе пардвы рэдкія, запечаныя птушкі пахлі смачна. Знайшлася і бацвіння, і агуркі з мёдам. Усё гэта было "ў жаданні" галодных паляўнічых.
Каля вячэры мітусілася пані Чэрвінска, нестарая яшчэ і гожая, апранутая па-шляхецку і гаворачая парай пераблытаных моў. У дзвярах, якія часта адкрываліся, мільгаў яшчэ адзін жаночы сілуэт, вельмі прыцягальны: ззялі яе цёмныя вочы ў вельмі белым твары, шаматала сукенка на круглых формах і часам гучаў голас спакуслівы нейкім чужым акцэнтам.
Калі гаспадар выйшаў на хвілінку з пакою, пан Бенедыкт сказаў Міхалу:
- От, якую сінічку прысвоіў сабе Чэрвінскі! І я не бачыў. Дачкі ў яго такой вялікай няма.
Вось дзяўчына ўвайшла ў пакой са стравай. Прыгожая была, смелая і чыста апранутая, у гарсэціку на кашульцы. Яна сілілася на сур'ёзнасць, але вочы яе бегалі, і вусны затрымаліся на зубах, як быццам з вуснаў не захацела выпускаць смех. Яна сутыкнулася з поглядамі двух мужчын, настолькі прыхільна і ласкава, што, перш чым яна нават паставіла на стол страву, яна пырснула смехам, прыкрываючы шырокую, моцна бліскучую пашчу маладой жывёлы. Яна глядзела на Міхала, а Міхал на яе і ў першым перакрыжаванні поглядаў спадабаліся адзін аднаму. А пан Бенедыкт, як аблаўнік, рушыў з месца і заступіў дзяўчыну ад дзвярэй; тады яна, паставіўшы хутка страва, пачала ўцякаць, але неяк так нялоўка, што ўпала ўцёкамі ў абдымкі Міхала.
На гэтую сцэну вярнуўся ў пакой Чэрвінскі, і ўсе суцішыліся, чакаючы, што скажа гаспадар.
- От, дурная Параска, баіцца! - нечакана сказаў Чэрвінскі. -
- Бяжы цяпер на кухню, а калі панове запросяць для якой патрэбы - прыходзь.
- Што ў цябе за Параска, пан Чэрвінскі? новая, здаецца, і нетутэйшая?
- З Курляндыі яна, латышка ці руская? - і сам не ведаю. На лета я прыняў на дапамогу, калі госці прыязджаюць на Шэпету, каб ахоціцца. Вось, аб’ездчык казённых лясоў быў - хваліў.
- А жонка не гневаецца?
- Змілуйся, пане лоўчы! чаго тут гневацца? Дзеўка да працы моцная... ну і чужая, не свая - на лета толькі для дапамогі.
- Вось, калі людзі разумныя! - усклікнуў Тальмонт.
А Раецкі, усхваляваны, з п'яным бляскам у вачах, схапіў пляшку з гарэлкай, звяртаючыся да ветлівага гаспадара:
- Вып'ем, пане Чэрвінскі?
- Дык можна.
Раніцай сонца паднялося над абшарамі Шэпеты, рэзка акрэсленымі ў залатым блакіце, не як пломень дня, які ўваходзіць ласкава паміж хатамі і дрэвамі, але астральна ў самотнай велічы, над зямлёй, аднакаляровай і выпуклай, як мора. Усё бляднейшае і агністае падымалася, адзначаючы гадзіны без ценю на абгарэлых імшарах - адна -дзве -тры...
Міхал ачнуўся, разбуджаны рэзкім гукам разбітага шкла. Перш чым расплюшчыў вочы, ён зразумеў, што ляжыць у галоўным пакою леснічоўкі, і падумаў, што паспаў бы яшчэ; цудоўнае расслабленне адчуваў ва ўсім целе, цяжкі спакой; але ў той жа час перамкнуў яму праз мозг ўспамін, які выклікаў і ўсмешку, і пэўную агіду...
- Эх, што там! мімалётная авантура...
Хітрасцю, уласцівай людзям, разленаваным у ложку, ён прыкідваўся, што спіць, але ўжо цікавіўся, што адбываецца побач з ім. Убачыў скрозь вейкі, што Тальмонт і Чэрвінскі, цалкам гатовыя да палявання, п'юць каля акна гарбату. Лоўчы толькі што разбіў шклянку, бо згарнаў кавалачкі шкла са стала вялікай, нязграбнай далонню. Зіхатлівы дзень у пакою раптам занепакоіў Міхала, які загаварыў:
- Добры дзень - Каторая гадзіна?
- Дзень добры пану. Ужо сёмая.
- Бойцеся Бога! чаму вы мяне не абудзілі?
- А я ўжо так...
Пан Бенедыкт павесіў сваё меркаванне на здаўленым смеху, спытаў жартам і па-сяброўску, Чэрвінскі ж быў сур'ёзны і поўны ўшанавання да пажаданняў госця, як звычайна.
- Маглі быць на імшары ўжо пару гадзін!
- Паспеем, ваша высакародіе - сказаў Чэрвінскі - тут шукаць доўга не трэба, усюды звярыны поўна.
Раецкі выскачыў з ложка, гімнастычна пацягнуўся і, узяўшы ў лёгкія духмянага паветра, якое ішло ад адкрытага акна, запраўленага трохі дымам тытуню, адчуў сябе здаровым і ахвочым да прац новага дня.
Па квадрансе тры пары ботаў клапалі паспешліва па схіле пагорка, спускаючыся да ўзроўню Шэпеты. Ледзь сцежка забралася ў луг, ужо выжлы пачалі станавіцца на дубельтаў. Каб не марнаваць час і не марнаваць сабак, трэба было ўзяць іх на павадкі, бо тыя пачыналі здзіўляцца і глядзець з засмучэннем на паляўнічых, што страляюць у дубельтаў.
- Пойдзем прама туды, дзе пардвы - сказаў Міхал - ужо позна.
Таму яны імкнуліся па прамой лініі, накіроўваючы сабак паміж карлікавай, вужамі скручанай саснінай, не перавышаючай рост чалавека. Грунт усё больш падаваўся пад нагамі і напаўняліся вадой паглыблення слядоў:
- Але ідзецца лёгка - заўважыў Міхал.
- Тут яшчэ казкі! грунт дужы - адказаў Чэрвінскі - далей цяжэй па тонкім кажуху.
- Тут нядаўна паваліла? - зноў загаварыў Міхал. - Колькі гадоў гэтай сасне?
- А яна такая ад пачатку свету, вышэй не будзе.
Мяшалася далей з травой кусцістая лазіна. Каберцы чырвоных журавін і чорных, сінім пылам пакрытых, п'яніц закрывалі зямлю, ператканыя балотнай касцянікай і дзікімі хвашчамі нявіданых кшталтаў, часам жахлівых памераў.

ХІІІ.

