СЭНСАВЫЯ ПАДАРОЖЖЫ ПА БЕЛАРУСІ
Падарожжы, вобразы, тэксты, звязаныя са слаўнымі людзьмі - геніямі нашых месцаў
277
усе
аператары

gmm@gmm.by
Józef i Henryk Weyssenhoffowie
ПРАДМОВА БЕЛАРУСКАГА ПЕРАКЛАДЧЫКА

Што такое "Собаль і панна"? Гэта цыкл паляўнічых апавяданняў, зведзены ў раман, напісаны ў пачатку ХХ стагоддзя польскім пісьменнікам Юзафам Вейсенгофам і ілюстраваны яго стрыечным братам мастаком Генрыкам Вейсенгофам.

Чаму "Собаль і панна"? Па-першае, маё знаёмства з раманам пачалося з таго факту, што Генрык Вейсенгоф працяглы тэрмін жыў ва ўласным маёнтку Русаковічы над Пцічам, а гэта зусім паблізу ад маіх родных мясцін. Згадзіцеся, проста цікава, што і як ствараў вядомы мастак-"геній майго месца".

Па-другое, стыль. Цуды стылю пачынаюцца нават раней першай старонкі.
Патлумачу. Велінь - у перакладзе з французскай - "цялё". Тады так называлі каштоўную, вельмі мяккую, гладкую і тонкую паперу, якая карысталася для перапіскі і малюнкаў Нібы з абробленнай скуры цяляці.
Papier czerpany - папера ручнога вырабу па спецыяльнай галанскай тэхналогіі. Нават зараз на яе высокі попыт і высокі кошт у сувязі з мастацкімі якасцямі.
А японская папера - зараз нематэрыяльная культурная спадчына ЮНЭСКА. Лепей - не прыдумаць! Для японскай каліграфіі. Цікава, каму тыя два экземпляры прызначаліся?
Стыль адчуваецца ва ўсім -- афармленні, малюнках, сюжэце, тэксце, Ад назваў і буквіцаў да пейзажаў і дыялогаў. Кніга проста вытанчана ... смачная, не ... парфумаваная.

Па-трэцяе, гэта кніга - скрозь літоўская. У тым сэнсе, што ўсклікаў у "Пане Тадэвушы" геніяльны Адам Міцкевіч "Litwo, Ojczyzno moja!" Дзеі кнігі адбываюцца ў абшары, азначаным з геаграфічнай дакладнасцю на радзіме аўтараў - у Ковенскім краі. Але ўсе акалічнасці і абставіны зусім натуральныя для мяне, ураджэнца Міншчыны і ствараюць рэзананс, ня ведаю, ці то ў крыві, ці то ў роднасных генах, ці то на струнах душы і пачуццях.

Па-чацвёртае, у кнізе няма дрэнных злых персанажаў. Ведаеце, чаго мне не хапае ў беларускай літаратуры? Вобразаў разумных, таленавітых, адукаваных, чульлівых паноў і паненак. А то, што ні пан, то Адольф Быкоўскі ці Драбскі! У "Собалі і панне" усе героі, не гледзячы на род заняткаў і статус, жывыя і прыязныя.

Па-пятае, "Собаль і панна" - гэта з'ява, свайго роду, код, настрой інтымнага адчування чыстаты, маладосці, здароўя, кахання, характарыстыка чалавечых зносін, пра якія трэба казаць вершамі. Такімі, як у Яна Лехоня:

Пайду зараз да лесу, ужо вечар надыходзіць,

І першай з мірыядаў Венера-зорка ўсходзіць.

Над дрэвамі ў змроку чароўны шэпт сягае.

Пачую гоман птушак, што чарадой ўзняліся,

А можа я ўбачу, як у месячным адбіцці

Купаецца ў возеры дзяўчына маладая.



Зашмат мне ўспамінаў дзей-слоў напаўзабытых!

Срод пахаў начных кветак, карункамі ўвітых,

Пайду пакуль туманы ад вод ўзыдуць рана,

І ў цёмным чужым гаі, як у дуброве нашай,

Буду гукаць і слухаць, ці рэха мне адкажа,

А потым пачытаю "Собаля і панну".


Пачытайце!


Юрый Важнік

І.
СОБАЛЬ І ПАННА
Пасля ліхаманкавага сну няпоўных чатыры гадзiны, прачнуўся малады Міхал Раецкі і жвава скочыў з ложка, хоць толькі днелася. Сон перад паляваннем, на дваццаць другім годзе жыцця, нецярплівы і пільны, як засада. Спаў крыху, з абавязку, каб рукі і вочы былі пэўнымі для стрэлу на світанні.
Ён выглянуў у вакно. Добра. Неба аднастайна жамчужнае, чыстае; мурава серабрыцца прымарозкам ў канцы жніўня. Летам!
Хутка апрануўся. Перад паляваннем не трэба мыцца надто старанна, або, не дай Бог! - парфумавацца. Прыносіць «нешанец». Акрамя таго, усё было старанна падрыхтавана ўвечары: адзенне, стрэльба блішчыць жывым срэбрам, поўны патранташ. Скураныя боты трэба было на ноч замачыць у вадзе, каб былі гатовыя на ногі.
Палова чацвёртай. Трэба спяшацца, бо Станіслаў Пуцэвіч, сусед, які жыве каля пяці вёрст адсюль, абяцаў з'явіцца тут а паўпятай. Міхал, ужо апрануты, пайшоў будзіць слугу, які спаў у клетцы пад лесвіцай, у вечнай атмасферы юфту ды тытуню.
- Ежы ... ну, Ежы! дзе боты?
Стары ўсхапіўся ў сваёй простай бялізне.
- А то, панічу ... Барбарка павінна была намачыць.
- Я ж казаў табе, недарэка, каб сам дагледзеў.
- Мала мне клопату? - прамармытаў стары - увесь дом на галаве.
Стары пазавіхаўся і неўзабаве вынес з «пякарні», дзе месціліся служанкі, боты сухія і жорсткія, што бронза. Тым не менш, з апошняга палявання захавалася формай ступні, так што абуў іх Міхал сілаю і завязаў іх тонкімі раменьчыкамі вакол шчыкалатак.
За гэтым заняткам застаў яго Станіслаў.
- Ты ўжо тут, Стаху? – агукнуўся Міхал – я і не пачуў, як ты прыехаў.
- Бо я прыйшоў пешшу.
- Як гэта? Проста ад сябе? ! дык а каторай ты ўстаў?
- Я начаваў ў хаце ў Трэмбелёў.
- Ах так!
Яны ўсміхнуліся адзін да аднаго радасна, абое маладыя, абое прыгожыя, хаця рознага тыпу. Па Міхалу было пазнаць гарадскую культуру і нервовасць інтэлектуальнай пароды. Станіслаў, на некалькі гадоў старэйшы, вырас, як Бог даў, у краю, што ад пярвотнага раю мала яшчэ адметны. У гэтым краю буяла моцная расліннасць ад мокрадзі да пагорку – і на твары Стаху кусціліся ад мокрых вуснаў да шчок вясёлыя зараслі, пакінуўшы культуры брытвы толькі падбародак. Край меў вочы з блакітных, цёмнай стужкай лесу атачоных азёр - і вочы Стаха былі цёмнавейкія, мяккія і загадкавыя, як глыбокая вада. Любіў Станіслаў атачаць сябе таямніцаю. І зараз не было вядома, чаму ён правёў ноч у хаце, што там рабіў, што значыць яго ўсмешка, поўная недамоўленасці. Маладыя суседзі моцна абняліся, як дзеці, што знудзіліся адзін да аднаго.
- Хочаш гарбаты, Стаху?
- А, хавай Божа! ад той травы ў бруху расце. Гарэлка ёсць?
- Ёсць, - адказаў Міхал, схапіўшы манерку, перавешаную праз плячо.
- Пачакай, гэта спатрэбіцца пазней у полі. Іншай няма?
Чацвёра вочаў звярнулася з пытаннем да Ежы.
- Пані маці ў аптэчцы трымае пад замком. Хіба, панічы, маёй? Але ж яна про-остая!
- Найлепша на шчасце! Давай!
З сіняй бутэлькі, дабытай з-пад лесвіцы, выпілі па кілішку. Закусілі чорным хлебам.
- І досыць - Станіслаў пастанавіў - пара: світанак ўжо.

Рушылі. За імі два выжлы: руды, кудлаты Фокс Станіслава, курляндскі сетэр і гладкая, чорная з падпалінамі Хетка Міхала, англійская пойнтэрка. Фокс скуголіў і наразаў ужо колы па падворку, зноў і зноў вяртаючыся да ног пана; маладая Хетка трухала дрыжучы, гледзячы баязліва па баках, як быццам надумвала уцячы перад паходам. Трэба было ўзяць іх на прывязь.
- Ад часу, як я застрэліў ля яе дварняка, баіцца, бесція, стрэлу; часам нават дае драла з поля дадому.
- Эй, нічога! - адказаў Станіслаў – пры Фоксе пойдзе. Але табе навука, каб не страляць сабак, хіба, шалёных. Кожная істота хоча цешыцца жыццём.
Міхал крытычна прыймаў заўвагі, але слухаў яго з інстынктыўнай павагай у полі і ў лесе, дзе Стах быў майстрам, вядомым на ўсю Ковеншчыну і Інфлянты.
Яны ішлі па дарозе, насыпанай паміж альховым лесам і мокрым лугам. Міхал муляў ногі ў сваіх цвёрдых ботах.
- Хадзем на луг, і будзе трохі лягчэй, калі размочыш. Хоця на тым лузе нічога... жывёлай выпасены - а хто ведае? часам бакас пералётны ...
Пайшлі лугам, скачучы па зялёных купінах, паміж адкрытымі прорвамі чорнага торфу, у якія ўвязнеш па калена, ступіўшы нязграбна. Паляўнічыя ішлі па іх спрытна. Фокс закладаў па бяздоннай зелені, як па стрыжанаму дывану, толькі Хетка, магчыма, задумаўшыся аб страчаным на яе вачах кундлу, часам западала на палову цела ў тарфяных разрывах. Фокс гойсаў, як малойца, а Хетка - як капрызная панна.
- Ніякая сука! - нецярплівіўся Міхал - усё цягнецца к нагам.
Як бы ў адказ на просьбу Хетка замерла як укопаная. Прыгожыя свае мяккія формы выцягнула ў напружанай постаці і наставіла напалову чорныя аксамітныя вушы. Не дакранаючыся да зямлі ноздрамі паўзла па-лісінаму, з вытанчаным майстэрствам, нібы цягнутая нейкай нябачнай сілай. Адазвалася ў ёй душа выжла.
- Давай далей, - прашаптаў ціха Міхал, падаючыся за Хеткай, якая зноў стала.
Хетка йшла прама перад сабою, як бы зачараваная прадбачаннем ,на той зялёнай, пустой для звычайных ноздраў і вачэй раўніне.
- Добрая сука, верхнім ветрам даходзіць - пахваліў Станіслаў.
І тут з-пад носа Хеткі пырхнуў, як аддаляючыся бубнік - бакас.
Міхал стрэліў і забіў бакаса.
Сука ішла нервова, прыпадала скручаным целам да купін, нібы раненая, і балючымі вачамі глядзела на Міхала.
- Добра Хетка! добрая Хетусь! Нічога сучцы не станецца...
Лашчаная і пешчаная, жалілася праз хвіліну сентыментальнай сваёю сабачаю мовай, выразна скавытаючы:
- А ці любіць мяне будзеш?... А не абразіш ужо ніколі далікатнасці маіх пачуццяў?...
Хетка ўзорна, штораз смялей выставіла яшчэ пару бакасаў. Фокс, выставіў аднаго, двух спудзіў і не атрымаў кары, толькі праз погляд на арыстакратычную ўражлівасць сваёй спадарожніцы, якая не зносіла, каб у яе прысутнасці здзекваліся з блізкіх ці сабак.
Некалькі бакасаў былі ўжо прытарочаны да рамянёў, калі загаварыў Міхал:
- Навошта нам бакасы? Ужо ніхто іх есці не хоча, толькі цягаем.
- А табе зараз бы собаля! Добры і бакас, пакуль што. Пойдзем у зараснікі, на возера. Там цецерукі і курапаткі бываюць, і Бог ведае што яшчэ. Часам стрэліш - падае, а потым толькі глядзіш, што ты забіў.
Місь, малодшы і менш дасведчаны, мроіў кожны дзень, выходзячы на паляванне, аб нейкай казачнай здабычы. Зацікавіла яго прапанова Станіслава:
- Ну, што там яшчэ можа быць? скажы!
- А вось убачыш...
- Зараз мусім цягнуцца дарогай, дзе ж нічога не спаткаем. Шкада, што не ўзялі каламажкі.
- Дык што? - адказаў Стах - мыслівы, і па шашы ідзе, а такі мысліць. Ад таго ён "мыслівы". А поле, хоць і пустое, яму згадае. Таму ён "палюе".
Яны пайшлі па дарозе пругка, злёгку, у размочаных ўжо ботах. Намаразь па дзёрану і па кустах разперлілася ў густыя кроплі расы. На гарызонце, ускрай жоўтага пагорка, ружовы, радасны пажар ахапіў усходняе неба, а зямлю абмывала толькі з туманаў, так што барвілася месцамі цямней і ярчэй зялёным, палевым і чорным. Аж густы букет алешыны прасвятліўся жывым агнём і на цягу хвіліны быў падобны чорнай карунцы на чырвоным золаце. Момант пазней - над снапкамі алешын хутка ўзняўся велізарны твар сонца.
Збожжа і іржышча зарумяніліся, лес падзяліўся на ўсмешкі святла і задумы ценяў, рудым фіялетам пералівалася па скібах раллі, над лугам павісла лёгкае, вільготнае прадзіва з самых тонкіх рознакаляровых праменьчыкаў. І выбухнула радасць праз увесь край.
Па ружова-шэрай дарозе, зрэдку перакрэсленай доўгімі ценямі, ішлі моладцы згодным маршам, удыхаючы сілу найчыстых пахаў.
Станіслаў пачаў напяваць:

Паедзем мы на ловы, ловы,

Таварышу мой!