У САДЗЕ

На дзясяты дзень пасля той, што не адбылася, сустрэчы з Міхалам, Варшулка ў паўднёвых, вальнейшых ад працы гадзінах увайшла ў пакоі фальварку ў Патылцы, дзе гаспадыня, пані Марсела, мясіла пшанічнае цеста, прызначанае для двара.
- Прошу, я да Гачан - сказала дзяўчына - пагаварыць мне трэба з панамі.
Гаспадыня сабрала ліпкае белае цеста з пальцаў абедзвюх рук, хлыпнула ім да дзяжы і выцершы рукі аб фартух, узялася пад бокі:
- А табе што трэба, Варшулка?
Дзяўчына маўчала, пашчыпваючы вузельчык з грубага самадзела сваёй спадніцы.
- Можа, ты хочаш падзякаваць за службу?
- Мусіць прыйдзецца падзякаваць...
- Якая ж табе тут крыўда? - спытала Марсэля трохі распаленым голасам.
- Крыўды няма - адказала Варшулка.
І яна пацалавала гаспадыню ў аголены локаць, з-за таго, што яе рукі былі аблеплены цестам; Марсела з-за гэтага нязграбна ўзяла за шыю дзяўчыну мускулістым плячом і пацалавала яе валасы.
- Так скажы: замуж ты ідзеш?
- Дзе мне!...
Жаль такая стагнала ў гэтых словах, што гаспадыня стала прыглядацца са шчырым спачуццем да сваёй любімай памочніцы.
- Ты дрэнна выглядаеш, Варшулкo!... І худая, і вочы праваліліся, і гараць, як у ліхаманцы. Ой, бо ты дурная! Калі годны і багаты селянін просіць, бяры яго. А то сабе галаву забіваць. Не кожны паніч, як наш.
Гісторыя сэрца Варшулкі была настолькі простай і адкрытай, што яе ведалі ўсе ў парафіі. Гэта раздражняла ўжо досыць змучаную дзяўчыну; з раніцы да ночы яна чула аб адным і тым жа: ад добразычлівай маралі, ад абыякавых жартаў. Рада бы са сваёй публічнай таямніцай схавацца дзесьці - і гэта была адна з прычын, па якой яна вырашыла адмовіцца ад службы ў Патылцы. Больш рашуча і ўпарта паўтарыла:
- Я хачу пагаварыць з нашым панічом.
- Схадзі, калі хочаш. А рады добрай слухай: калі Трэмбелюкас яшчэ не стаміўся і просіць - не пагарджай ім. Такі другі не прыйдзе. Усяка то будзе на восень брат нашай пані!
Гэта была менавіта для Варшулкі другая прычына, каб сысці з Патылты. Наша пані! – Тая Янэлька Трэмбелёўна, суседка, гаспадарская дачка, як яна, цяпер мае быць яе пані?! трэба будзе яе і ў руку цалаваць?!...
Падзякавала пані Марцэлі за дазвол і сышла ў чалядны пакой, каб пераапрануцца.
Трэцяя прычына адмовы ад службы заключалася ў тым, што ўжо ў ёй Варшулка не магла вытрымаць. Міхал, як ён з'ехаў, не развітаўшыся з Южынт на тыя Шэпеты, ды і не вяртаўся. Ніякіх навін пра яго, акрамя таго, што ён да гэтага часу не вярнуўся. Што ён думае? што з ім магло здарыцца? - гэта былі дрыжачыя пытанні, без найменшага ўказання на адказ. Каб даведацца пра яго нешта, каб шукаць яго, каб пабегчы на яго ківок - калі кіўне! - трэба перш за ўсё быць свабоднай. Яна вырашыла папрасіць Станіслава Пуцэвіча аб звальненні з службы з заўтрашняга дня.
Яна пераапраналася ў вялікім пакою, дзе ў яе быў толькі кут і ложак. Менавіта тоўстая Юстыня, найменш прыязная з таварышак, лягла ля самага яе ложка на афарбаваным куфры.
- А ты да якога так прыбралася? - спытала яна – для таго з двору, ці для таго з хаты? Паспытай абодвух - Глядзі толькі, каб абодва не збеглі.
Варшулка зацяла зубы, апраналася паспешліва, хоць і акуратна. І калі начапіла каралі на шыю, схапіла шаўковую хустку ў рукі і закрыла сваю скрыню, яна пайшла да дзвярэй. Хустку завяжа за парогам, каб выбрацца адсюль хутчэй. Яна павярнулася да тоўстай Юстыні з мсцівым бляскам вачэй:
- З заўтрашняга дня можна прыставіць мой ложак да свайго. Будзе шырэй і для цябе, і для тваіх кавалераў!
Выбегла, не чакаючы адказу.

Нядоўгая дарога з Патылты да Гачан: заледзьве хопіць фальваркавай дзяўчыне падумаць, як весці сябе, на ўсялякі выпадак, у двары супраць панаў, і ці застане абодвух, бацьку і сына, ці толькі аднаго з іх.

Яны былі абодва; але пан Леанард недаступны, асабліва пасля абеду, падчас інтэнсіўнай думкі ў клубах фаечнага дыму. Ён больш не ўмешваўся ў кіраванне маёнткам. Так, Станіслаў сядзеў у сваёй канцылярыі, жыва распраўляючыся з"бурлакамі", арандатарамі саду, якія прыйшлі выцыганіць палёгку ад арэнднай платы з-за меркаваных панесеных страт.
- "Да, панічок, увсе яблокі паршівы ад робаков, а чорне вішні мы надзеялісь на пуров сто, то і дзесяць не буде, ад тово, што забор не харош, увсе лезут в сад".
- Плот жа вясной рамантавалі - абараняўся Пуцэвіч - а па д’ябла вас чатырох сядзіць ў садзе, з бабамі і дзецьмі, калі не пільнуеце?
- "Народ тут хітры!" - скардзіліся хітрэйшыя, напэўна, бурлакі.
Калі слуга Пыпка абвясціў, што Варшулка з Патылты прыйшла да паніча, Станіслаў трохі здзівіўся і праз хвіліну даў адказ:
- Няхай ідзе ў сад. Зараз прыйду.
Варшулка абышла двор, які быў пагружаны ў сад. Пад'езд пярэдні і траўнік перад ім былі як профілю паркавыя, але на самай справе былі проста выкраены з фруктовага саду з даданнем пэўнай колькасці дэкаратыўных кустоў. За гэтым увесь сад, фруктова -прагулачны, быў заключаны ў раму пышных ліп, пасаджаных у два рады, месца акольнай прагулкі.

Неўзабаве выйшаў з двору Станіслаў, апрануты ў светлае мясцовае палатно не першай свежасці, але сам свежы, моцны ў рухах, вясёлы ў вачах.
Варшулка хацела пацалаваць свайго хлебадаўца ў руку, але Станіслаў забараніў.
- Цяпер парадак у мяне такі: ніхто мяне ў руку цалаваць не будзе, хіба дзеці. А ты, у рэшце рэшт, і сваячка, здаецца, Янэльцы?
Варшулка праспявала некалькі меладычных слоў па-літоўску, якія значаць тое ж самае, што "дзясятая вада на кісялі".
- З чым ты прыйшла?
Уздыхнула, запнулася дзяўчына, заляцаючыся зусім мімаволі хваляй сваіх кшталтаў, таму што самыя цяжкія вызнанні насіла на сэрцы.
- А ўжо... я б хацела вярнуцца да сваіх бацькоў да Штаранц...
- Добра. А ты раскажаш мне, Варшулка, чаму?
- Жыць цяжка... - сказала дзяўчына, мярцвеючы з вачыма, утаропленымі ў зямлю.
Не патрабаваў Станіслаў тлумачэнняў. Ён ведаў тое, што і ўсе ў ваколіцы, а надта меў у памяці і трохі ведаў Міхала. Таму ён прапусціў непатрэбныя пытанні. Але, убачыўшы гэтак ярка перад сабой нядолю, шчыра хацеў яе суцешыць, нешта прыдумаць, нешта параіць мілай дзяўчыне, да якой ён адчуваў больш глыбокую, чым цягу самца, мужчынскую прыязнь да добрай, прыгожай і слабой істоты.
Пацёр лоб і доўга маўчаў.
- Калі ты так сабе, без роздумаў, хочаш аддаліцца ад Патылты - нядобра, Варшулка. Калі таму, каб быць бліжэй да южынцкага паніча - таксама дрэнна. А калі ўжо ты хочаш выходзіць замуж, вядома, лепш з бацькоўскай хаты, чым з чужога фальварку. Так што ты падумай, чаго хочаш, Варшулка.
- Калі я не ведаю.. - адказала дзяўчына з падкупляючай прастатой.
- А я ведаю за цябе: прымі ты Юзафа Трэмбелюка.
- Усе мне так кажуць...
- І правільна кажуць. Чалавек добры і заможны. От, ты вернешся да бацькоў, прыйдуць сваты. А потым сядзець будзем па-суседску і сваякі з табой...
Усе гэтыя прывабныя перспектывы выклікалі толькі бледную ўсмешку на сумным твары дзяўчыны. Нават Станіслаў угаворваў яе з усё меншым перакананнем, мяркуючы, як далёка яна адхілілася ад вытаптаных каляін свайго прыроднага лёсу, хоць бы самых нязвыклых.
Варшулка зноў нахілілася да рукі Станіслава, той зноў ёй вымовіў. Яна раптам ўспыхнула ў вачах гарачым жаданнем і цяжка выгаварыла:
- Калі ўжо паніч такі добры, скажыце мне, ці невядома яму пра южынцкага паніча, калі вернецца?
- А я не ведаю. Ён паляваў пад Купішкамі і, здаецца, яшчэ далей заехаў - ён вучыцца ў такой вышэйшай школе - год яму яшчэ ў гэтай школе, потым ён да нас можа і вяртацца не будзе. Горад любіць, чыгункі...
Варшулка піла кожнае слова пра Міхала горача адкрытым ротам. Калі Станіслаў перастаў гаварыць, яна яшчэ адкрывала вусны, галодныя -нарэшце, яна амаль шаптала:
- А яму і ў горадзе патрэбны... служанкі.
- Што ты, Варшулка? І не думай ты пра гэта! Дзе яму ў горадзе такая, як ты, служанка, гадоў васемнаццаці! І не думай! - не губі сябе, заставайся сумленнай пры сельскай працы.
Ён глядзеў на яе клапатліва і трохі гнеўна. Дзяўчына была цалкам зачараваная ў Раецкага. Толькі ад яго залежаў яе лёс і будучыня.
А потым нешта затуркатала за дваром з боку пад'езда. Яны абодва паглядзелі - Мужчынская стройная фігура ўжо скочыла на ганак і знікла ў дзвярах. Але тарантас павольна аб'язджаў траўнік - тарантас южынцкі.
- От, маш, прыехаў - сказаў Станіслаў рэзка, напаўсярдзіты, напаўвясёлы.
- Здаровы і жывы! дзякуй Богу! - амаль крыкнула Варшулка і заламіла далоні.
Пуцэвіч сачыў за ёй некаторы час. Нарэшце ён сказаў:
- Пабудзь тут трохі. От, пад’еш сабе вішань.
Гучна крыкнуў да кружачага ля бурлака наглядчыка саду:
- Не забараняйце вішань дзяўчыне!
Міхал загарэлы, як салдат пасля манеўраў, схуднелы, але здаровы і зухаватага выгляду, уварваўся ў двор і ўжо распавядаў пану Леанарду, які глядзеў на яго праз клубы дыму, жмурачы загадкава вочы.
- Нічога падобнага Шэпеты няма, напэўна, у свеце, па меншай меры ў Еўропе! Цэлая краіна імхоў і дрыгвы, населеная ўсімі відамі птушак, пра якія толькі ў нас чулі. Пардв там так шмат, колькі тут, напрыклад, варон перад слотай! - Я дазволіў сабе прывезці да Гачан дваццаць пазаўчарашнага птаства. Увогуле забіў каля трохсот штук птушак...
Раптам фігура і трубка пана Леанарда, вялікае крэсла з бакавымі падушкамі, пах пакоя -абудзілі ў памяці Міхала ўспаміны даўнейшай той размовы і перарвалі яму нітку апавядання:
- Але я кажу аб дробязях, а я ўпершыню тут з тых часоў... важнага выпадку ў панскай сям'і...
- Што ж? - адхіліў стары Пуцэвіч - выпадак невялікі, увогуле, звычайны і прадугледжаны. Мы размаўлялі пра гэта вясной.
Міхал адчуў сябе абавязаным азначыць сваю пазіцыю супраць заручын Станіслава з Янэлькай, пазіцыі не занадта старанна праводзімай, зрэшты, неэфектыўнай.
- Не падобна, што Стаха прыйшлося адгаварыць...
- Я ведаю – перапыніў пан Леанард -упарціўся і, магчыма, ён меў рацыю. Чалавек жэніцца для ўласнага шчасця, а не для чужога.
- Стах выглядае шчаслівым; я бачыў яго адразу пасля аб'явы ў царкве.
- І дзяўчына добрая - супакойваў сябе стары, хоць і без энтузіязму -нават мае нейкі імкнення - Але! раскажы лепш пра пардвах.
Толькі што з'явіўся Станіслаў, абняў Міхала, шчыра і як звычайна пацягнуў яго ў свае пакоі. Толькі абед ці вячэра збіралі грамадства ў Гачанах да агульнага пакоя і гутаркі.
Пад даследчым і жорстка неяк урачыстым поглядам сябра адчуваў сябе Міхал некамфортна. Каб ухіліцца ад чаканых пытанняў або маралі, ён распавядаў багата аб сваім паляванні на Шэпеце, не складаючы ні лічбаў, ні падзей, пазбягаў некаторых дэталяў. Мяркуючы, нарэшце, што Стах слухае толькі на адно вуха, перапыніў і спытаў іранічна:
- Ты больш не палюеш... Тады давай пагаворым аб сакрамэнце шлюбу.
- Так, я буду паляваць, пакуль ног хопіць, і казаць аб паляванні мне падабаецца, толькі я ведаю Шэпету.
- Я ведаю, што страляў там - выкруціўся Міхал ад іншай размовы, якая вісела ў паветры - але ты дакладна не забіваў трыста штук, як я?
- Таму што я ніколі не сядзеў там так доўга. Ты быў там тыдзень?
- Увесь час - і на добрую справу, можна было б яшчэ вярнуцца.
- Дзе ты жыў?
- У лесніка Чэрвінскага. Капітальны ягомосьць.
- Я ведаю і яго.
- Але, напэўна, не ведаеш... Эх! што там табе распавядаць! Ад часу сваіх шлюбных праектаў, такі стаў святы, што я цябе не пазнаю.
Стах усміхнуўся, аднак, гулліва, па-ранейшаму:
- Пэўна, там высачыў якую самачку, і то без выжла?
- А хоць бы нават! - адрок Міхал, зрабіўшы міну.
- А Варшулка?
- Ах, Божа мой... так.. Варшулка. І там пра яе не думаў. Але што мне з ёй рабіць? скажы, Стаху.
У гутарку сяброў вярнуўся давер. Міхал зачапіўся адразу, што ўсцешыла Станіслава, бо ён змеркаваў, што Міхал адчувае, аднак, абавязак перад Варшулкай.
- Ані я ксёндз, ані твой настаўнік - сказаў сардэчна Пуцэвіч - толькі шчыры сябар і яшчэ сам у такую бяду ўлез: Варшулка сапраўды добрая дзяўчына і яна ў мяне на службе, нібы пад маёй апекай. Бедная яна, бо да смерці закаханая ў цябе.
- Але што я магу зрабіць?... проста пазбягаць яе? Бо так сабе з ёй пабавіцца, як з Параскай, не магу.
- Што за Параска?
- Ах… так завецца тая, пры Шэпеце. Усё роўна! Так што з Варшулкай я так не магу... ты ж такога ж меркавання?
- І, пэўна.
- А, зноў жа, ажаніцца на ёй - гэта вышэй маіх сіл. Зразумей, Стаху; сям'я мая не прыме яе, а мне трэба трохі іншая таварышка, калі на ўсё жыццё... І наогул, не ведаю, калі ажанюся. Валацуга, цыган...
- Цыган ты, не цыган, але Варшулка не для цябе жонка - я разумею.
- Ну, тады ў нас адно меркаванне. Толькі гэта не вырашае пытанне, не суцяшае Варшулкі, калі яна, як кажаш, бедная.
- А вось, есць адзін савет. Ты на яе, як кажуць, шарм кінуў; яна зробіць усё, што ёй кажаш. Прымусь яе выйсці замуж за Юзафа Трэмбеля.
- Не перашкаджаю навогул, нават казаў ёй пра гэта.
- Не так, пане Міхале! Не так, што ты ёй скажаш: бяры сабе, калі хочаш, а не хочаш, то пачакай - можа, мы нешта з сабой ці ты на прыслузе да мяне...
- Ніколі ёй гэтага не прапаноўваў! Горача ўсклікнуў Міхал.
Падумаў некаторы час і нагадаў:
- А можа?... летась - але то жартам.
- Ты бачыш, жартаваць не аб чым. Сялянскае яе сэрца, а такі адчувае, моцна. Ты ёй скажы, што любіш і таму не хочаш ёй ламаць жыцця. Яе жыццё сапраўды з Трэмбелем... Сам ведаеш і патрапіш лепш за мяне.
- Я паспрабую - сказаў Міхал сур'ёзна - Дзе толькі я яе ўбачу? бо разумееш - дзесьці ўбаку, без сведак... д’яблы могуць панесці, а яна ўжо гатовая – тое чуе.
- А вось, аказія: Варшулка ў садзе.
- Тут?!
- Яна прыйшла мяне за службу падзякаваць; усё з тваёй прычыны, што жыць ёй цяжка. Яна пыталася пра цябе, хіба ты не знік? і калі ты прыехаў, яна ледзь не выскачыла са скуры. Так, яна гатовая, як сам ведаеш. Толькі ты пан, а яна бедная і нямоглая.
- Я пайду да яе - сказаў Міхал рашуча - дай мне крыху падумаць.
Ён сеў і сціснуў скроні рукамі. Праз хвіліну ён устаў, зашпіліў вопратку, як панцыр, і пайшоў у сад.
Яны адразу ўбачылі адзін аднаго, глядзелі адзін на аднаго з адлегласці, без паклонаў, вока ў вока, сцвярджаючы знешнія змены: яны абодва схуднелі з розных повадаў - папрыгажэлі. Варшулка цягнула Міхала да сябе ўзрушаным позіркам, ён ішоў да яе, дзе яна стаяла пад вішнёвым гайком. А калі прыйшоў, не ведаў, як яе вітаць, тым больш, што садоўнікі хадзілі побач. Ён бы схапіў яе ў абдымках, без любезных намераў, ад чуласці, абы прытуліць толькі да сваёй грудзі бедную яе галоўку, пагладзіць па схуднеламу лічыку. Неяк павіталіся незграбна.
- Я чуў, што хочаш сысці з Патылты, і я ведаю, чаму: дрэнна гэта, Варшулка. Трэба падумаць аб будучыні.
- Як пан захоча, так, і будзе. Скажы мне.
Яна глядзела шырока адкрытымі, паслухмянымі вачыма.
- Я хачу, Варшулка, каб ты зразумела мяне правільна. Я люблю цябе вельмі... Ты мне бліжэй, чым любая кабета ў свеце..
Дзяўчына падняла бровы і спытала:
- Гэта як, паніч?... я блізкая, а паніч усе ад мяне далёка?...
- Я кажу: блізка да сэрца. Я б хацеў, каб табе было добра ў свеце, а не так, як цяпер.. і добра надоўга, не на хвіліну...
Варшулка трохі блукала па сэнсе слоў Міхала, але адчула цяпло і шчырасць голасу.
- І паведзь, паніч, што кажаш...
- Не маю права табе загадваць. Я проста хачу, каб ты не была няшчаснай з-за мяне, таму я б параіў, як ты маеш паступіць...
Яна маўчала - і Міхалу гэтая рада разумная і ледзяная не праходзіла праз горла.
- Казаў я табе ў мінулым годзе і ў гэтым яшчэ словы... неразважна, хоць з сэрца цяклі. І тады, калі я цалаваў цябе, менш любіў, чым сёння...
Таго дзяўчына не разумела зусім.
- Так, і чаму ты цалаваўся?
- Таму што ты была прыгожая, Варшулка, бо мне страшэнна падабалася і падабаешся зараз яшчэ больш. Але цяпер я не хачу цябе баламуціць, падманваць, кідаць... разумееш? Ты для мяне сёння не звычайная, прыгожая дзяўчына, а важная асоба, якой я жадаю ўсім сэрцам, каб была шчаслівая. А я табе шчасця даць не магу, таму што з табой я не магу ажаніцца.
- Гэта я ведаю - адказала Варшулка на адмову, без адзінага нервовага вагання - і ўсе людзі так сказалі. Але я магла б... не загневаешся, паніч, калі я скажу?
Яна схапіла яго руку і пацягнула да ўст.
- Дай пакой, Варшулка... мы ж ужо не так з табой цалаваліся!
- Так можна ў іншым месцы, а тут так... і дазволь мне, паніч!
Прыцягнула далонь Міхала да вуснаў, трымаючы яе абяруч, лашчачы і не адпускаючы. Ён жа стрымліваў сябе, каб не абняць дзяўчыны тут, у садзе, будзь што будзе, адкрытым на ўсе бакі. Зблізіўся толькі вельмі да яе, узяў яе за рукі - і сталі так, як быццам молячыся адзін да аднаго сплеценымі далонямі.
- Ты так не загневаешся, паніч, калі я скажу.
- Гавары, гавары, дзяціно!
- Яна магла б пайсці ў горад да вас на службу... табе шыць, праць, гатаваць... што загадаеце рабіць - я б утрафіла...
- Немагчыма! - усклікнуў Міхал - падумай: як бы мы пад адным дахам жылі і толькі так?.. Я да цябе на возера ўжо тады не прыйшоў, бо баяўся самога сябе. Калі б паміж намі было штось такое, мне прыйшлося б ажаніцца на табе.
Варшулка апусціла рукі і аддзяліла іх ад рук Міхала. Апошні яе план выратавання прамахнуўся. Безнадзейна ўжо прашаптала:
- А бывае - і не жэняцца.
- Я не хачу гэтага, Варшулка. Я паважаю цябе.
- Як, паніч, кажаш?
- Я хачу, каб ты была сумленнай кабетай, хоць і не маёй. У цябе ёсць жадаючы.. годны чалавек... Прымі Юзафа Трэмбеля.
Здабыўся, нарэшце, на загатаваныя словы, адступіў на крок і глядзеў неспакойна, як яна гэта прымае. Яна ж прыняла гэты савет без горычы -апусціла вочы - можа быць, трохі збялела.
Яна зноў падняла вочы на Міхала, тыя самыя, глыбока даверлівыя. Адураная, адданая іншаму, адчувала, што перад ёй стаіць самы мілы чалавек, самы сардэчны яе блізкі. І калі ён так раіць, гэта ўжо, відаць, яе лёс, самая даступная ёй дарога...
- Калі і паніч кажа, так я выйду за яго замуж.
- Так, Варшулка - казаў Міхал, ахалоджаны, будзь што будзе, лёгкім, здавалася б, поспехам - я не забуду пра цябе; ты заўсёды будзеш мне самай мілай з тутэйшых. А ты.. займіся сваёй гаспадаркай і ніколі дрэнна мяне ўспамінаць не будзеш.
У дзяўчыны было яшчэ нешта важнае, каб сказаць; яна зараз дыктавала свае ўмовы:
- Але я яму скажу, што яго я не люблю, а прымаю толькі таму, што паніч мне сказаў.
- Ну... я не ведаю, ці захоча ён тады?
-Тады па-іншаму не будзе.
- Бачыш... я не проста хачу, каб ты слухала мяне, але галоўнае, каб ты была шчаслівая і спакойная ў будучыні.
- Я спакойная...
Трэба было развітацца, без драмы і без празмернай сардэчнасці, перад вачыма людзей, якія маглі глядзець і з саду і з вокнаў сядзібы. Зноў жа, Варшулка ўчапілася за размову, як бы прадбачыла, што гэта была апошняя, хоць лета было яшчэ ў разгары, і Раецкі нічога не згадваў пра блізкі свой ад'езд. Яна ўсміхнулася першы раз за сёння, а ўсмешка яе была так вабная для весялосці, што выключала ўсякую думку аб драме.
- А паніч ты абяцаў мне нешта даць...
- Усё што пажадаеш. - адказаў Міхал, трохі здзіўлены.
- І забыўся...
- Я не памятаю.
Выцягнула засмучаную, дробную руку і злёгку кранула грудзей Раецкага.
- Носіш паніч, што я дала мінулай восенню?
Толькі зараз Міхал зразумеў, што гаворка ідзе пра медалік. Той, ад Варшулкі, меў, на шчасце, у партманэ, але пра тое, каб вярнуць ёй іншы -залаты, як яна хацела, і пасвечаны біскупам - забыўся. Ён паказаў прынаймней пасвячоную бляшку, загорнутую ў паперу.
- Нашу, як бачыш, толькі не на шыі, бо ў мужчын няма звычкі. А для цябе я яшчэ не атрымаў медальён, бо бываў у гарадах, дзе людзі іншай веры... Але вазьмі нешта ад мян е - хочаш? Гадзіннік?
Ён выцягнуў залаты гадзіннік з кішэні і падаў яго ў Варшулцы. Глядзела яго абыякава.
- На што мне?... і не пасвячоны, і непатрэбны. Прывязі мне, паніч, медалік, так мы сустрэнемся хоць раз.
Міхал абяцаў, і цяпер яны развіталіся назаўжды. Яна затрымала яго за руку і падняла яе да вуснаў, горача: ён прытуліў яе галоўку і ціха, але моцна цалаваў па вачах, вільготных, салёных...
Адарваліся адно ад аднаго - усё скончана.