На ловы - ловы, на ловы

Да зялёнай дубровы,

Таварышу мой!

Падхапіў Міхал:

Аж там ляціць заяц, заяц -

Таварышу мой!

Спускай хорта ў ловы,

Хай ён зайца зловіць,

Таварышу мой!

Праспявалі радкі старажытнай песні, якая тут гукала радасна, новая ў маладых сэрцах. І заліхвацка загучаў апошні куплет:

А зараз падзелім, дзелім,

Таварышу мой!

Табе заяц і сарна,

А мне собаль і панна,

Таварышу мой!


- Собаля не будзе, а панны я не хачу - дадаў Міхал.
- Ой, не заракайся, Місь! Хіба закахаешся? Тады што іншае.
- Можа быць, - адказаў Міхал таямніча.
І хоць старэйшы таварыш толькі падмігнуў і дэталяў не спытаў, малодшы працягваў далей:
- Мне здаецца, што і яна крыху.. Але цяжка ведаць, бо то выключныя абставіны.
- Не спрабаваў спытаць?
- Так... фігуральна.
- Фігуральна?! Так ужо далёка зайшло паміж вамі?
Пырснулі кароткім пачуццёвым смехам.
- Ты не разумееш мяне, Стаху, таму што я не магу сказаць, хто гэта. Але... уяві сабе, напрыклад, такую густую ляшчыну, як тая, міма якой мы праходзім...
- І ўяўляю. Ну?
- Я быў з ёй сам-насам у такой ляшчыне.
- Ну і што ж? - чакаў Станіслаў з ўжо большай цікаўнасцю.
- Мы пайшлі па арэхі ўдваіх. А, тое далёка адсюль, ты не ведаеш гэтых старонак. Амаль нічога не сабралі, толькі - ты разумееш? то я падам ёй рукі, то яна мяне скубне за рукаў. А гаварылі мы пра розныя рэчы, весела. Як з ёй весела, дык яе вочы ззяюць фіялетавым. Звычайна вочы ў яе блакітныя. - Узяў я з сабой посцілку з брычкі; мы хацелі адпачыць, я гэтую посцілку паслаў на зямлі, і мы селі на яе абодва. Раптам гутарка перапынілася - ані руш! Слухай, Стаху, ці цалаваў ты калі кабету... з таварыства?
- З якога таварыства?
- Ну, з нашага - кабету, якая сустракаецца ў салонах?
- Ага! – неясна ўсклікнуў Станіслаў. - Але як жа там усё скончылася паміж вамі?
- Нічога не скончылася, у тым-то і справа! дакладней, пачалося. Сніцца мне па начах - і ўжо, як мне дзе запахне ляшчына...
- Не дай ты Божа! - Станіслаў скончыў са смехам.
- Менавіта. І я не магу занадта часта яе бачыць, я павінен паказваць абыякавасць.
- А гэта навошта?
- Таму што, бачыш, я забыў табе сказаць, што яна замужам.
- Муж стары? не дбае аб ёй?
- Але дзе там! трыццаць гадоў і раўнівы.
- Дык я табе дам савет, Місютак: адпусці ты яе ў трубу!
- Лёгка сказаць!
- Лёгка і зрабіць. Заўсёды справа з мужам - гадкая. Яго трэба любіць і яму жонку забіраць. А і ведаць, што яна з табой... дзякуй - не для мяне.
- Я магу прасіць яе разводу..- сказаў Міхал запальчыва.
- І ты нават не ведаеш, і ты не прасіў яшчэ...
- Натуральна, калі яна пагодзіцца. Таму што, бачыш, Стаху, я без гэтай жанчыны жыць не магу.
Старэйшы сябар цяпер уважліва паглядзеў на малодшага і пераканаўся, што Міхал не хлусіць, проста, не ўмее вызначыць свайго пачуцця, выкарыстоўвае чутыя штампы.
- Як жа ты без яе жывеш, Місь, калі яна далёка адсюль?
- Так нельга разважаць, - адказаў Міхал незадаволена і падумаў, што Стах нічога не ведае аб субтыльнасці пачуцця.
Яны ішлі добрыя паўвярсты моўчкі, але без крыўд; проста не пайшла ім размова, таму маўчалі.
Дарога набліжалася да балаціны, ляжачай, здаецца, на ўзроўні возера, якое воддаль лавіла ўжо сонечныя бляскі, ператапляючы іх у сталь і срэбра. Паляўнічыя спусціліся зноў на луг, да глушы, зіяючай пахам перамяшаных дрэў, траў, дзікіх ягад. Абодва сабакі імкнуліся ў гушчар з засяроджанай увагай, адчуваючы ў іх багацце здабычы.
- Лягчэй, Фокс! - ўпікнуў Станіслаў заўсёды занадта запальчывага выжла.
Разам стральцы і сабакі, акунуліся ў абшары сплеценай лазы, чахлага бярэзніку, розных кручаных кустоў і траваў, якія растуць часта над кустамі. Пад ботамі ўгінаўся бледны губкаваты мох, усеяны чырвонымі журавінамі і чорнымі дурніцамі, выціскаючы ваду пад нагамі. Галавакружны дурманячы пах агарнаў мазгі паляўнічых.
Хетка ўстала першая, як у бронзу адлітая. Ва ўсім яе руху, позе, у цяжкіх складках ілба, у нерухомым, як дрот, хвасце, быў знак буйной дзічыны. Разумелі гэта абодва стральцы і ўсталі за сукай з гатовай зброяй. Зразумеў і Фокс, кінуўся на след, адкрыты партнёркай і пачаў дахадзіць разам з ёй – хутка яе мінуў, кінуўся ў бок, нервовым галопам абкружыў нейкі куст і зноў краўся, апярэджваючы Хетку. Дэлікатная сучка паскардзілася свайму гаспадару кароткім, красамоўным позіркам.
- Гэты прастак перашкаджае мне...
Але Хетка не мела рацыі ў гэтым выпадку, як заявіў чалавечай мовай ўладальнік Фокса:
- Трэба наступаць востра, тут "ліняк" - цецярук, а можа і што большае. Тут для Фокса праца.
Так што дазволілі выжлу кідацца з боку ў бок, нюхаць купіны, потым перарваным подбегам - рыссю, не азіраючыся на Хетку, якая, пакрыўджаная і годная, маючы пры гэтым лепшы нюх, рухалася з горда ўзнятым носам, ішла, аднак, ужо хутчэй следам за Фоксам-зухам.
Нарэшце абодва сабакі скамянелі перад кустом, у якім павінен быў стацца цуд. Дрыжучы напятымі целамі, сплясканыя і расцягнутыя на імху, як быццам вялізныя цяжары ўпалі ім раптам на шыі – паказвалі схіленымі ілбамі і жадаючымі вачыма ў адзін запляцёны куст, дзе паляўнічыя яшчэ не бачылі нічога.
- Пуф!
Кінуўся Фокс - і ў гэты момант куст лазіны напоўніўся вялікім, цёмным лятучым целам, яшчэ імгненне, і паветра заляскатала, быццам замалацілі ў сто цапоў.
- Бах! - міма - бах, бах! - яшчэ два разы хібам. - Бах! - кабалдыкш!
Толькі чацвёрты стрэл Станіслава зваліў з паветра птушку, на шэсцьдзесят крокаў, аж мох даў глухі стук.
- Што гэта?... стары цецярук? - спытаў Міхал, дыханне страціўшы ад хвалявання.
- Ды які цецярук?! - фыркнуў Станіслаў радасным абурэннем. - Глушэц! І сам не ведаў, куды страляў!
- Мне здаецца..., Што з майго другога стрэлу... пёры і пасыпаліся... - заікаўся Міхал.
- Пёры ён пускае і ад ветру ў гэты час. Але бяры яго сабе! Ці мала я найпрыгажэйшых забіў на таках, у поўным пер’і!
- Не, калі ты кажаш, што твой, бяры ты.
І так спрачаліся ласкава, але, у сутнасці, абодва былі незадаволены: Станіслаў, што пастаўлены пад сумненне яго апошні трапны стрэл, Міхал, што не мог добрасумленна прызнаць глушца за свайго. А здабыча была рэдкая.
Фокс валок ў пашчы вялізнага, цёмна-бліскучага глушца, з абвіслым адным крылом і да зямлі распушчаным веерам-хвастом. Над сінім закрытым павекам вялікае чырвонае брыво аздабляла яшчэ гордую галаву загінулага арыстакрата імшараў.
Глушэц ляжаў на зямлі, і ніхто не хацеў прытарочыць яго да пояса. Нарэшце Станіслаў сказаў:
- Навошта мы такога індыка будзем насіць? Вынесем на бераг балота, падвесім на бярозцы і забяром вяртаючыся. А цяпер ідзі ты, Місь, з Хеткай у адзін бок, я з Фоксом ў іншы. Разам толькі порах марнаваць і сабак баламуціць.
Згодна гэтага плана палявалі па гульбінскіх зараслях да поўдня.
На "дзірване" сухога пагорка, на краю балота, ляжалі сабе распярэзаныя, пры ўчце, які складаўся з гарэлкі, хлеба і каўбасы. За напой, гасячы прагу, служыў ім легкі павеў ад возера.
- А што? Казаў я , што горача табе будзе, Місь, у тваёй франтоўскай халдарупцы? У поле толькі так адзявайся.
Ён паказаў пагардліва на правільны паляўнічы касцюм Міхала, а потым з гонарам на свой, шыты з мясцовага палатна, некалі белы або шэры, цяпер так насычаны пылам, фарбай дзічыны, шматколернымі адбіткамі розных прыгод, што выглядаў як блуза мастака. Толькі капялюш з заткнутым пяром і, несумненна, шляхецкая фантазія адрознівалі Станіслава ад простага гміну.
- Хоць і марозік абрынецца раніцою, сонца жнівеньскае гарачае... Хочаш агурка?
З ёмістай кішэні, сярод ладункаў і яшчэ розных рэчаў духмяных порахам, дастаў пару агуркоў і працягнуў іх Міхалу. Акраіўшы зялёную скуру, елі сырыя агуркі, "трымаючы ў сабе холад", як сцвярджаў Станіслаў. А за прыправы служылі ім зноў лятучыя пахі верасу і чабору. Так пад’елі сабе цудоўна.
- Падрамаць, мусіць, коратка, - прапанаваў Міхал.
- Ведаеш, што? - і я, - адказаў Станіслаў, павяртаючы тварам да зямлі. - Паўгадзіны, і ні хвілінай больш. Я значу па сонцу.
І ўжо пачаў роўна дыхаць, у такт адштурхваючыся ад зямлі магутнымі грудзьмі. Міхал таксама паспрабаваў спаць, але яго толькі размарыла. Калі ён распавядаў прыяцелю аб сваёй гарачай любові да пані Тэрэзы, ён не хлусіў, але "koloryzował", як кажуць у Літве. Ні пра развод пані Тэрэзы, ні нават пра заваёву яе сэрца не думаў ён сур'ёзна. Ён - ва універсітэце, яна - старэй за яго.
У ляшчыне зышліся з ёй - гэта праўда; баляваў з ёй у Вільні і ў Варшаве. - Але не кахаў яе так моцна зімой, толькі зноў на вясну. - Думка аб ёй прыходзіла яму разам з самымі моцнымі, здаровымі ўражаннямі прыроды, з радасцю лесу, з тугой у летнюю ноч - не панавала, аднак, нават над пачуццямі маладога чалавека, як перад тым Клоця ці Юлька...
Чым даўжэй ён ляжаў пад магнетызмам зямлі і неба, тым больш забываў каго, дзе, за што ён кахае. Ён адчуваў толькі, што ён кахае, ловіць сваім сардэчным або нервовым цудоўна настроеным прыборам мноства хваль кахання, плывучых праз паветра. Самыя моцныя з перажытых уражанняў называў па імені пані Тэрэзы, але гэтае трапятанне, гэты вобраз не запоўніў яго сэрца да краёў. А калі б на шляху яго ўстала іншая? Калі б з возера свіцязянка або дрыяда з тых гушчаў? Калі б істота такая, дзеля якой пра ўсё можна было б забыць, усё ёй пасвяціць: вясну, паляванне, сяброўства і забавы?
Істота, якую кахаюць у першыя гады мужчынскай сталасці, не з'яўляецца чалавекам - гэта ўвасабленне жаданняў.