Яна засталася ў вішнёвым садзе. Міхал адышоў да двору крокам, хістаючыся, як п'яны. І ўспомніў першую сустрэчу, калі нешта неслася ад яе да яго так радасна, крыкам дрыяды. Люба там было... дзіка... назойлівы здаровы сэнс не засцілаў таго цудоўнага моманту, які нарадзілася са збегу пярвотных, вечных чалавечых інстынктаў - Сёння хвіліна, на год толькі старэйшая - і дзяўчына тая ж самая - яшчэ прыгажэйшая - і ён той жа, але менш шчаслівы, бо мудрэйшы...
Сад параваў слодычам садавіны - прададзенай зайздросна сцеражонай гандлярамі. Нельга абдымацца па жаданні каханай дзяўчыны, калі глядзяць людзі зайздросныя на шчасце чужога. Ты не можаш ажаніцца на сялянке, калі ты паніч.
Такія законы, тут пануючыя, але не згадзіліся ім саспелыя плады, да ўст прыхільныя; абверглі іх цяністыя гушчары, усланыя для каханкаў; цмокалі на тыя законы сатырычныя дразды, падскокваючы на галінах:
- Дурны Міхалку, куды лезеш? – цмокалі па-літоўску - ахвота табе мозг сушыць па гарадах, кнігі глытаць, шукаць шчасця, дзе яго няма? От, чакае цябе Варшулка, сама салодкая ягада наша, для цябе саспела, цябе прасіла. Яна табе каханка і жонка - такую па гарадах не знойдзеш… Адходзіш - дрэнна робіш - цц - цц, цц - цц!
А голас Варшулкі, не высказаны, запёрты ў горле, пераследваў Міхала аж да дзвярэй двара, затым доўга яшчэ, доўга праз жыццё:
- Паніч!... Паніч!...