***

- Цяпер досыць, - адазваўся Станіслаў і ўсхапіўся на ногі, - я прыдумаў, як далей пойдзем.
- Хіба праз сон, бо нават хроп.
- А такі прыдумаў: дзічыну пакінем у хаціне Лаўкініса, бо навошта цягаць гэта ўсё - штук з трыццаць? Ён мне таксама скажа, якія там навіны пра лосяў з Дусяцкай пушчы. Лаўкініса ведаеш?
- Я чуў аб ім.
- Убачыш яго, калі запалюем у пушчы! Першы "ахотнік".

** *

Навіны былі няўдалыя. Лаўкініс зкрыўлёны, хворы ці зтурбаваны, вылез з сваёй хаціны, прылепленай у яры, недалёк ад лесу, сярод дзікіх хмызнякоў. У настроі ён быў змрочным і анархістычным; ястрабіныя яго вочы пазіралі дзіка з малажавага яшчэ твару; рухі яго былі павольныя і зацяжныя, як у заспанага котка.
Паводле яго рэляцыі Дусяцкая пушча ўсё больш і больш збяднялася на дзічыну, а вінаваціў ў гэтым леснікоў-"злодзеяў", якія дзень і ноч боўдаюцца, турбуюць звера, выкошваюць па лесе "łoneczki" і ўвялі ў пушчы розныя абуральныя звычаі. Ад імя "ахотнікаў" Лаўкініс быў моцна абураны на новыя парадкі, пра леснікоў ён казаў зло і помсліва, будучы з імі, мабыць, у сваіх парахунках. Дрэвы ў Літве належаць ўладальніку зямлі - гэта праўда; што тычыцца грыбоў і ягад пытанне спрэчнае; але каб зверы, ад Госпада Бога створаныя на вандраванне і на здабычу і ахоту кожнага, хто іх можа высачыць і забіць, павінны належаць да забароненых пладоў?! - гэта абурала проста ўсе паняцці прафесійнага браканьера.
Аднак, быў і ўчора ў пушчы - "з кійком", як запэўніваў. Хоць цяжка адсочваць па зелені, пастанавіў, што ласі прыходзяць рана раніцай да вады, але ўжо два дні не прыходзілі.
- Калі панічы запалююць, лася не лася, але казуль і зайцоў можна трапіць, колькі жадаеш.
- У нас ёсць дазвол толькі на лася - адзначыў Міхал.
- Дазволены лось – гэта добра, - адказаў Лаўкініс - але нашмат смачнейшая недазволеная сарна - вось што!
І іранічна лыпнуў вачыма да Раецкага, як бы меў яго за малакасоса недаробленага. Да Пуцэвіча, былога сябра і "ката на дзічыну", адчуваў Лаўкініс павагу, звязаную з прыхільнасцю.
Пасля рэляцыі "ахотніка" маладыя паляўнічыя прыйшлі ў задуменне. Зпраектаванае на паслязаўтра паляванне ў пушчы аказывалася сумніўным.

Міхал насядаў:
- А што, лосі будуць няпэўныя?
- Ніколі яны няпэўныя - адказаў Лаўкініс.
- Няма за чым і ехаць! - усклікнуў Міхал.
Станіслаў каб заахвоціць яго:
- Ты яшчэ, Місь, гарадскі паляўнічы, што едзе ў лес з возам, каб забраць лася. Звер - штука фантазійная, каб было вядома ўсім, дзе што знайсці і калі, дык і паляванне было б усё роўна, што каровы ці куры страляць.
- От, паніч разумее, - ўхваляў Лаўкініс .
Пакінулі забітую дзічыну ў хаце і пайшлі ў лес ля возера, кожны ў сваім кірунку. Ці будуць тут цецерукі, можа курапаткі? На вадзе качкі - яшчэ можа дзе глушэц? Хоць тут ужо для яго занадта мокра.
Але Міхал, як аддзяліўся ад таварыша, запаў у змрочны настрой. Трапіў статак цецерукоў - пару разоў срамотна прамазаў. Ён пераканаў сябе, што дрэнна яму ў свеце: глушца забіў на самай справе Стах - лось на паслязаўтра няпэўны – пані Тэрэза далёка і, верагодна, зусім не думае пра яго? Як радасці, так і болі і жаданні маладзёна настолькі напружаныя і моцныя, што, калі іх збярэцца некалькі разам, усе складаюцца ў няшчасце. Міхал вылаяўся на "дурных цецерукоў" і сеў на мяжы лесу ў месцы, дзе дамовіліся аб сустрэчы са Станіславам. Доўга думаў нерухомы і няшчасны.
Калі Станіслаў, нагружаны новай здабычай, вынырнуў з кустоў і ўбачыў адпачываючага Міхала, здзівіўся:
- А ты што? стрэльба сапсавалась?
- Не... так сабе... Хетка ўжо хадзіць не хоча.
Сука застрыгла вухам на вымаўленае сваё імя, але, напэўна, не зразумела.
- От табе маш! Так цяпер пойдзем разам горкаю праз кусты, і што каторы сабака выставіць - тваё. У мяне даволі.
- Не, страляй і ты, Стаху. Я адчуваю сябе сёння трохі нездаровым...
Станіслаў паглядзеў на таварыша ўважліва і сказаў з некаторым здзіўленнем:
- Дык тады вяртаемся хутчэй, прама на ляшчыну.
Але Міхал быў здаровы, як рыба ў вадзе, як паляўнічы ў атмасферы пагоднага вечара. І так яго захапілі тыя моцныя духмянасьці, тыя ўзрушоныя і мяккія бляскі, што не вытрымаў сваіх капрызаў і прызнаўся:
- Я ў парадку, Стаху, толькі ў мяне сёння дрэнны дзень: страляю дрэнна, ласёў не будзе... і так ужо ўсё...
- Так і кажы! Мала чаго няма, што нам прыемна! А мне здаецца, што лепш трохі пажурыся: я маю на ўвазе – лепшы смак потым. Ласёў будзем страляць яшчэ гэтым летам; я ведаю адно месца. Паедзем на ноч, на досвітку пусцім гончых...
Жывіліся тым часам марамі, ішлі праз лясныя ці пустыя пагоркі. Пералескі сёння аддалі багатую даніну, пагоркі былі бедныя. Але ўжо і паляўнічыя забыліся аб сваёй лоўчай ахвоце, аддаліся асалодзе вечара.
З лысага пагорка ўзнікла раптам каханая аколіца. Зараснікі, як ускалмачаная поўсць, пушыліся сакавітай зелянінай на высокіх месцах, а у нізінах выглядалі шэра і жоўта. Стары альховы гай засланяў Южынты, сядзібу Раецкіх - па гарызонце віднеліся адны толькі порасты, зменныя адценнямі зеляніны і вады ракі Святой, што ўлівалася ў крутабярэгае возера Роша. Воды адлюстроўвалі шчаслівае неба; лясы шапталі любоўныя таямніцы зямлі.
- Цяпер ужо побач: праз ляшчыну і на дарогу.
У той час як холад падцягваўся ад мора праз возера і прыпадаў усё ніжэй і ніжэй, шаматаў ў ружаватых кронах дрэў, запасы дзённага цяпла хаваліся нізка ў гушчах, прасякнутых любым пахам поту зямлі. Гэтым закрытым слоем паветра паміж рудымі кіямі ляшчыны, ішлі два маладзёна, змяняючыся на тварах і вопратцы у залацістых вачах сонца, прасеянага праз лісце.
Раптам Фокс стаў і гучна забрахаў. Выжл не брэша гэтак на дзічыну. У кірунку, куды звяртаўся сабака, паляўнічыя ўбачылі істоту, можа лясную, можа дзікую, але двуногую. Перакрэсленая стрыжнямі ляшчынных балдахінаў, колерам злучаная з зеленаватым падценнем, стройная жаночая постаць цягнулася рукамі ўверх па арэхі.
Яе спужаў брэх сабакі, можа быць, яшчэ больш прыгожы выгляд стралкоў; яна сабралася, як да бегу, але, памеркаваўшы, засталася. Паляўнічыя, забралі сабак, потым падыйшлі бліжэй, цікавыя да месца з'явы. Але дзяўчына не ўцякала, так што лоўцы, падыйшоўшы хутчэй, пачалі на яе глядзець уволю.
Рослая, басаногая, у шэрай спадніцы і кашулі, якая звісае складкамі з дзявочых плячэй на высокія грудзі і смелая, усё сваё абаянне зняволенай лані засяродзіла ў галоўцы, ўпрыгожанай толькі бліскучым заплётам валасоў, ясна гледзячы на паляўнічых, застылых у ўсмешцы і румянцу. Грэх яе - збор арэхаў у дворскім гаі - быў лёгкі. Вачыма глыбокага блакіту, моцна выражонымі адценкам скуры, вуснамі, поўнымі жэмчугу, патлумачыла:
- У мяне ёсць чым заплаціць...
І мусіла хвіліну вытрымаць на сабе жар поглядаў двух маладых людзей, якія, нічога не кажучы, глядзелі. Яна ж толькі крыху дрыжала цёмнымі вейкамі.
Пакуль адазваўся пан Станіслаў:
- Ах ты, Варшулка, куды залезла?!
Тады яна, адчуўшы, што скончыла пакаянне, накланіла да рукі Станіслава сваю прыгожую галоўку, у тугаплеценай касе было трохі палявых кветак. Але Стах руку прыбраў, хутка абвёў плячом стан дзяўчыны пад яе рукой і выцяў ёй пацалунак у вока і вуха.
Выслізнула зграбна, ніяк не пакрыўдзілася, зноў выставілася небяспечна, аддаючы гонар Міхалу. Толькі гэты не змог выкарыстаць момант так гладка, сам анямеўшы ў захапленні ад гэтай палявой красы, якая праняла да нутра.
Фармальнасці былі завершаны.
Цяпер Станіслаў гаварыў па-літоўску, сяброўскі і ветліва:
- А ты, Варшулка, дзе на працу ходзіш?
- Да Южынт, панічу, да сена.
Міхал, выхаваны з дзяцінства ў горадзе, а да Южынт прыязджаў толькі на адпачынак, дрэнна гаварыў па-літоўску. Станіслаў, той выдатна.
- Можа ты пад Гульбіна атаву грэбла?
- Грэбла, панічу.
- А мы там стралялі ў бярэзніку; маглі і каторай дзеўцы бяды нарабіць.
Варшулка расмяялася ад душы з жарту. Аж рукі да вачэй падняла, потым прашчабятала свабодна:
- Калі панічы стралялі, дык да нас два цецерукі з кустоў прыляцелі і на копах селі. Дык мы іх рукамі лавілі, але злавіць не змаглі - па-айшлі!
Не ўсё разумеў Міхал, задумаўся, у асноўным, над тым, што дзяўчына мае голас, як палявая флейта.
- Цябе, Варшулка, далёка дадому, да Штаранц - працягваў Стах гутарку з вядомай яму прыгажуняй - ты кожны дзень дадому вяртаешся?
- Не, панічу, у адрыне ў Южынтах начую.
- У Южынтах? Ды ты, Варшулка, бойся, вось южынцкі паніч перад табою. Ты яму за арэхі заплаціш.
- Ой-ее!... - усклікнула дзяўчына, нараспеў і ўсё, акрамя павагі і страху, можна было пачуць у гэтым клічніку.
Місь, узяўшыся пад бокі, выгінаўся ў сваёй зграбнай куртцы, але не ўмешваўся ў размову, і Варшулка нават заўважыла, што паніч больш, чым яна саромеецца. Станіслаў жа быў у сваёй стыхіі: ён вядомы у дзяўчат, як галантны кавалер.
- Не дасі ты нам арэхаў, Варшулка,? Дзе ты іх схавала?
Абвёў зрокам постаць дзяўчыны, так лёгка і сцісла была апранута, што на ёй можна было агледзець любую выпуклую форму.
- Так-так-так! у рукаве хаваеш! Давай!
І пацягнуўся ўжо смела, толькі Варшулка, засцярожаная, як сарна, павярнулася на пятках і сама, сягнуўшы імгненна ў пазуху, працягнула Станіславу жменю зялёных, нагрэтых яе целам арэхаў.
- Бяры, паніч...
- Грэшна панна! але не досыць - трэба было самому даць ўзяць.
Выбраў некалькі арэхаў з яе цвёрдай, чырвонай, маленькай далоні і уціснуў яе злёгку за пальцы. Яна ж падала арэхі Міхалу.
- Адзін вазьму... на памяць.
Ён узяў і схаваў у кішэню.
- Вось, віленскі кавалер - падкалоў Станіслаў па-сяброўску.
Але Варшулцы вельмі спадабалася задума Раецкага. Не сказала нічога, толькі далей, з адкрытымі вуснамі, глядзела на малодшага паніча.
- Пара нам, сонца садзіцца, - сказаў Станіслаў і працягнуў руку да дзяўчыны.
Яна падала яму сваю далонь нясмела, але не схілілася ўжо да пацалунку ў руку. Станіслаў пайшоў, як быццам не хацеў глядзець, як там развітваецца Міхал.
Місь, убачыўшы гэты манеўр, адчуў раптам, прыемны сціск сэрца. І ўбачыў дзіўны, фасфарычны агеньчык у вачах дзяўчыны і гарачую бледнасць яе шчочак. Ён падышоў да яе, прыцягнуты несвядомым інстынктам, схапіў яе за рукаў і ўпяў вусны ў яе вусны, што чакалі яго, з усяго моцу лясных бажкоў дзённага ўспаміну.
Дагнаў хутка Станіслава, які гучна нешта насвістваў.
Місь ішоў, радасна, легка моршчыў чола, яму хацелася смяяцца і спяваць - і аглядаўся на Варшулку, якая стала зноў, наводдаль, расплываючыся ўжо ў густым цені дрэў. Яму здалося, што ў яе вочы свецяцца ў цемры, як ў багіні, што вабіць яго і ў шэптах лісця і яе русалчым якімсьці покрыкам:
- Ой,-ее! - - Ой,-ее! –

***

Дарога. Дзве вярсты добрага маршу дадому. Міхал нёсся, як на крылах побач Станіслава, які стрымліваў крок, але маўчаў і пастаянна падсвістваў.
- Чаму ты маўчыш, Стаху?
- А ну, паляванне не ўдалося...
- Як гэта?! Натаўклі дзічыны штук сорак, такі выдатны дзень ад пачатку і да канца... Маем глушца - і панну!
- Вось бачыш! дзелімся цяпер, таварыш мой! - прапанаваў Станіслаў.
- Не, глушэц - твой, - прызнаў без ваганняў Міхал.
- А табе панна! Я добры сябар, не той, з песні.
Місь не адказаў – пацвердзіў расклад маўчаннем і яскравай усмешкай, якой, здавалася, уцягваў ў ноздры ўсю асалоду зямлі. Праз некаторы час ён спытаў:
- Тая Варшулка чыя дачка?
- Лаўкінісa.
- Таго, што мы бачылі?!
- Не, брата.
І зноў, пасля доўгага праглынання сліны, спытаў Міхал:
- Колькі ёй гадоў?
- Мусіць семнаццаць, васемнаццаць... У самы раз! Але што табе? Ты закаханы...
Між тым, Станіслаў гучным голасам зацягнуў песню, у якой словы і ноты, ніколі, напэўна, не пісаны, блукаюць, па літоўскіх дварах і ў палях з гадоў ужо...

Калі б я быў дастойны жыць ў нябёсах,

Цябе кахаў бы ў анёльскім лёсе;

Але хоць час у прах дух мой тлочыць,

Аддам жыццё я за Лаўры вочы..


Падхапіў Міхал другім голасам два апошнія радкі і пайшло двугалоссе як арган па лесе альховым.
- Чаму "Лаўры"? - спытаў Місь пасля спеву.
- Ха, можна і для Варшулкі праспяваць.
- Рытму не будзе.
- Даробім мы ей рытму!
І смеючыся, гукнулі абодва:

Але хоць час у праху дух мой тлочыць,

Хачу я пакахаць Варшулкі вочы.


- Ха-ха! каб яна ведала, што мы тут песні для яе складаем! - усклікнуў Місь.
- Чуе яна, - не бойся, - адказаў Станіслаў упэўнена.
- А ты думаеш, што яна... - пачаў Міхал і асекся.
Станіслаў паглядзеў на малодшага прыяцеля з чулай іроніяй:
- Хочаш? Я ў яе папытаюся...
- Не, не.