ХІV.

СЕЛЬСКАЯ ЦІШЫНЯ

-Нудна ўжо на полі па сабраным збожжы? што, Хетка?

Так казаў Міхал, лежачы на схіле сухога, пакрытага іржышчам поля, да прыгожай выжліцы, жамчужыне ангельскіх лягавых сабак, якая на тую ўвагу адказала сумнымі вачыма, хоць усміхаючыся напаўвусны з-пад пяшчотнай фафлы, а сухім хвастом патакуючы шматкротна. Міхал правёў руку па чорным аксаміце яе скуры, ладна ахінаючай доўгае цела, якое складзена з артыстычнага набору костак і цягліц.
- Мы засталіся разам з табою, Хетка... пан Станіслаў больш не хоча паляваць з намі... Фокс цалкам залежыць ад поля... нас толькі двое, Хэтусь!...
Выжліца глядзела на пана любоўна, а рудыя плямы пад вачыма надавалі яе выгляду глыбокі выраз, з сумам нешта якое вымаўляючы, падобна на зрок Варшулцы.
- Э, глупае параўнанне! - жахнуўся Міхал.
І працягваў размаўляць пра сабачыя справы з Хеткай:
- Яна не любіць хадзіць па багністых балотах элегантка такая... таму я і не ўзяў на Шэпету. А нагледзелась бы там дзіўнага птаства - штокрок пардвы - спачатку "гаргар -гаргар", а потым цэлым статкам прррр...
- Ці можа гэта быць?... зазначыла Хетка здзіўленне нервовым уздымам галавы і здрыганулася ад лішку адчуванняў.
- Так, так - мужнасцю сучка не грэшыць, за тое ветру такога ні адна не мае.
- Я такая, але ўся твая - удзячылася Хетка, уцягваючы тонкую морду ў вопратку Міхала, ціха скуголячы.
- Але, па меншай меры, на сухім, мы пакажам, што можам. У нас толькі тры курапаткі. Ну, Хетка, марш!
Курапаткі не так водзяцца ў Літве, як у паўднёва -заходніх польскіх землях. Здавалася б, шэрыя, сціплыя птушкі саромеюцца параўнання з багата ўбранай пардвай, з чорным цецеруком і гігантам -глушцом, якія жывуць тут на сваіх законных спадчынах. Можа быць, і краіна, поўная вады і мшар ў летні час, люта заснежаная зімой, запалохвае курэй ад шырокага распаўсюджвання. Яны водзяцца маленькімі статкамі, нібы выгнаныя сюды з больш упарадкаваных краін.

Ён увайшоў у загародкі, якія дзеляць Трэмбелішкі на некалькі ўдзелаў, някепскіх і акружаных фруктовымі садамі. Глуха было ў засценку ў гэтай пары дня, яшчэ працавалі ў полі. Толькі вартавыя сабакі прачнуліся ў кожнай хаце на гук крокаў па дарозе: адзін забрахаў, другі маўкліва падышоў, але ўсе, убачыўшы чалавека са стрэльбай і яшчэ ў кампаніі прыгожай выжілцы, прынялі сяброўскія адносіны. Два дварнягі нават пабеглі за Хеткай, запрасіўшы яе да забавы, але арыстакратычная выжліца дзякавала ласкава, шчэрачы ў крывой усмешцы зубы, аднак вострыя, і трымаючыся блізка да пана.
Так Міхал падышоў да асады старога Юзафа Трэмбеля, які сядзеў на лаўцы перад хатай, акружоны мноствам дзяцей, у асноўным праўнучаткамі. Няздольныя працаваць, гулялі сабе, застаючыся дома; і трымалі сябе так ціха, што, калі б Міхал не паглядзеў з дарогі, не быў бы прываблены ніводным чалавечым голасам. Але ён спыніўся ў загародках, якія працягнуліся простакутна да фронту хаты, і ,напалову схаваны, назіраў за маляўнічай сцэне.

Дзед трымаў у кошыку дробныя, жоўтыя слівы і дзяліў іх паміж светлавалосай грамадкай, якая, вядома, збеглася сюды з усяго засценка. Маленькія дзеці таўкліся ў пылу, як парцяныя торбачкі, накрытыя галкамі з ільну; старэйшыя стаялі ў вопратцы, складзеных ужо з пары кавалкаў, на ўзор адзення для дарослых; усе былі босыя. Асобнае месца на лаўцы ля дзядуліі займала дзяўчынка, можа быць, дванаццацігадовая; яна займала пасаду раздатчыцы садавіны, якую дзед даручаў толькі ёй. Кантралявала хутка беглым поглядам, катораму дзіцяці колькі ўжо дасталася; малодшым давала сліўкі без костачак, пасля іх хуткага выдалення пазногцем або і зубамі. Банкет праходзіў амаль без слоў; выцягваліся толькі ручкі, жавалі ружовыя, запэцканыя буські.
- Добры вечар суседу – адазваўся нарэшце Раецкі з-за плота.
Стары Трэмбел даволі сурова глядзеў на дарогу і пазнаваў хвіліну, падморгваючы вачыма - Пуцэвіч? не Пуцэвіч - голас іншы.
- Добры вечар  - а хто такі?
- Раецкі з Южынт.
Без вялікага спрыту збіраўся дзед, каб паўстаць з лавы - з палітыкі выпадала шчыра вітаць госця. Але Міхал некалькімі паспешнымі крокамі падышоў да прызбы і, узяўшы Трэмбелa за абодва пляча, прытрымаў яго на месцы.
- Не перашкаджайце сабе, суседзе.
- Ано... так будзь паніч ласкавы.
Годным рухам ён паказаў Раецкаму месца побач з сабой.
- Паспрабуй, паніч, нашы слівы.
- Дзякуй; я наемся сёння ў Южынтах. І не хачу забіраць у дзяцей.
- Хопіць. Тэрэзка, можа, іх яшчэ з саду прынясеш. Паспрабуй, паніч.
Міхал з'еў сліву.
- Выдатна! лепш ад нашых.
- Лепшыя то яны не - абверг Трэмбел - абверг - дворскі сад, больш унавожаны, то і слівы ў ім паўней і саладзей. А дзецям і так ім досыць. Тэрэзка, нясі слівы ў хату.
Між тым, адно дробнае дзіцятка, бачачы, як аддаляецца кошык, заплакала. Іншыя глядзелі на Раецкага дзіка і непрыязна, як савяты.
 - Калі дзеці не атрымаюць рэшты сліў, я пайду - сказаў Міхал, жыва ўстаючы з лаўкі.

ХV.

ЗАЛАТАЯ ВОСЕНЬ

Дваццатага кастрычніка каля дзевятай раніцы Міхал Раецкі, у падарожным убранні і з куфэркамі, ехаў брычкай ад чыгуначнай станцыі. Незвычайныя абставіны прывялі яго ў гэты час да Южынт: з-за халеры былі прыпыненыя лекцыі ў Дорпатском універсітэце, з чаго адбыўся нечаканы адпачынак для Міхала, які два месяцы таму адсюль з'ехаў. Гэты перыяд зусім іншых перажыванняў сяброўскага жыцця ўсыпіў у ім трохі ўспаміны лета. Аднак і сёння вітаў любоўю радзімае паветра, але адчуваў у ім халадок, нібы, прыняцце з-за надыходзячай ужо восені, якую рэдка тут бачыў. На палях азімая рунь, на лугах прывялая трава, поўна залатога лісця на дрэвах і воды азёр зморшчаны халоднай хваляй, з пенай ля берагоў - край задумаўся трохі, пастарэў.
Дарога ўжо не пыліла пахкім летнім пылам, колы лезлі ў вільготную зямлю, пырскалі па лужынах, нягледзячы на тое, што дзень быў яркім, перасланы бялёсай завесай. Мусілі праходзіць зноўку ўпартыя дажджы. Смак паветра быў рэзкі і аскомисты, запраўлены ферментамі позняй пары года. Але той пах радуе ноздры паляўнічага.