** *

Ад алешніку, які расце на заходнім баку дарогі, цені падалі ўжо на луг настолькі доўгія, што, здавалася, апіраюцца на краі відочнага свету. Яшчэ дзе-нідзе на жоўта-шэрых пагорках ляжала бледнае свячэнне і вяршкі дрэў развітваліся з сонцам гэтым тусклым румянцам. Неўзабаве цень стаў панаваць паўсюды.
Казадой паказаўся над лугам і, як схопіш вокам, яго форма вялікай ластаўкі то знікала у цёмных гушчарах алешыны, то сягала праз дарогу з велічыні каршака да прывідных памераў.
Здалёк плылі нейкія галасы, смех і гукі – ці чутна аж тут труба ад возера? ці смяецца сава або іншае ліха лясное? ці, можа ад двара з Южынт далятаюць гуллівыя гутаркі дзяўчат з парабками?
- Ага, субота сёння - зразумеў Станіслаў і бліснуў вачыма ў бок Міхала.
- Субота, ну і што?
- Дзяўчаты, парацца у лазні на беразе возера. Малады ты яшчэ паляўнічы, Місь!
- Але я ведаю. натуральна: купаюцца ў лазні, а потым бух! у возера. Я ведаю.
- А потым да адрыны на сена, - скончыў Станіслаў. - Варшулка вядома ўжо там.
- Калі яна ў ляшчыне засталася.
- Ноччу ёй арэхаў не збіраць. Праз гай яна, як каза, да лазні пабегла - і бліжэй ёй праз гай да возера.
Місь ведаў ужо гэты суботні спорт падглядвання дзяўчат ў лазні на беразе возера. Сапраўды, не выбегала тады ні адна, як легкадумная німфа, разагрэтая, каб акунуцца ў халодную ваду. Рабілі гэта парабкі, калі купаліся разам, пасля заканчэння туалета паннаў. Але пра паннаў была такая легенда. Раптам ім сёння гэта дакладна стрэліць ў галаву?
Ён уявіў сабе белацелую Варшулку, якая хутка рухаецца праз кусты, праз прагаліны, уражвае яго круглымі сцёгнамі, пышнымі грудзьмі. А ці пазнаў бы яе, калі б яна ішла з цэлым такім статачкам белых козачак? - Вядома! Пазнаў бы яе па тым простым крыжыку на стройнай шыі - і па вачах! Бо ў яе вочы - бліскучыя ў цемры.
- А ты бачыш, вунь там, - спытаў Станіслаў, паказваючы на бледнае неба.
У небе, акуратна выцягнутыя ў востры строй, ірвучы паветра, цягнулі качкі. Прыпыніўшыся, пачулі паляўнічыя шум іх цягу, шоргат крылаў механічны, перарывісты, спешны. Цягнулі ў кірунку возера.
- Ну? пойдзем на паўвостраў? Да цемры можам забіць яшчэ некалькі качак. От, краквы цягнуць, тыя ж самыя буйныя, без зялёнага пяра ў крыле.
- Будзеш мне распавядаць, што бачыш адсюль ў прыцемках пер’е!
- А я табе кажу, што гэта тыя. Кожны від мае крыху іншы звычай у лёце - то шыя больш прамая, то крылом па-іншаму робіць. А там - бачыш? - чыранкі. Меньшыя і сноўдаюцца трохі, калі ляцяць. Ужо ты мне павер!
- Добра б і качак настраляць - сказаў Міхась, - але добра і на вячэру. Ты не галодны?
- Вядома, галодны. Толькі што качкі выдатна цягнуць. Праз гадзіну будзе ўжо позна... А стаяць мы можам і ля самой лазні...
- Ты так кажаш? - Ну, пойдзем на возера, там заўсёды на стрэл знойдзецца.
Ноч цёмная, ноч, якая пахне раем і грахом, схавала далейшае падарожжа двух паляўнічых і нават звесткі пра яго.
ІІ.
ВЕЧАРЫНКА
- Можа ўжо час да лесу? Сонца заходзіць.
- Пачакай, паспеем, калі сонца знікне за пагоркам. Норы за пяць соцень крокаў адтуль, на самым беразе леса.
Маладзейшы, Міхал, парываўся на незвычайную забаву палявання барсука, калі ён выходзіць з нары на начны жэр. Старэйшы, Станіслаў, здаваўся нібы уладаром патаемнага панства, стварэнняў лясных і палявых, каторыя хоць укрытыя ў траве, зарасніках, а, нават, у зямлі, відаць, рапартавалі свайму пану і пагромцу. Альбо праз шпіёнаў атрымліваў Станіслаў паведамленні? Досыць, што абяцаў на сёння барсука.
Тым часам сядзелі паляўнічыя сярод ружовага ад заходніх промняў іржышча на дужым камяні, урослым у шчыт узгор’я ў месцы адвечным, адкуль людзі не хацелі яго прыняць ані разламаць, бо служыў за лаву для адпачынку ды за бельведэр. Хочаш палі адтуль агледзець - залацяцца і зеленяцца, дыміць імгла на мілю і далей. Хочаш гай разгледзець – стаіць, як распяты паркавы шпалер, вытканы з некалькіх кшталтаў зелені, затканы гэтай парою золатам на бярозе, на дубе, на асіне.
Гарыць яшчэ ў паветры прысутнасць лета, але снуецца ўжо і нуда восені. Міхал мусіў хутка вярнуцца да горада; сканчаліся універсітэтскія вакацыі. А добра было ў гэтым годзе ў ковеньскім краі, можа, нават, лепей за мінулыя гады… Мноства дзічыны, цудоўнае надвор'е і тая Варшулка… Як німфа, упрыгожаная праз уяўленне ў высненай вясёлцы, чым болей скрывалася, падмігвала дзесь у ляшчыне, дзесь на лузе пры сенакосе, дзесь ля возера, зачараванага ноччу, і уцякала з рук, тым мацней, раўнівей станавілася жаданай.
Праз лес і ўбачыў яе зараз Міхал, але не ў аблоках, а на той адоранай зямлі, у агародку бацькоўскай хаты ў Штаранцах, у кашульцы без каптаніку ў простай спаднічцы па шчыкалаткі, такую рытмічную ў сваіх вытанчаных і моцных рухах.
А Станіслаў убачыў яе і прызнаў у вачах малодшага сябра.
- Я табе і Варшулку зараз пакажу.
- Дзе? – жыва спытаў Міхал, чырванеючы.
- Яна табе не казала?
- Я ўжо пару дзён не бачыў яе…
- А от – убачыш.
Рушылі са збожжавага пагорка на сухі луг, разасланы пад гаем накшталт цёмна-зялёнага дывана, на каторым стаў мур раскідзістых дрэў, мастацкім пэндзлем . Ручай сачыўся крутым глыбокім ровам уздоўж лесу. Была ў адным месцы кладка для пераходу, але такая кволая і недагледжаная, што паляўнічыя мусілі роў пераскочыць.
Лес ужо замрочыўся ў падценях і моцна пах сасновай жывіцай; рос на няроўнай глебе, узгорбленай ў шанцы, прыкопы і мамелоны, зза чаго здаваўся яшчэ вышэйшым, а старажытныя шукальнікі прыгод пазнавалі ў тых выпукласцях грунту “акопы шведскія”. Гэта, канешне, няпэўна, за тое ўсе сапраўдныя “ахотнікі” ведалі, што тыя лясныя ўзгоркі густа перакапаны лісамі і барсукамі.
Станіслаў з жаданнем і перакананнем ўсёведаючага паляўнічага, да таго ж зараз, як гаспадар на ўласнай дзядзічнай зямлі, даваў Міхалу наступную інструкцыю:
- Калі паставім цябе, так ужо на гадзіну, дзве – ша! І папяроса – ані праэкту. А калі стары выйдзе, пачакай пакуль ён табе поўнасцю пакажацца. У высунутую галаву не страляй – хоць ты яму галаву на бігас пасячэш, шмыргне напаўрот да ямы – а тады хоць усю гару раскапай! І ямнік да сцярва ня пойдзе. Так што сабе гэта ўсё ў памяці трымай, калі хочаш мець торбу з яго скуры і лой з яго на лекі для цёткі хочаш вытапіць.
Міхал меў абодва тыя намеры, але перад усім хацеў да новых трафеяў лавецкіх дадаць першага ў жыцці барсука. Шлі, што далей цішай, пазбягаючы ботамі хроста, аж сталі на малым узгорку, прадзіраўленым некалькімі касымі атворамі. Некаторыя з іх былі ўжо як бы закрыты мохам і дзірванам; толькі два свяцілі раздрапаным у вылёту пяском. Станіслаў агледзеў, крадучыся, ўсе атворы, моршчыў лоб, схіляўся якбы нюхаў; нарэшце раз’ясніў вочы дзікай весялосцю і мовіў шэптам, ставячы Міхала за дрэвам і высказваючы два свежых вылёты:
- Тут і тут – факт! Я пайду на іншыя. І там можа быць.
Як застаўся адзін, Міхал пачаў выпытываць лес аба ўсіх акалічнасцях няхібна набліжаючайся прыгоды. - - І лес адказвавў шэптамі, якія гучалі яшчэ высока, пад чысцюткім небам, тады калі зямля была поўнасцю ціхая; патыхала толькі пахамі, без гуку.
- Абодва свежыя вылёты ў адным кірунку – але я стаю добра; барсук калі высунецца не ўбачыць мяне - - Тут трэба стрэліць шыбка, бо спуск стромы; барсук зараз знікне за ўзгоркам у елках - - Тут лепей: болей месца, далёка ад лесу - - Але ж зноў я адтуль добра укрыты - -?
Пасунуўся на два крокі, каб яшчэ лепей схавацца і перамагчы ў хітрасці звера. Але сцвердзіў, што адтуль ужо не бычыць вылёту першай ямы; вярнуўся ў папярэдняе становішча. З ціхай дакладнасцю хірурга зламаў стрэльбу, агледзеўся і паклаў у рулю ладункі.
- Так – шрот. Стах мовіў, што не куляй страляюць у барсука, толькі шротам. Можа быць цёмна, мушкі не хваціш, трэба мерыць па рулі… Нарэшце колькі крокаў да нораў? – пятнаццаць - - набой куляй пойдзе - - Святы Хуберце, патрон паляўнічых! - - -
Стоячы нібы мур са стрэльбай напагатове, Міхал толькі вачыма бегаў па норах. Калі зрок цямнеў ад напружання, падымаў вочы ўгору і адводзіў у гаючую сумную празрыстую прастору. Яшчэ нейкая птушка пасвіствала побач – з вялікай адлегласці даходзіў брэх сабак, пэўна ад Штараніц - - Хутка неба значна збялела на цэлы адзін тон каляровай гамы, і цішыня ўсыпіла вярхушкі лесу. Ужо зараз сонца добра зайшло за лес, за ўзгорак, за край зямлі. Узгор’е пачало набіраць іншых абрысаў, раствараючыся ў няпэўным пазёме лесу. Свяціўся яшчэ пясок пры дзвюх норах, але іншыя ўлегліся зараз на мшыстым твары пагорка накшталт пашчы і глыбокіх выразных вочаў. І па лесе розныя тварыліся дзівосы.
Выкрут бярозы, каторы ўжо днём прыцягваў вочы сваім цудоўным малюнкам, зараз перайначыўся: то ўжо быў агромны ўкленчыўшы барадач з адвартай да крыку вялікай губою і ўзнясенымі ўгару плячыма – роспачным толькі рухам просячы, альбо молячыся, толькі моўчкі, зацяты ў дрэва. - - Кожны куст мае свой твар, калі прыгледзешся, кожны конар належыць да якой-небудзь соннай ці крочыўшай патаемнай постаці.
Трэснула недзе галінка, не пры норах. – Можа ліс крадзецца, а можа… У той вёсцы, дзе сабакі брэшуць, жыве Варшулка; а можа спазніўшыся ў лесе за грыбамі ці гарэхамі яна праходзіць тудою? – Можна было і барсука пасвенціць!...
Горача стала Міхалу, хоць верагоднасць з’яўлення тут мілай дзяўчыны была аднолькавая з парушэннем барадача, зацятага ў бярозе. Але насупраць Станіслаў згадваў штосьці аб тым, што яшчэ сёння пакажа яму Варшулку… Ці то да Штараніц мелі ўначы заехаць? А то жартам прыслаў бы яе сюды на норы? - - Глупства! ніхто не йдзе, не рухаецца ў лесе, толькі яснасць нейкая нясутная і блакітная сачыцца паволі паміж чорнымі гмахамі дрэў і зноўку раз’ясненым небам. Месяц выплывае па-над лесам.
Міхал звярнуў зноў вочы на норы і здрыгануўся, аднак не змяніўшы пазіцыі цела, толькі стрэльбу, гатовую да стрэлу, моцна сціснуў у гаршчах. Па светлым пясчаным адкосе нары аглядалася ціха нейкая галава, нібы вужакі, чорна і бела паласована па чэрапе. Толькі замест тупой, жабінай морды меў той вуж рухомае рыла, якое моршчылася ў шыбкіх скурчах. Барсук высунуўся і прынюхваўся.
- Зараз ціха, глядзець і не страляць, пакуль…
Паўтараў сабе ў мыслях Міхал перасцярогі Станіслава, пакуль барсук сваей спрытнай галавой вялікай ласіцы павярнуўся так, што бліснуў – здаецца? – круглым, як чорная перліна, вокам у бок засады. І знік пад зямлёю.
Трэснуў бы яму ў лоб нехібна і застаўся б на месцы! Ясны свет ад маладзіка і на тым жоўтым фоне мушку відно, як на далоні!
Зжымаўся Міхал, аж спацеўшы ад эмоцыі, нягледзячы на холад ночы - - Насупраць не зрабіў памылкі, не сглупіў, не рушыўся, бо калі Стах, а ён ведае гэтыя рэчы, сказаў, трэба чакаць.
Ноч адбылася шчырая, і хаця маладзік ужо панаваў на небе і ўтыкаўся яскравымі смугамі ў лес, менавіта на барсучым прыгорку ляглі такія густыя і цёмныя цені, што Міхал не пазнаваў ужо той нары, поўнай абяцанняў, і мушкі на канцы ствала ён не бачыў у цемры, падаючай слупам на месца яго засады.
Раптам раздаўся гук, як быццам нехта адчыняў дзверы склепа. Над той самай нарою з'явіўся лоб, бачны, аднак, ясна, а праз некаторы час за адносна тонкай шыяй, нібы доўгі, напакаваны мяшок - цела барсука высунулася з-пад зямлі. Ён стаў на ўзгорку, страсянуўся ад пяску і, схапіўшы ў ноздры свежы пах начнога месца кармлення, падумаў с задавальненнем:
- Куды сёння пайду на каляцыю?...
Да таго моманта толькі і жыў. Бліснуў і грымнуў стрэл Міхала. Барсук падскочыў ўгору, як велізарны мяч, падбіты бітай, раз – другі раз кінуўся ўверх неяк крыва і зваліўся з гары ў кусты.
- У галаву дастаў - - ці гатовы? - - Зараз у бок!
Як першы стрэл меркаваў прыблізна ў галаву, так цяпер Міхал вылічыў інстынктам пярэднюю лапатку і паслаў за барсуком другі стрэл у густую рухомую цемру.
Нешта яшчэ заламатала – і цішыня.
- Ёсць! Ёсць! Ляжыць! – крыкнуў голасна ашалелы ад радасці стралок, абвяшчаючы свой трыумф лесу, змоўкшаму ад пагрозы, і, напэўна, сям’і забітага барсука, дрыжачай ад страху пад зямлею.
Рушыў да сваёй здабычы, спаткнуўшыся ў цемры аб корань дрэва, спусціўся з узгорку, даступіўся да ляжачага без руху барсука, намацаў, сеў.
Трашчала ўжо на дарозе галлё пад шыбкімі крокамі: Станіслаў стаў неўзабаве ля Міхала.
- А што? Вер Стаху, калі мовіць? Стары, пуды з два – дадаў, трасучы нагой распластанага на імху звера. Мы яго толькі за ногі да краю леса дацягнем, а там чакае тарантас – і на вячэру да Патылтаў!
Лясная дружына цягнула за ногі забітага барсука праз вертэпы, каторыя толькі ўладар лесу і сапраўдны паляўнічы мог распазнаць уначы. Міхал апавядаў падрабязна, натхнёна, поўнасцю агарнуты раскошай падзеі:
- Разумееш? Спярва выткнуў лоб з дзюры, аглядаўся – а я ніц. Стаю, згодна прыказу, як пень. Потым, калі маладзік засвеціў, гляджу, аж … і гэтак далей.
Станіслаў слухаў нядбала, толькі падтакваў галавою, задаволены, што ўсё споўнілася згодна яго слоў.