Сабакі, тым часам, адрываліся альбо не даходзіла іх гра ў вушы, калі гон прыйшоў на поле і не было лясных магутных адгалосаў.
- Куды ты вядзеш, Лаўкініс?
- А ўжо пад гон: ён вернецца праз гэтыя пагоркі, калі сабакі датрымаюць. Вэйш з імі, ён майстар, каб весці.
- А калі сабакі трапяць у пушчу?
- Занадта далёка. Козы адсюль рухаюцца перад сабакамі; абложаць і вернуцца. Мы станем у цясніне паміж двума гарамі.
- Чаму цяпер там не было нікога з паляўнічых? бо мы не чулі стрэлу.
- Мусіць не паспелі стацьі. Яны сталі пярвейі тут, у лесе на пярэсмыках, недалёка ад дарогі, каторай паніч ехаў. Яны думалі: жывёла пойдзе з ветрам, а ён пайшоў наўкось. Цяпер яны ўсе там, куды мы ідзем.
- А Лаўкініс з імі стаяў?
- А што з палкай? Вось, я стаяў за стральцамі за сто крокаў; часам заяц паранены, так яго і палкай дастаць можна. Але я і не спадзяваўся. Толькі калі палююць, чаму мне дома сядзець/?
Не з пакорай сціплага падбірача чужой звярыны, а з пакрыўджаным гонарам раззброенага браканьера распавядаў Лаўкініс свой сённяшні план палявання. Але Раецкага мала цікавілі гэтыя непрыемнасці; ён меркаваў на допыт многія рэчы, якія ведаў, напэўна, лясны выга і стрый Варшулкі. Раецкі амаль што не меў паведамленняў з Южынт з апошніх часоў; ен ведаў толькі, што адбылася вяселле Стаха Пуцэвіча з Янэлькай Трэмбелёўнай шэсць тыдняў таму.
- Што слыхаць у вас тут, Лаўкініс?
- Нічога, усё ў парадку.
Міхал не хацеў пытацца прама пра Варшулку, ён чакаў, калі гэта адбудзецца з размовы.
- І пан Пуцэвіч зноў палюе пасля вяселля?
- Ой! праз тыдзень пасля вяселля ён ужо выціраў Дусяцкую і Камайскую пушчу. А на мінулым тыдні ён і да Курляндыі на лася ездзіў. Ён ужо навек такі застанецца.
- А ў Южынтах ціха... ніхто не палюе?
- Так, паніч, ведаеш.
Вядома, ведаў Раецкі, што нікога ў доме не застане, таму што яго сям'я з'ехала ў Вільню. Заязджаў цяпер да Южынт на некалькі дзён толькі, каб выпіць восеньскага паветра і восеньскай тугі. Казаў, каб кружыць словамі каля месц, дзе знаходзілася Варшулка і выклікаць, нібыта, выпадкова размову пра яе.
- І што далей у нашай парафіі. Памёр хто? нарадзіўся? ажаніўся?
- Памёр стары Жукель Юзаф.
- А Юзаф Трэмбел жыве? Мае ўсё добра?
- Ён і сто гадоў пражыве. Нядаўна ён ішоў да лесу дровы секчы, сек паўдня, змакрэўшы назад у хаціну, вячэру з'еў за дваіх і нічога яму -Здароў і жывы.
- Ну... а хто ажаніўся?...
- Хто меў ажаніцца, ажаніўся... а хто з'ехаць, тады і з'ехаў! Паслухай, паніч - здаецца, сабакі гоняць.
Гону не было чуваць. Лаўкініс абходзіў толькі размову, якую хацеў выклікаць Раецкі. Міхал зразумеў гэта і перастаў пытацца, але з агульнага тону і абыходу Лаўкініса заключыў, што Варшулка, мусіла ўжо выйсці замуж.
Ён ішоў моўчкі, змрочна. Яму здавалася яшчэ ўчора, што гэтая дзяўчына, якую сам аддаў іншаму, маючы ўжо толькі ў сэрцы прыемным успамінам сялянкі і выкананым абавязкам. Сёння ён заледзьве ўвайшоў у свой і яе родны край, зноў жа, гэта маленькая істота, разгубленая ўяўленнем, выдалася яму самай далікатнай кропкай яго ўражанняў, зместам яго тугі. І што яна загінула для яго непаваротна, уся краіна была як бы пазбаўленая цяпла і маладосці. І восень! - ні адной ягады па дарозе, ані адной ластаўкі ў паветры! Белы купал нябёсаў халодны, прыгнечаны ўпартым смуткам.
Але даходзілі ўжо да месцаў, дзе меркавана было сустрэць паляўнічых. Ішлі пасярод лагоднага яру паміж пагоркамі, лесам і лысым, падвяргаючы сябе наўмысна, каб іх убачылі. Як жа з-пад куста з'явіўся першы паляўнічы на пасадзе - незнаёмы.
Быў тоўсты і значна ўжо сіваваты. Твар меў расчараваны нейкай жыццёвай нагодай, можа трагічнай. Ён удзельнічаў у паляванні, як быццам з прымусу, бо не можна было знайсці ў яго постаці следу паляўнічага жадання. Яго клікалі Паукшта. Раецкі прадставіўся яму з абавязку госця, які прасіўся да кампаніі, без задавальнення, бо стараваты ягомосць быў нібыта ўвасабленнем злой прыкметы.
Але ён даведаўся ад яго, прынамсі, што Станіслаў Пуцэвіч стаіць побач, на сто пяцьдзесят крокаў далей.
Хутка сябры радаваліся адзін аднаму.
- Усякі дух!... адкуль ты тут, Місь? у гэтай вопратцы?
Кароткая рэляцыя Міхала супакоіла клічнікі.
- Сядай, Місь! Дзірван прыгожы і сухі. І скажы, што з табой.
Яны сядзелі на вераску побач адзін з адным. Лаўкініс, які меў звычку прападаць і вынырываць, як дзікае стварэнне лясное, схаваўся дзесьці ў кустах. Нічога іншага не заставалася, як чакаць. Сабакі пагналі далёка за сарнамі.
- Што там у горадзе! нічога цікавага! - махнуў рукой Міхал - расказвай, што ў вас адбываецца. Як жа табе, добра з Янэлькай?... з пані Анеляй?
- Што, і лепш не трэба. А паляваць не перашкаджае мне, як бачыш. Лася забіў на мінулым тыдні.
- Распавядаў мне Лаўкініс.
- І ты ведаеш усё, калі я з ім гаварыў.
- Вось менавіта, што не. Я нічога не даведаўся пра Варшулку.
- Як гэта? ён не казаў?! - упартая штука. А я -то думаў, што ён зараз з табой сябрук, ты аддаў яго сыновіцу Трэмбелю...
- Даволі, нібыта, ласкавы да мяне... Але скажы, Стаху - яна выйшла замуж за Трэмбела?
- Яшчэ ў верасні яны пажаніліся і з'ехалі.
- Куды?... Ну, расказвай.
- Было так: яны адразу пасля твайго ад'езду далі на заповедзь. У мяне адмовілася ад службы, і я мала пра яе чуў на працягу месяца. Пакуль я не чую: хворая, у хаціне бацькоў ляжыць, праз рукі ўлятае - і Трэмбелюкас плача, што яму нехта загаварыў нявесту. Так я да яе доктара з Дынабурга прывёз. Кажа доктар: дзяўчына ў сабе здаровая, толькі крыві ў ёй мала. А мы з табой, Місь, ведаем, з чаго яна хварэла – Дурныя тыя дакторы! Параіў ёй у моры купацца, а калі ўжо холадна будзе, дык хоць марскім паветрам дыхаць, клімат змяніць. Ён прапісаў лячэнне, як для якой, элеганткі, накшталт тут у нас на азёрах нездаровы клімат! А Трэмбелюкас слухаў, слухаў - і сам зіркаў. Грошы ён напазычаў, дзе мог, шлюб ў южынцкім касцёле ўзяў і жонку вывез ў Палангу.
Гэтая гісторыя менш здзівіла Міхала, чым сцяла яго сэрца марозам. Нягледзячы на ўсе разважлівыя становішча, ён спадзяваўся хоць бы адзін раз убачыць Варшулку праз цікаўнасць, праз рамантычную цягу. Зараз не толькі надзея пацярпела няўдачу, але і прыбыла трывога пра здароўе беднай Варшулкі.
- Як жа яны там справяцца? - ён спытаў, азіраючыся сумна па верасах.
- Бяды ім не будзе, калі яна паправіцца. Народ там пакрэўны, Юзаф Трэмбель - добры цесляр, то і зарабіць яшчэ можа. І каля Варшулкі ён ходзіць як нянька; я сам бачыў, калі яна была ў хаціне, як ёй, што ён мог, зносіў і сядзеў побач з ёй, назіраў, паслухмяны, як сабака. За тое, яна яго палюбіць, і ўсё будзе добра.
Нешта там прамармытаў Міхал, ухваляючы гэтыя гараскопы, але, адначасова, уздыхнуў так глыбока, што Станіслаў зірнуў на яго ўважліва і сказаў:
- Ужо цяпер прапала, пане Міхале. Пакуль дзяўчына, но... па-рознаму бывае, калі абодва вольныя і хочуць абое. Але ты сам вырашыў, каб стала сумленнай кабетай - і выдатна. Цяпер яна для цябе не тая самая. У нас такі звычай: чужая жонка святая.
Блізкі гук трубы перапыніў размову.
- Ах, так? - Вэйш вяртаецца і сабак склікае; нам трэба змяніць месца - сказаў Станіслаў паўстаючы.