- А зараз – кажа ён – пакажам барсука цэламу статку дзяўчат. От піску будзе!
- Дзе ж гэта будзе такі статак?
- А ў мяне Патылцы. Дом пабудаваў на фальварку, а ў дому адна гаспадыня і дванаццаць дзевак для малочнага гаспадарства.
Вышлі з гаю на палявы пагорак зусім срэбны. Мааладзік, амаль поўны, абліваў яго плынным блакітам, вітаў маладых лоўчых сваім тварам скрыўлёнага старога бірбанта-гулякі, падмігваючага адным вокам, як нешта абяцаючы. Станіслаў гукнуў: хоп, хоп! – і хутка тарантас, запрэжаны парай жвавых коней, мякка падкаціў па іржышчу.
- Барсука з тылу на дошкі між колаў! Прывязвайце!
Выбраліся праз іржышча і ірвы на дарогу, памкнулі жвавай рыссю да Патылты, з паўвярсты. У блакітным паветры паказаліся парканы новай асады, вендзярня, як вялікі грыб сярод саду, гаспадарскія будынкі, густыя кроны дрэў і драўляны дом з доўгім ашклёным ганкам.
- Халупа, пане Міхале – кпіў Станіслаў – нізкія парогі! Але пабачыш за парогамі, чым хата багата…
Пад’ехалі пад ганак. На сходах паўстаў ягамосць, у гадах, вайсковай постаці.
- Ну што, капітане? Вячэра гатова? Дзеўкі пастроены? – запытаў Станіслаў.
- Усё ў парадку – зарапартаваў весела “капітан”, які ніколі ў войску не служыў.
- Пан Тытус! – абрадваўся Міхал, пазнаўшы старога Пакаша, які жыў колькі год у Гачанах, галоўным двары Пуцэвічаў, як памочнік ў гаспадарцы, крэўны і прыяцель.
 Абняліся і ўвайшлі ў дом, каторы толькі трохі большымі памерамі адрозніваўся ад сялянскай хаты. Збудаваны з дрэва, падзялёны на салон ці святліцу і на пякарню ці гаспадарчую частку са службовымі памяшканнямі, дом напамінаў багатую хату, нават пахам аеру і свежага хлеба. У дужай святліцы палілася нафтовая лямпа і некалькі свечак на стале, застаўленым прысмакамі і бутэлькамі.
Сядалі за стол, поўныя рознай ахвоты маладосці, усцешаныя свежай здабычай, гатовыя да ўсяго іншага. Капітан Пакош радасна адаграваў маладых пры агніску, весела пабліскваючы сваёй сівізнай, а не ў апошнюю чаргу любіў і падаграваўся гарэлкай, каторую па-італьянску называў “vudiola».
- Вудыёла – не вода, губы дзеля яе не шкода – запрасіў, падымаючы першы кілішак.
Чокнуліся і выпілі.
- Гарэлак наставіў, капітане, як на прыём цэлага штаба. А вячэра? А паслуга? – кпіў па-сяброўскі Станіслаў старога сваяка.
- Пачакай! Чорт вас ведае, калі барсука прыдушыце. Як толькі я пачуў стрэл, пайшла каманда: кураняты на ражон! А дзеўкам прымусіў шуравацца тоўчанай цэглай, каб былі румяныя і гладкія.
- От вынайшаў! Ведаюць яны самі, як упрыгожвацца. Капітан ужо забыўся на тое.
- Што зноў?! Нядаўна адна так закахалася ў мяне, што аж апухла.
- Вядома, на твар, ад плачу?
- Вядома! Наша Літвінка калі любіць, то і плача.
Між тым напаўпрыгашаныя віск і хіхіканне ішлі ад дзвярэй. Капітан і Станіслаў пайшлі жыва да дзвярэй і далей у сенцы, выганяючы адтуль дрыжачых "для прыстойнасці” дзяўчат.
Чатыры з іх увайшло, зграбных і здаровых як грэцкія kanefory, толькі зусім па-іншаму апранутых, ад стоп у чаравіках да галоў ў стракатых, прасторных хустках. Кожная несла паўмісу ў выцягнутых крэпкіх ручках, а дробілі нагамі спешна, аж град сыпаўся па падлозе.
Першая - як ні дзіўна! - увайшла Варшулка!
Пачырванеў Міхал па вушы, асабліва калі чарнавокая знаёмая, пацалавала яго руку, а ён яе ў галаву, па традыцыі.
- Ну і што ж? не казаў? - спытаў з трыумфам Станіслаў.
- Ну так... праўда... адкуль яна тут узялася?
- Я прыняў яе заўчора да фальварку.
- То... то забаўна.
Акрамя радасці ад сустрэчы Варшулкі, Міхал быў узрушаны: Станіслаў ведаў пра яго залёты і павінен быў выказаць здагадку, што Варшулка - яго каханка. На жаль - не была ёю. З ўзаемнага іх рашэння вынікала цяпер ясна, што паніч і дзяўчына глядзяць сабе толькі, напэўна, з прыхільнасцю, але без больш цеснага знаёмства.
Між тым, kanefory, паставіўшы на стол стравы, паздровілі мужчын, асланілі іх вясёлай маляўнічасцю сваіх твараў і адзення, падражнілі спраўнай гібкасцю постацяў - і збеглі.
- От, падабраў сабе Стах чацвёрку, што асаблівасць! - пахваліў капітан.
- Ну? табе падабаецца, Місю? - - Варшулка прыгожая, а можа прыгажэйшая тая Маруся, з вуснамі, як маліна.
Хутка заспакоілі першы голад, прынялі пару вялікіх чарак, якія пасля эмоцый і начнога холада засвяцілі адразу шчасцем вочы.
- А каб так, - прапанаваў Міхал - запрасіць тую чацвёрку да стала?
Станіслаў адказаў, праўда, адразу: "можна" - але не рушыў з месца. Яго пасада гаспадара і ўладара працівілася такога панібрацтва з прыслугай. Але капітан адазваўся прыхільна да праекту:
- Ну? разам з гаспадыняй - чаму б і не?
- Вось, малайчына! - усклікнуў Станіслаў - гаспадыню, ты, я бачу, бярэш на сябе?
- Не. Давайце мне маладую, аддам вам гаспадыню.
- Калі ўмееш, капітан, ідзі ўгаворваць.
- Убачыце! - усклікнуў Пакош, паўстаў з пэўнай цяжкасцю з-за стала.
Чакалі нядоўга. Капітан увёў пад руку гаспадыню, якая трохі ўпіналася. Яна была рослая, яшчэ прыгожая жанчына, трыццацігадовая сялянка, але па шляхецку ўжо апранутая і прычасаная - Марцэлка, а, хутчэй, пані Марцэла. За такой парай следам ішлі дзяўчаты, ўзрушаныя, аднак значнасцю сітуацыі.
Селі да стала ўсе чатыры на лаўцы, якую самі сабе прысунулі ад сцяны. Гаспадыня на крэсла побач з капітанам.
Не было ў гэтым піры падобнага да вакханаліі. Дзяўчаты, выпілі па чарцы, адвярнуўшы галовы ад стала, і сядзелі ўсмешлівыя, але ціха, як быццам пазіруючы для мастака ў барвах сваіх хуст, абсунутых на каптанікі, у маладым бляску вачэй сініх і карых, у чырвані твараў румяных, як вішні, і светлейшых за чарэшні. Маруся мела профіль такога вытанчанага малюнку, што Міхал заўважыў:
- Апрануць яе ў бальную сукенку, падумаюць, што прынцэса.
Маруся адразу пасля звяртання да яе позіркаў зразумела, што пра яе гаворка. Уздыхнула коратка і абмінула вочы мужчын, як птушка, што баіцца магнетызму вужа.
Найсмялей страляла вачыма Варшулка, а вочы яе кідалі сапраўды пры змене святла фасфарычныя іскры.
- Д’ябла мусіш мець у сабе, калі ў цябе з вачэй бліскае – сказаў ёй Станіслаў па-літоўску.
Захахатала дзяўчына і ўзарвалася з лавы для ўцёкаў. Гэтым скарыстаўся Місь, каб яе моцна захапіць, утрымаць і сесці на лаву паміж ёй і Юстынай, дужай, крэпкай, як белая радыска.
Чацвёртая, Ануля, была стройнай, з валасамі, як лён, амаль белымі. Літоўскія дзяўчыны пераважна рослыя і худыя.
Бываюць таварыскія ўцехі без размоў. Усе за тым сталом бавіліся сардэчна, хоць рэдка падала якое слова.
- Пі, Варшулка, за здароўе п’юць да дна.
- Дзякуй, панічу.
- Еш, Ануля, сілы не маеш нават да збіцця масла.
- Спраўлюся, панічу.
Толькі Марцэла адказвала на пытанні багата і па-польску. Нешматлікія словы парушалі цішыню, і на яе фоне здаваліся большымі, значылі нешта іншае, чым звычайна. Нават стары Пакош, вялікі балбатун, маўчаў, прыжмурыўшы вочы, утаропленыя на прысутных, але, шкляной расою адбіваючы далёкія ўспаміны.
Крыжаваліся, аднак паміж грамадствам розныя думкі і жаданні. Аж віно ўдарыла ў галаву, развязала языкі, і навогул, падзеі.
- Тут горача! - усклікнуў Місь.
- Горача - пагадзіліся ўсе.
- Выйдзем на паветра, - унёс Станіслаў.
Гаспадыня і дзяўчынкі адразу паўсталі з-за стала, думаючы, што іх прыём скончыўся.
- А не! - вы пойдзеце з намі ў сад - знойдзем яблыкаў пад маладзіком.
Смешкам дзякавалі за вячэру, прычым не абышлося без выразных аб’яваў сардэчнасці, паўабаротаў і адгаворак сельскіх німфаў ад настойлівых заляцанняў satyrów dworskich.
Прыглушаны смех - яшчэ больш бляску ў вачах – толькі пару імёнаў шэптам і нясмелых уздыхаў - снавалася простая, вечная ідылія, буйная і чуллівая, вартая несумненна больш для маладых сэрцаў, чым салонная дыялектыка кахання.
Месяц над садам дзівіўся поўным тварам, мудра разважаючы, як быццам скланёным на хмарападобнае плячо, якім паблажліва штурхаў:
- Ах, дзеці!...
Трое дзяўчатаў ішлі збоку, узяўшыся за таліі; Станіслаў спыніўся, боўтаючы з гаспадыняй, Місь з Варшулкай аддаліліся трохі па дарожцы паміж яблынамі, пакрытай травой і багатай расою.
- І што, Варшулка, што з намі будзе?
- Не ведаю, панічу.
- Ці маеш можа нарачонага?
- Не маю, панічу.
Яна глядзела смела, горача і чулліва ў вочы Міхала, ужо раскутая асобай сітуацыяй вячэры з панамі. Сад быў яе каланадай, сярод якой ёй было звыкла размаўляць. Але толькі ноч казала і ўзбуджаная маладосць; словы гучалі скупа.
- А я табе не падабаюся, Варшулка?
- Чаму б і не? Хто сказаў?
У цені яблыні Міхал, хацеў акружыць плячом стан дзяўчыны і адчуў праз свабодны каптанік ўдзячную сцябліну яе цела, сакавітую і гнуткую. Але зараз яе рука, нечакана моцная, узяла і адсунула яго плячо.
- Не трэба, панічу.
Ішлі далей, а Міхал не меў новых ідэй:
- Хочаш, Варшулка, яблыка з дрэва?
- Няспелыя.
- Ужо я выберу.
Месяц ззяў так ярка, што Міхал абраў самы румяны яблык, сарваў і працягнуў яго дзяўчыне. Адкусіла вялікі кавалак бліскучымі зубамі, аж скрыпнула, агледзела нутро яблыка і ўсміхнулася ў знак таго, што добра.
- Дай мне яблыка, Варшулка.
- Калі .у мяне толькі адзін...
- Дык уласна гэты.
Важыла ў руцэ надгрызены плод. Хваціў яго Місь, выпіў вуснамі мокрую слодыч, адкусіў кавал і працягнуў зноў яблык дзяўчыне, якая ў ім утапіла раскрыты смехам рот.
Цяпер старая ліпа, пакінутая на пагорку, пры залажэнні асады, ліпа, якая памятала, напэўна, шмат легенд пра каханне, пакрыла маладую пару сваім густым, гучным шэптамі ценем.
Місь наблізіўся да самага вуха Варшулкі і сказаў, паўтараючы за ліпай:
- Пацалуй мяне без прымусу...
На гэты раз Варшулка прызнала тое, відаць, патрэбным і непазбежным.
Бліснуўшы вачыма ў бок аддалёных таварышак, падала Міхалу халодныя вусны, пахнучыя яблычным сокам.
Доўга смакаваў яе хлопец, разагрэў яе, дабраўся да лепшага смаку здаровай крыві; так моцна абняў дзяўчыну, што яна пачала турбавацца, змагацца ў абдымках. Схапіў яе абедзвюма рукамі яшчэ мацней, падагнуў калені, падняў яе і паклаў бы на зямлю, калі б не яе перарывісты голас, дыхаючы захапленнем, але і маленнем:
- Паніч!... паніч!... кінь... непрыгожа!
Было б, можа і прыгожа пад гэтай ліпай на траве, сярод гармоніі вёскі, раскаханай ў чарах ночы, калі б не гэты месяц, занадта яркі, калі б не тыя людзі паблізу...
Ён зразумеў гэта, аднак, трымаючы дзяўчыну яшчэ ўсёй сілай, сказаў ёй прама ў вусны, любоўна, але далікатна:
- Ну добра... я адпушчу зараз яшчэ...
Яна падзякавала яму гарачым, шчырым пацалункам.
І яны ішлі, ужо цяпер пад месячным светам, трохі супакоеныя ў пачуццях, але з нарастаючай у сэрцах любай прыязню, якая вымушала да прызнанняў. Вядома, Місь не даваў спакою:
- Скажы, калі, Варшулка? дзе?
- Калі не можна ў гэтым годзе...
- Гэтым годзе? - чаму?
Не адказала дзяўчына; раптоўны смутак праявіўся праз размілаваныя яе вочы.
- Так скажы мне, - настойваў Міхал - чаму ты так абараняешся ад мяне? Ужо ў трэці раз?
- А таму што я даведалася пра паніча...
Міхал зрабіў хуткі разлік мужчынскага сумлення. Там былі грахі далёкія і бліжэйшыя - - Клоця - - Ці ты, Варшулка зайздросна да яе?
- Табе нешта там наплялі ў пякарні. Глупстваl Я ні воднай не кахаў... тут, акрамя цябе.
Рамантычнае дзяўчо пазірала з добразычлівым недаверам у вочы маладога паніча.
- Паніч кажаш... а і не мысліш.
- Не адчуваеш, Варшулка, што я цябе кахаю?
- Адчуваць, я адчуваю, Але мне казаў фурман Адрыян.
- Што? - - Хлус гэты Адрыян, цыган.
- Што паніч пасля нядзелі з'едзе надоўга.
- Гэта можа быць.
- Так мне сумна стала, што ўсю ноч плакала.
- Навошта плакаць, дзетка? Пацалавацца лепш моцна і сёння, і кожны дзень, аж да майго ад'езду.
- Яшчэ смутней было б; калі б за два дні мяне прыручыў паніч, я бы вочы выплакала, а ён не пазнаў бы мяне і не ўкахаў ужо пасля вяртання.
- Так што ж прыдумала?
- А так: калі паніч вернецца...
- А калі праз год толькі?
- І год пачакаю.
- Гэта сумна, Варшулка.
- Сумна, але ж смутней было б пачаць.
Пайшлі ўжо на сустрэчу астатняга грамадства, якое трымалася ў адной купцы. Дзеўкі заносіліся ад смеху з літоўскіх канцэптаў Станіслава. Сціхлі, убачыўшы надыходзячую пару Міся з Варшулкай, павыцягвалі шыі, лыпаючы вачыма цікаўна, а трохі і зласліва - маладыя дзічкі, з якіх калі-небудзь стануць кумачкі. Варшулка была сур'ёзная, нейкая задуменная, як нявеста.
Хадзілі яшчэ чвэрць гадзіны па садзе. З пагорка, на якім стаяў новы фальварак Патылта, краявід растачаўся шырока, абмежаваны з аднаго боку блізкім лесам, з другога - размыты ў бязмернае блакітна-шэрае, пышна зарослае возера. Возера было там заўсёды, але далей і толькі блакітнай сталлю касы, перасякаючы краявід. Цяпер выйшла з берагоў пад уплывам месяца, зрэдзілася і распаўсюдзілася соннымі залівамі ў бясконцасць. Некалькі пагоркаў лавілі сухі, месяцовы блакіт, як выспы ў заснулым моры. Толькі берагі гэтых ціхіх вод, бачныя ад фальварку, мутныя і засмужаныя, давалі ведаць, што гэты туман такі распаўзецца і растворыцца.