На вяршыні лысага ўзгорка з'явіўся чырвона апрануты Вэйш на чорным кані. Побач з ім туляліся сабакі, з віслымі языкамі. Ён нібы цэнтаўр, круціў без дапамогі аброці чатырохногі ніз сваёй постаці, стрэльба была наперавес праз плечы стваламі ўніз, залацістая труба на грудзях і доўгі харап у правай руцэ. Гэтыя прылады, так як і чорны конь, нібыта, зліліся членамі аднаго арганізма. Малады быў, цёмны, дзікі ў вачах і рухах, лётны, як вецер, ад якога насіў званне.
- Oт, даязджача прысвоіў сабе Грынцевіч! Трэба і мне знайсці такога - сказаў Станіслаў, прыглядаючыся да спадобы Вэйша.
- Ну што, калі сабакі не абярнулісь, а дзічына знікла? - заўважыў Міхал.
- Гэта ўжо мусіць трэба было: сарны пайшлі туды, дзе б мы іх не дасталі, альбо казла ў гонным статку не было. І пытацца не трэба - ён селянін упэўнены. Глядзіце зараз: ён зноў пускае сабак у высокі лес.
Вэйш падняў трубу да ўст і без намаганняў заграў чыста "паходнага". Паплыў моцны сігнал, скочыў праз яр, адбіўся ад леса на процілеглым пагорку, напоўніў паветра радасцю і ахвотай. Цяпер Вэйш кінуў трубу пад руку і гучна пальнуўшы з харапа, пусціўся галопам з гары. Гнілыя фоны краябразу перакрэсліваў чырвона -чорны даязджач роўным палётам, як быццам не існавалі на шляху ўхілы і выбоіны зямлі; конь меў жалезныя ногі, а вершнік - нястрыманую ўпэўненнасць. За ім сабакі пасыпаліся калыханкай чорна -рудо -белымі плям, нахіляючы нюхаючыя пыскі да травы, шастаючы доўгімі вушамі, аж некаторыя адваліліся на чарапы - Што там труды! - абавязак і гонар! - Калацілі непаслухмяныя, абавязкова гончыя, толькі што самлелыя, ужо зноў ажыўленыя паляўнічай надзеяй, за сваім каханым тыранам, за Вэйшам. Адна невуцкая яшчэ сучка ў першым полі лавіла піскліва, ня ветрачы звера, так сабе, на ахвоту. Аж цэлая чарада, перабегшы схіл лысага пагорка і луга, пачала роўнай хвалей успінацца на лясны пагорак, мільгаючы паміж дрэвамі - і знікла.
Але пры пралёце паляўнічага карагоду застаўся чар у паветры. Сышлі думкі, якія не маюць дачынення да ловаў, расплыліся восеньскія тугі, нават дзень раз’ясніўся і сагрэўся. Міхал думаў ужо толькі і глядзеў, дзе стаць, каб сустрэць звера, калі сабакі пойдуць у лесе і возьмуць на вока.
- Усім нам трэба на правы бераг лесу - адказаў Станіслаў - Лес ужо пратрасёны налева. Вэйш забірае з левай рукі і спрабуе гнаць управа. Такі быў план. Мы павінны ісці хутка.
- Лаўкініс, дзе ты?
Браканьер з'явіўся ў кірунку, аб якім казаў Станіслаў; ён ужо ішоў наперад.
- От, бачыш, такі ведае, хоць яму ніхто не распавядаў план палявання.
Ідучы шпарка, яны сустрэлі некалькіх паляўнічых, пераходзячых на новыя пасады. Па дарозе Раецкі павітаўся з Грынцэвічам, уладальнікам псярні, які быў рады прыбыццю новай добрай стрэльбы. Неўзабаве яны апынуліся ўсе ў прарэджаным высокім лесе, дзе трэба было расставацца. Далі ветліва Міхалу некалькі пасад на выбар, а калі адну абраў, пан Грынцэвіч усклікнуў шматспадзеўна:
- Ведае юнак, дзе стаяць! Ці ліс, ці казуля ці сарна - пойдзе сюды.
Але менавіта Раецкі не ведаў дакладна гэтага лесу, асабліва ж не ведаў, дзе шукаць, калі б гон звярнуўся або аддаліўся. Стаўшы, ён шукаў вачыма Лаўкініса. Той вылез адразу з-пад блізкага куста, і спыніўся пры Міхале.
- Добра тут, паніч.
Было нядрэнна для Міхала. Калыханне лесу ў вярхах агарнула яго блажэнным і заспакаяльным шумам, і вецер не мучыў яго холадам па твары ў той ўзвышанай крэпасці з тысячамі калон і пірамід. Выдатная псярня пад камандай недасягальнага Вэйша ператрасала гушчар, Міхал стаяў на шматабяцальным пярэсмыку, таму што менавіта тут падшэўка з ляшчын і ядлоўцаў уваходзіла доўгім языком углыб лесу, завабліваючы да сябе, як у засаду, звера, які спалашоны, любіць ўхіляцца закрытай сцежкай. Усё складалася на ўзнятай паляўнічай цікаўнасці. Толькі ўвесь лес, і паветра, і зямля былі, нібыта, сіратлівыя, пазбаўленыя вяселля. І задаваў сабе Міхал соннае пытанне, ці ў ім самім, ці ў восеньскім адзенні краю крыецца такі ўпарты, невымоўны смутак? Ён бачыў гэты край нядаўна ў поўнай аздобе лета, усе яго прывабнасці былі даступныя; побач заўсёды ў ваколіцы выпраменьвала да яго шмат дружалюбных сэрцаў і білася для яго адно жаночае сэрца, трохі грэбаванае тады, якога цяпер так шмат не хапае .
- Яна любіла мяне – марыў - захварэла ад тугі і прымусу да сваёй няшчаснай долі. І цяпер, магчыма, той, каму я аддаў яе, заменіць мяне нават у яе сэрцы, возьме праз свой ўпарты клопат і дабрыню - І там, над морам, яны разам, яны любяць адзін аднаго, вяртаюцца на ноч у агульную хату...
Узялі яго агіда і непакой - Зноў жа, верхні вецер прыносіў умерана:
- Сам хацеў і так трэба было.
Тым не менш, ён пастаянна адчуваў, што мароз патравіў яму самыя прыгожыя кветкі ў краіне кахання.
Стоячы так, ён амаль заснуў пад уплывам роўнай мелапеі лесу, якую той граў на некалькіх паўтонах, і забыўся, дзе ён знаходзіцца – ці на моры, енчачым над Палангай ці на дне вялікай зялёнай тоні, якая павольна падымае яго да сваіх верхніх, плынных шумаў.
Ачнуўся, калі пры зямлі трэснула побач, галінка. Толькі вуха паляўнічага адрознівае такі змрочны шум, які характарызуецца шырокімі разнамаснымі інэртнымі гукамі. Гэтай паласой ніжняй гушчы набліжаўся асцярожна нейкі звер - ён міргаў палаючым плямай - Сарны! - большая і меньшая штукі. Яны ціха вымыкаліся праз паставу Міхала. Доўгія іх, высокія ў крупах постаці рушылі ў павольных скоках так лёгка і латва, як быццам абапіраліся знізу ў цэнтры цяжару.

Ужо відаць абедзве вытанчаныя галавы з прыжатымі гарызантальна вушамі і лебядзіныя шыі - відаць ужо цалкам - на жаль, абедзве козы!
Міхал астыў і павольна апусціў стрэльбу. Нягледзячы на абвастрэнне праз двухмесячны пост паляўнічага голаду, ён не хацеў пляміць сябе забойствам казы. А яны, завераныя ў шляхецтва паляўнічага ці проста нябачныя, стаялі на ўдаленні трыццаці крокаў, даючы левы бок для зручнага стрэлу. Старая каза і кіц. Дзве галавы на паднятых нерухомых шыях выглядвалі стральцоў мілымі жаночымі вачыма. І Міхал глядзеў з задавальненнем на хупавыя танцоркі ў спакоі; рад бы пагладзіць іх па выпешчанаму футру ці даць ім з рук які ласунак.
Але ён адчуў з тылу легкае торганне па рукаве, а потым мацнейшае, і рука, нібы пацягнулась па стрэльбу.
- Паніч... паніч!.. - сказаў, хутчэй, дыханнем, чым шэптам Лаўкініс - Страляй!... ці дай мне!...
- Козы ж! - прашаптаў Міхась, звяртаючыся напалову.
- Ды ну, козы? давай мне! хай будзе мой грэх...
- Ідзі да д'ябла! - адказаў гучней Раецкі, адчуваючы, што Лаўкініс падбіраецца не жартам да яго стрэльбы.
Тут ужо сарны, якія ненавідзяць чалавечыя сваркі, аддавалі перавагу адступаць у прыгожых падскоках, накшталт паклонаў.
Міхал паглядзеў браканьеру ў дзікія, скрыўленыя ад пажадлівасці вочы:
- Што гэта, Лаўкініс? Будзеш вучыць мяне страляць у коз?!
- Вось, вялікая бяда! - адрокся дзёрзкі браканьер – ці то адну казу знатнейшыя ад паніча ахотнікі пры мне забілі? калі ў лес ідзеш са стрэльбай, каб страляць, а не чакаць, пакуль табе каза заднюю талерку пакажа!... І штука ў два пуды!
Раецкі раззлаваўся:
- Проше схаваць свае парады для іншых! Я палюю як паляўнічы, а ні як валацуга.
- І палюй сабе, паніч, па адрынах на коз, не па лесе! - Э!
Ён махнуў рукой пагардліва, шапку насунуў на вочы, і як пайшоў у лес, толькі тут яго і бачылі.
Адразу гнеўна глядзеў за ім Міхал, потым толькі цікава - пакуль ён не знік за дрэвамі, Міхал рассмяяўся без горычы. Такі ўжо быў Лаўкініс, непапраўны! Шчасце, што ня даў яму ў рукі штуцара!
Раецкі цяпер застаўся зусім адзін у лесе, які ўвесь час перасыпаў свае каронныя шумы. Хоць ні адзываліся ані сабакі, ані труба Вэйша, яны ў любы момант заграюць, мусяць заграць. А між тым, лясны шум уліваўся ў лёгкія, у нервы, у мазгі дабратворным бальзамам.
Лес казаў:
- Шумлю, шумлю ў гонар дзікага жыцця, у гонар вольнага паходу ветру, у гонар логава і жэра жывой істоты ў маіх гушчах і ценях. Ува мне вечнасць развагі над важнымі справамі, як узыход і заход, цяпло і холад, голад і ежа, падбор любоўны пар маладых і смерць слабых для адраджэння ў больш моцных творах - Ува мне ёсць хвіліна, тая дрыготкая, якая абяцае асалоду, і тая моцная, што асалоду спраўляе - Нічога нада мною на палях аголеных, альбо на парослых хаткамі твайго помыслу, чалавеча. Шукаеш, шукаеш, жыхар, шчасця паза мною, але са мной ты сыйдзеш і да мяне вернешся. І сёння табе, малады стралок, на забыццё, на супакой, што хочаш...
З шумнай брэдні лесу раптам пачуўся рэальны, дакучлівы і гарачы голас, як трывожны званок. Міхал скалануўся - ён адразу пазнаў: ганчак не жартам злаваўся па няўпэўненых слядах, але рушыў з вока, і гэта буйны звер – Падвоіўся голас, патроіўся - да рэзкага брэху Плаксы, каторая звера вытрапіла, прыбыў атрутны адзін тэнар і змрочны бас - зайграў гон акордам. І нарастаючы галас сабак разбіў латуневы сігнал, радасны, як скачок маладога танцора – Вэйш трубіў на ліса.
Як струмікі дажджу, якія з навакольных пагоркаў прасочваюцца наперад, потым л’юцца, пакуль не дасягнуць дна рова і загучаць адным патокам - так прарэзлівыя, атрутныя і нядбайныя галасы ганчакоў, раскіданых па лесе, збіраліся разам у адзін магутны гон, ужо вухам можна было зразумець, куды ён накіроўваецца, як выкручваецца пагоня за лісам: наўкось справа налева набліжалася да пазіцый стралкоў.
Міхал, прыціснуўшыся нерухома да ствала дуба, толькі вачыма рэвізаваў гушчар. Для яго больш не было нічога, акрамя ныраючага ў гэтай залатой зеляніне жадання: убачыць і забіць ліса. Там, паміж калінай і ядлоўцам, павінна высунуцца яго разважлівая, грэшная морда, будзе цягнуцца па імху доўгі хвост, і хутка, і выкрутна перад сабакамі. Можа, аглушоны пагоняй, забудзе пра бачнасць на пярэдняй засадке? Хоць стары ліс прадбачыць ўсё, ведае планы палявання, ведае, што лепш часам кінуцца на адчайны абарот паміж двума гончымі і павярнуць наадварот напрамак гону, чым бегчы на ціхія і падступныя месцы, дзе хаваецца хітры чалавек, узброены смяротным пярунам - але гэты ліс, прыпёрты псярней так шчыльна, не зарызыкуе вярнуцца назад, тым больш, што ён ужо павінен быў зразумець, што паміж ганчакамі вялікія і спрытныя сабакі, з якімі мерыцца на хуткасць і сілу немагчыма – толькі на розум. А можа, ён ведае, праныра, што даязджае за псамі Вэйш, які ўмее выхапіць у галопе стрэльбу з пляча і разіць громам, вымыкаючую з аблавы штуку. - Так што ліс павінен прайсці праз мой пост! - уздыхаў Раецкі - і тады на гэтым рэдкім лесе няхібны стрэл – хвост угору! – што за асалода!
Але ліс павінен быў мець яшчэ нейкі фартэль у галаве і неспадзяваны шлях, таму што пагоня змяніла кірунак, цяпер плыла паралельна лініі паляўнічых.
Адразу ж цяжкі тупат па лініі звярнуў увагу Раецкага. Той тоўсты паляўнічы Паўкша набліжаўся бегам са стрэльбай у правай руцэ, а левай прытрымліваў на галаве капялюш. Ён бег, нягледзячы на тушу, пырскаў запалам з вачэй, нядаўна такіх збянтэжаных.
- Пане Раецкі!... рвалася ў Паўкша з горла - на папярэднія пасты... ліс... там!
Не было нічога больш красамоўнага ў лесе ў гонар і трыумф палявання, як гэты вобраз чалавека, перапоўненага фурыяй гону. Праінстынкт паляўнічай пагоні за лясной здабычай амалоджваў яго, нёс на крылах сваёй векавою сілаю.
Шалелі сабакі зыгранай капэлай, забегалі стральцы, што дыху; лес дрыжаў ад смеху і ўшчуваў:
- Гэй, хецо, далей, хола – тола - тола!! - Трымай, Лютня! тут, тут, Заграй! - А што, пан Паўкша, лёгка ўжо? - А што, пан Раецкі, ці у вас у галаве шырокая туга? ці, нават, замілаванні? - А я заўсёды казаў: адзіная ўцеха ўва мне. І ўсё ў вас ўціхне, пройдзе - апошняй застанецца мая гульня лавецкая.