***

Распіраючы туман шырокімі грудзьмі пары рысістых коней, вузкай лугавою дарожкаю вярталіся Міхал са Станіславам у тарантасе, за імі рухаўся Пакаш аднаконнай каламажкай. Ад пакінутага фальварка далятаў хор галасоў пісклівых, але чыстых, строячых літоўскую песню вясельную ці развітальную? - хто яе ведае? - але пранізлівую.
- Скажы, Стаху: навошта ты яе сюды прыцягнуў?
- На службу. Патрэбна мне была на месца Тэафілі, якая выйшла замуж. Не бойся: я на яе не гляджу, - адказаў Станіслаў і на утоеную частку пытання Міхала.
Сябры ў Літве вераць адзін аднаму. Так што, Міхал пазбавіўся ад сумнення і непакою за новае палажэнне Варшулкі – але разам з аповедзі Станіслава вывеў новае пытанне:
- Ты, Стаху, стаў у гэтым годзе паважным. Ці помніш прошлага лета? Як на плац, то непрыяцель альбо хутчэй прыяцелька - - Дзе ж твая Грася? А тая рудая Барбарка?
- Па-йшлі!
- Ды с чаго?
- Адна замуж, другая паміж людзей.
- А што зараз? - Ніц? – ніяк не бачыў цябе з ніводнай – А ты ж для ніх шчасце, прыпадаюць за табою.
- І я іх люблю: гэта найлепшы гатунак кабет. Салодкія, верныя, працавітыя - - вядома, не кожная.
- Але чагосьці так выглядаеш, быццам страціў густ да ніх?
- Пастарэў… Эт! Я табе іншым разам раскажу.

**   *

Коні пыхалі рытмічна, выкідваючы з ноздраў трубы пары. І больш у цемры, засяроджаныя ўважліва да няпэўных засад ночы туманнай і месяцовай, рухаліся выдатна, высокія ў шыі, нецярплівыя і паслухмяныя адначасова, рэдкія парадныя красуны.
Паварот на шырэйшую дарогу, белую ад месяца. Праз ліпавыя прысады вее лёгкі пах дыму і стайні, міргаюць два, тры, чатыры святла. Нехта чакае ў стайнях, нехта чакае ў двары, - - Кахаюць і смуткуюць у гэтым краі...

ІІІ.

ВАЛЬНАЯ АБЛАВА


Яны ехалі ўжо пару гадзін вялікім гасцінцам, убітым і пыльным праз сталае надвор'е, ехалі для скарачэння падарожжа кружнымі шляхамі, якія кручанай лініяй віліся патройнай зялёнай стужкай дзірвана, вытаптанай тысячай праездаў важкіх, аднаконных каламажак. Яны ехалі праз пагоркі ўздутыя, як боханы рошчыны, бледна-пазалочаныя збожжам і іржышчам, расстаўленыя на лугавой зеляніне, з заткнутымі па нізінах кустамі алешніку, а па шчытах - з празрыстым трымценнем бяроз. То зноў берагамі азёр салодка-духмяных, ціхіх, але такіх вялікіх, што вада з іх ішла да берага суцэльнай плоскай хваляй і, заміраючы на сушы, уздыхала. Яны ехалі ўжо доўга без размовы, пагружаныя ў велізарнае жыццё зямлі, якая дыхае ціха і, здаецца, спіць, але насупраць, пільнуе цвяроза і мудра сваіх парасткаў, перамен, сваёй нехібнай ва ўсіх адносінах эстэтыкі. Хто мае здаровыя пачуцці і незатуплены мозг праз свойскія прыродзе мысленні, адчувае, як разам з травою расце.
Гэта былі неразлучныя таварышы летніх паляванняў: Станіслаў Пуцэвіч і Міхал Раецкі, абодва ў параконным тарантасе з вознікам Адрыянам. Тарантас быў навамодны, лепшага, мусіць, мадэлю: кодаб ляжаў на восях і паўрэсорах, замест зыходнай дошкі; паміж галоўным сядзеннем і козламі возніка было яшчэ месца падзеленае сценкай на два адсекі, у якія два чалавекі усоўвалі ногі, як да футаралаў; малюсенькае сядзенне фурмана было высока, як на слупку; увесь быў прыгожа лакіраваны пад колер шакаладу. Такія тарантасы рабіў адзін стэльмах ў Коўне, геніяльны механік.
Прачнуўся Міхал ад падарожнай мары:
— Будзе ўжо палова дарогі?
— Да Шэтэксны, дзе заначуем, будзе. Але да пушчы, дзе заўтра аблава, хо, хо! яшчэ вёрст сорак.
— Псякрэў! кавал дарогі!
— А табе што. Місь? От — край пазнаеш. Ахвота цябе блукаць па чужых, а па сваім не ласка? І дзень гэты сама тое для падарожжа: не тое, каб і цёплы, але ветрык яшчэ летам цягне.
— Добры дзень... толькі нага трохі замлела, таму што тут і ружжо і сумка з аўсом... На што на самай справе гэтая дошка паміж нашымі нагамі ?
— На дошку, ты не наракай! Каб не яна, тарантас на якім-небудзь мастку так і рассыпаўся — у папярочнай дошцы ўся яго моц.
Гэтага хапіла Міхалу для пераканання, таму што менавіта зараз пераехалі праз каркаломны мост, даволі ўзнесены над рэчкай, якая перасякала шлях. Коні, вынаходлівыя жмудзіны, прывычныя да мясцовай мастовай тэхнікі, якая, па сутнасці, не фіксуе балі да бэлек, ўбачылі сінія вады паміж бярвёнамі, апусцілі галовы, ацанілі шанцы пераходу і напаўзаламаным скачком смела пераадолелі перашкоду; тарантас ўзяў паміж колаў амаль палову моста, скокнуў уверх, і падкінуў балі і шчасліва вытрымаў. Наступны падарожнік будзе ўжо мост гэты падпраўляць ўласнаручна, перш чым яго пераедзе, калі Бог дазволіць.
— А калі табе нага замлела, — дадаў Станіслаў — пасунь ты мне яе на калені.
— Што зноў? — абараняўся Міхал — сам сядзіш нязручна.
— Пасунь, калі я кажу! — паўтарыў Станіслаў рэзка і лагодна. Паміж паляўнічымі ўжо так: часам - адзін ляжа на зямлі, а другі, не прывыкшы галаву нізка класці, пакладзе яе тому, на мяккае, як на падушку.
Сілком узяў нагу прыяцеля, пералажыў праз дошку паміж месцамі ды ўсклаў на свае калені. Пазіцыя аказалася таксама нязручнай, але замлеласць прайшла.
Мала лесу было пры дарозе, гайкі толькі ды шаты, бо падарожнікі перасякалі густа заселеную ваколіцу паміж азёрамі. Яны ехалі ўжо пару гадзін вялікім гасцінцам, убітым і пыльным, праз сталае надвор'е, ехалі для скарачэння падарожжа кружнымі шляхамі, якія кручанай лініяй віліся патройнай зялёнай стужкай дзірвана, вытаптанай тысячай праездаў важкіх, аднаконных каламажак. Яны ехалі праз пагоркі ўздутыя, як боханы рошчыны, бледна-пазалочаныя збожжам і іржышчам, расстаўленыя на лугавой зеляніне, з заткнутымі па нізінах кустамі алешніку, а па шчытах - з празрыстым трымценнем бяроз. То зноў берагамі азёр салодка-духмяных, ціхіх, але такіх вялікіх, што вада з іх ішла да берага суцэльнай плоскай хваляй і, заміраючы на сушы, уздыхала. Яны ехалі ўжо доўга без размовы, пагружаныя ў велізарнае жыццё зямлі, якая дыхае ціха і, здаецца, спіць, але насупраць, пільнуе цвяроза і мудра сваіх парасткаў, перамен, сваёй нехібнай ва ўсіх адносінах эстэтыкі. Хто мае здаровыя пачуцці і незатуплены мозг праз свойскія прыродзе мысленні, адчувае, як разам з травою расце.
Гэта былі неразлучныя таварышы летніх паляванняў: Станіслаў Пуцэвіч і Міхал Раецкі, абодва ў параконным тарантасе з вознікам Адрыянам. Тарантас быў навамодны, лепшага, мусіць, мадэлю: кодаб ляжаў на восях і паўрэсорах, замест зыходнай дошкі; паміж галоўным сядзеннем і козламі возніка было яшчэ месца падзеленае сценкай на два адсекі, у якія два чалавекі усоўвалі ногі, як да футаралаў; малюсенькае сядзенне фурмана было высока, як на слупку; увесь быў прыгожа лакіраваны пад колер шакаладу. Такія тарантасы рабіў адзін стэльмах ў Коўне, геніяльны механік.
Прачнуўся Міхал ад падарожнай мары:
— Будзе ўжо палова дарогі?
— Да Шэтэксны, дзе заначуем, будзе. Але да пушчы, дзе заўтра аблава, хо, хо! яшчэ вёрст сорак.
— Псякрэў! кавал дарогі!
— А табе што. Місь? От — край пазнаеш. Ахвота цябе блукаць па чужых, а па сваім не ласка? І дзень гэты сама тое для падарожжа: не тое, каб і цёплы, але ветрык яшчэ летам цягне.
— Добры дзень... толькі нага трохі замлела, таму што тут і ружжо і сумка з аўсом... На што на самай справе гэтая дошка паміж нашымі нагамі ?
— На дошку, ты не наракай! Каб не яна, тарантас на якім-небудзь мастку так і рассыпаўся — у папярочнай дошцы ўся яго моц.
Гэтага хапіла Міхалу для пераканання, таму што менавіта зараз пераехалі праз каркаломны мост, даволі ўзнесены над рэчкай, якая перасякала шлях. Коні, вынаходлівыя жмудзіны, прывычныя да мясцовай мастовай тэхнікі, якая, па сутнасці, не фіксуе балі да бэлек, ўбачылі сінія вады паміж бярвёнамі, апусцілі галовы, ацанілі шанцы пераходу і напаўзаламаным скачком смела пераадолелі перашкоду; тарантас ўзяў паміж колаў амаль палову моста, скокнуў уверх, і падкінуў балі і шчасліва вытрымаў. Наступны падарожнік будзе ўжо мост гэты падпраўляць ўласнаручна, перш чым яго пераедзе, калі Бог дазволіць.
— А калі табе нага замлела, — дадаў Станіслаў — пасунь ты мне яе на калені.
— Што зноў? — абараняўся Міхал — сам сядзіш нязручна.
— Пасунь, калі я кажу! — паўтарыў Станіслаў рэзка і лагодна. Паміж паляўнічымі ўжо так: часам - адзін ляжа на зямлі, а другі, не прывыкшы галаву нізка класці, пакладзе яе тому, на мяккае, як на падушку.
Сілком узяў нагу прыяцеля, пералажыў праз дошку паміж месцамі ды ўсклаў на свае калені. Пазіцыя аказалася таксама нязручнай, але замлеласць прайшла.
Мала лесу было пры дарозе, гайкі толькі ды шаты, бо падарожнікі перасякалі густа заселеную ваколіцу паміж азёрамі.
Не знікалі з вачэй паселішчы, некаторыя больш прыземленыя, затопленыя ў зелень, пад аховай шматлікіх крыжоў - то вёскі і засценкі, другія вышэйшыя, бліскучыя беленымі сценамі пад чубамі пышных дрэў, як пад гербовым пер'ем - то шляхецкія двары. Край струменіў з сябе вытанчаныя духмянасьці: травы, выкашанай на атаву, аеру і лугоў прыазёрных, пры асадах лёгкі пах драўнянага дыму. Ехалі праз Божую залу, крытую блакітам, дзе дыхалі здаровыя стварэнні, незаплямленыя грахом, непадлеглыя смерці, як у раі.
Зноў выбліснула вузкае возера, накшталт канала, акружаючага востраў, на якім стаялі моцныя калонныя муры пасярод парку.
- Гэта ўжо Солы? - спытаў Раецкі.
- А так, - адказаў Пуцэвіч - я проста думаю, ці не заехаць нам у двор, каб распытаць аб заўтрашняй аблаве. З Сол, вядома, таксама паедуць.
- Позна прыедзем на ноч да Шэтэксны - адзначыў Міхал.
- Паспеем!
Былая сядзіба Марыконаў ў Солах, твор прыроды ці чалавека, ахоплена вакол возерам. Праз ценкую ваду вядуць да палаца масты, моцна збітыя даўнейшым метадам, адпаведна вялікаму палацу з пад’ездам а шасцёх калумнах, носячымі прыкметны адбітак польскага XVIII стагоддзя.
У палацы жылі цяперашнія арандатары Сол, паны Ельчанінавы, са слонімскай шляхты. Раецкі іх не ведаў і выказаў сумнеў, ці варта заязджаць да незнаёмых.
- От, фанаберыя! Пан Мікалай - наш сябар, з Пуцэвічам едзеш, а што Раецкі з Южынтаў чалавек чужы, ці што?
Вядома. Жмудзкія канькі, фыркаючы да адпачынку, заехалі да пад'езду. Адразу ж у галоўных дзвярах паказалася некалькі зацікаўленых асоб, паміж каторымі не было, аднак, гаспадара, ні яго жонкі. Пуцэвіч выскачыў з тарантаса і вітаў пані, цалуючы ім ручкі; мужчын прыймаў у абдымкі. Ён ведаў усіх. Сардэчна запрошаныя як госці, падарожнікі, абтросшы толькі пыл з адзення, уваходзілі ў пакояў, дзе толькі яны ўбачылі пана Мікалая Яльчаніна, які сядзеў у зручным крэсле, смакуючы гарбату. Ён устаў і ветліва вітаў гасцей, але ён сказаў толькі:
- Дзякуй, што не абмінулі нас.
І пагрузіўся зноў у сузіральны спакой.
Пані Ельчанінава, дужа рухлівая, выказала вымоўней сваё задавальненне ад наведвання і адрэкамендавала прысутным маладога Раецкага, які амаль нікога тут не ведаў.
У вялікай пуставатай зале вокны, дзверы і гіпсатуры столі яшчэ сведчылі аб даўняй пышнасці, тут круцілася столькі людзей, рознага тыпу і ўбору, што Міхал ціха спытаў Станіслава:
- Імяніны нейкія, ці што?
- Не. Яны тут, у Вількамірскім павеце ўвесь час так ездзяць адзін да аднаго ў госці. Сёння вы сустрэнеце іх тут, заўтра ўсіх у іншым суседзтве. І добра: людзі прывыкаюць да людзей.
Сабранае грамадства не здавалася паходзячым з адной правінцыі; аб мясцовай модзе таксама нельга было атрымаць прадстаўлення. Тыпы былі, навогул, польска-літоўскія, але нібы прышаржаваныя ў асаблівасцях твару і адзення. Пажылыя дамы - Міхалова, Геранімова, Юстынова, апранутыя з празмернай прастатой, не хаваліся, аднак, зусім па кутах, прымалі шырокі ўдзел у размове. Малодшыя мелі вельмі разнастайную знешнасць: адны, незалежныя усякай модзе, апранутыя па-мужчынску, з кароткімі валасамі, з цыгарэтамі ў роце, іншыя, у элеганцкіх прычосках і адзеннях, што не саступалі варшавянкам.
Заўсёды, аднак, нягледзячы на разнастайнасць адзення, дамы складалі менш характэрных гатункаў, чым мужчыны, апранутыя аднастайней, але кожны здзіўляючы адметнасцю тыпу. Гладкі элегант, ледзь не пецярбургскага фасону, размаўляў з кастлявым селянінам, уладальнікам суседняй сядзібы, апранутым ў доўгі, чорны сурдут, як у паўсутанне. Круглы, жыццярадасны ягомосць у сурдуце, скраёным як чамара, слухаў з сяброўскай іроніяй худога чалавека, які вяшчаў ў коле дам аб дачыненні да рыцараў. Гэта быў слынны па замовах пан Нарцыз Падольскі.
Сівы, спіральна закручаны віхор над трагічным тварам, урачыстасць рухаў складалі постаць, пабуджаючую да ўсмешкі, аднак не блазенскую, што так замілоўвае праз якуюсь бачную толькі на малюнках, старажытную дворскасць. Самай прыгожай панне ён правіў гамерычныя кампліменты, бо быў яшчэ кавалерам, яго трэба было слухаць з грахом папалам. Засаромленную пані выбавіла з праблем яе матка, якая сядзела побач:
- Пане Нарцызе! раскажы нам, пан, аб гэтай рэвізіі. Усе трэсліся, калі нам пра гэта казалі.
Шармант апошні погляд коса накіраваў да панны, кажучы:
- Дазволь, каралеўна, цяпер да маці звярнуся!
І паўабаротам на крэсле ў бок старой дамы, адзначыў пераход ад лірызму да эпічнай аповесці. Ён гаварыў гучна, ловячы вачыма больш шырокія колы слухачоў:
- Было гэта поўным трывогай і вавілонскага маштабу. Задрамаў я пасля абеду ў сваіх Салагубішках, змораны ўласнай і агульнай сітуацыяй, калі мяне разбудзіла знянацку служба палаца...
- З якіх часоў маеце службу палацу, пане Нарцызе? – умяшаўся жыццярадасны ягомосць у чамары - напэўна, гаспадыня Мёдухоўская і начны вартаўнік?
- Не чапляйся за словы, але лаві думку, - адказаў ўрачыста Падольскі - мова салонаў не ёсць агульная мова. Прабуджаны тады службай, даведваюся, што стражнікі прыехалі да мяне на рэвізію. Як жыву, не сымпатызаваў анархістам, такім чынам, вы бачыце, што помста чалавечая паслала на мяне гэты ўціск.
- Хто б стаў помсціць і за што? - умяшаўся нехта зноў - шукалі па ўсёй ваколіцы.
- Нідзе менш віны не знойдзеш, як і ў мяне! Ха! - падумаў я, - прыйшоў час ахвяры за грахі чужыя. Апрануўся я тады камплетна, бо нават у небяспецы не павінен быць смешным. Што ж вы жадаеце? - Вось я стаю перад вамі, гатовы на пакутніцтва - "Бумагі сацыял-рэвалюцыйнага камітэту!" - Я ёсць сябрам парадку, - адказаў я. Не зразумелі, відаць, пачалі шукаць. Шукалі ў кутах і на гарышчы, у скрынях і шафах, пакуль не дабраліся да маёй бібліятэкі, поўнай рэдкіх фаліянтаў - белых крукаў.
- Да той шафкі ў канцылярыі?
- Да той самай. Белыя крукі - па прыродзе сваёй рэдкія, іх не можа быць тысячы. У мяне калекцыя, з якой я атрымліваю суцяшэнне ў цяжкія моманты жыцця. Мне тут Сакрат кажа праз Платона, тут грыміць Скарга сваім словам прарочым, тут мне на лютні плача Сыракомля...
- Як гэта, пане Нарцызе? пачаў стражнікам чытаць урыўкі?
- Не блюзні! Я маўчаў. - А гэта што? - сказаў стражнік, адкрываючы кнігу in quarto. - »Праўда руская« - адказваю - справа навуковая. - Ну, мы гэту справу канфіскуем. - Хай вам служыць, - адпавядаю з вялікаю скрухаю, таму што кніга бязмерна рэдкая. Пасля абстуквання сцен, адрывання часткі падлогі, siepacze (стрдн. наняты забойца) пакінулі мяне нарэшце, вяртаючыся да Erebu(стрдн. міфалагічная падземная краіна памерлых), адкуль яны родам.
- На тым і скончылася?
- Яно ж так - праўда руская знайшлася, але сярэбраныя лыжкі зніклі.
Аточыў урачыстым позіркам слухачоў, якія адказвалі гучным смехам. Рады з гэтага выніку, Падольскі не змяніў аднак, трагічны выраз сваёй маскі, гатовы да апавядання новых дзіваў.
Але Пуцэвіч і Раецкі шукалі паведамленняў аб аблаве на ваўкоў у Шыманскай пушчы, да якой яны ехалі. Многія мужчыны, што тут сабраліся таксама меціліся на гэтую аблаву, абвешчаную дзяржаўным лясніцтвам. Пайшлі wici (стрдн. запрашэнне рыцараў на турнір ці вайну) на некалькі паветаў, нават на суседнія губерні; кожны, хто меў стрэльбу і жаданне, мог накіравацца да Шыманц на пагром ваўкоў, якіх некалькі гнёздаў вытрапілі па наваколлі.
Міхал і Станіслаў, не маглі знайсці лепшага інфарматара, як прысутнага тут пана Бенедыкта Тальмонта, лоўчага з Тышкевіцкіх лясоў, які таксама імкнуўся на аблаву.
Гэта быў муж вялізнага росту і постаці, знакаміты асілак, аднак лагоднага анімушу; свядомы сваёй моцы, непрапарцыянальнай да штодзённасці, падаваў на прывітанне руку, не сціскаючы далоні, нібы драўляны абушак.
Хоць апрануў сёння сваю фігуру ў чорнае сукно, ён выглядаў як Вырвідуб(стрдн.- легендарны асілак), увязаны ў мяшок. Пад пышнымі вусамі шчэрылася шырокая ўсмешка, рысы твару былі правільныя, хоць нібы з каменя цёсаныя, вочы вясёлыя.
- Якое ў вас пачуццё на заўтра, пане Бенедыкце? – запытаў лоўчага Пуцэвіч.
- А ўжо, паночку, добра будзе. Князь Радзівіл едзе з Таў’ян.
- З Таў’ян?! міль дваццаць?!
- Яму на паляванне хоць за мора. Да воўчай засады ён першы майстар і стральцоў мае, што не дай ты Божа лепшых! - а сабакі траповыя - авантура! Ён іх атрымаў ад ангельскага караля з Гамбурга.
- Гэта, напэўна, з Лондана, пане Бенедыкце?
- З Лондана або з Гамбурга, цяпер ужо ў Таў’янах. І толькі па ангельскай трубе ходзяць. Заграй ім, паночку, на нашым рогу, дурні, як панэрвы.
- Усё прыгожа было б, толькі паляўнічых занадта шмат. Колькі, вы думаеце, будзе са стрэльбамі, пане Бенедыкце?
- А хоць бы і сто, дык што? Добрых паляўнічых будзем ставіць на нумары, рэшты паставім на крылах, або пусцім паміж загоншчыкамі.
- Калі пагодзяцца – падмеціў Станіслаў. - Хто будзе весці паляванне?
- А ўжо сам князь з Таў’ян.
Праз гэтыя перспектыўныя навіны аблава набірала значнасці і шанцаў на поспех. Тым болей было нашто спяшацца маладым паляўнічым у далейшы шлях да Шыманцаў. Пуцэвіч загадаў свайму фурману адпраўляцца.
- Без перакусу не адпусцім - вырашыла пані Ельчанінава так станоўча, што трэба было яшчэ заставацца, каб не ўхібіць сардэчна гасцінным намерам.
У сумежным зале доўгі стол ўжо быў накрыты раней і шчыльна застаўлены халоднымі стравамі: вяндлінай, цясткам розных відаў. За сталом аматары папівалі зрэдку чай. Адразу падалі некалькі гарачых страў, якія сабралі цэлае грамадства.
- Ялавічыны не можна атрымаць - скардзілася пані Ельчанінава - ці ў вас у Южынтах і ў Гачынах так сама?
Раецкі і Пуцэвіч пацвердзілі, што і ў іх ваколіцах адчуваецца адсутнасць гавяжага мяса; карміліся летам, у асноўным, птаствам дзічынай і дамовым.
Адазваўся Падольскі:
- Чалавеку не наканавана есці мяса, якое прыносіць сангвіністычны і драпежны настрой. Я б не еў зусім мяса, калі б не падвяргаўся некаторым грамадскім прыхільнасцям.
- А п'яце гарэлку, пане Нарцысе? - спытаў Пуцэвіч. – у рэшце рэшт, і гэта спакуса?
- Падпадаю, - адказаў стары кавалер.
- Келіх горычы або слодычы?
- Змяшаны – абраў Падольскі і напоўніў келіх.
Увайшоў у яго асмяляючы эпічны дух.
Раецкіi мала казаў, азіраўся і слухаў. Родам адсюль, але прывычны да падарожжаў і вялікіх гарадоў, глядзеў на бліжэйшых сваіх суайчыннікаў вачыма ўжо параўнальнага абсерватара. Але ў той жа час, усе іх асаблівасці і разнавіднасці былі яму па адчуваннях зразумелыя і роднасныя. У прынцыпе, ён любіў гэты край, гэтых людзей, на якіх ужо навучыліся глядзець са знешняга пункту - паўсвядома рыхтаваўся да прафесіі летапісца сваёй роднай зямлі.
Заходзіла ўжо сонца, калі нашы паляўнічыя вырваліся з гасцінных абдымкаў таварыства, якое сабралася ў Солах, і трапілі ў падарожны тарантас. Некалькі іншых wehikułów (тут – павозак) падаліся на начныя папасы бліжэй да Шыманцаў. Некаторыя паляўнічыя начавалі ў Солах і з'едуць удзень, каб з'явіцца а дзявятай раніцы, усяго ў некалькіх мілях адсюль на месцы, прызначаным на спатканне для вялікай аблавы.
Ці раса ўпала на пыльны шлях, ці паляўнічыя і коні ажвавіліся парагадзінным адпачынкам? - тарантас рухаўся яшчэ лягчэй, чым днём, як быццам зрослы арганічна з коньмі i людзьмі. Залатое ад заходу неба перад вачыма падарожнікаў апіралася на ўжо закрытай аправе лясоў; рэдкія паселішчы; краіна вясёлых пагоркаў і азёр складвалася паступова ў плашчыну лугоў і лясоў, дымілася лянівымі туманамі, над якімі плаваў лес і чарнеў прывідамі.
- Але дарога тут добрая, - сказаў Міхал.
- Нічога сабе, пакуль лета - адказаў Станіслаў - толькі ўжо ў бездараж тут цяжка. З'язджаем у ваколіцу пушчы.
- А ты казаў, што так далёка? Тыя лясы перад намі гэта, напэўна, ужо Шыманская пушча?
- Шыманцы і не Шыманцы. Афіцыйна толькі ўрадавых 20.000 дзесяцін, а палічы прылеглыя лясы - моц. Да Шэтэкснаў яшчэ міля, а з ёй да галоўнага лясніцтва, дзе ў нас збор, зноў паедзем тры мілі заўтра раніцай.
- Кавал дарогі, Стаху, да тых ваўкоў!
- А ты думаў, што ваўкі на кірмаш у Камаі прыходзяць каб іх палкамі білі?
- Ну не, але...
Край накрываўся ўсё гусцейшым змрокам і пад гэтым покрывам маляваўся падманна: на аднакаляровай, купамі задрэўлёнай прасторы здавалася часам, што пры дарозе вырастае густы, шчыльны, з падшэўкай гай, а з яго крывава бліскае нейкае вока, - аж гэта хата! - і другая, трэцяя – цэлы засценак затоены пад дрэвамі, непрыветны, выглядваючы з хованкі, што там, гудзіць па шляху. - - Мокрыя клубы туманаў сцелюцца па лузе шырока, шырока - тут ужо спіць усё, - хіба, лётныя свіцязянкі прыйдуць танчыць, калі ўзыйдзе месяц - але плыве нешта сталае па той тоні: гэта таксама самотная хатка, як быццам, плыве ў сон...
Па шляху, ўсё больш вузкаму, усё менш значнаму ў навакольнай цемры, цяпер пасоўваўся тарантас асцярожна, амаль на памяць фурмана і коней. Раптам Адрыян прыпыніў коней.
- Чорт яго ведае, панічу, дзе тут дарога...
Пуцэвіч высунуўся: дарогі на самай справе не было відаць ані следу. Аднак вознік, і гэткі выжыга, як Адрыян, павінен быў яе адчуваць.
- Мала мы туды ездзілі? – строга казаў Станіслаў возніку – Усяк бачыш: Шэтэксна як на далоні!
- Дзе яна, гэта я ведаю, толькі яна не на далоні, але за двума канавамі на лузе. Калі паніч лепш ведаеш, сам вязі.
- Ах ты, Адрыян! мусіць зноў пацягнуў гарэлкі з фурманамі ў Солах?
- От не здагадаўся, паніч! Есці то далі, а салёна, аж ў горле пішчыць, але піць ані-ні.
Нягледзячы на запэўненні, Станіслаў, ведаючы мяцежны анімуш Адрыяна, калі падап’е, вырашыў абыйсціся з ім лагодна. Ён выйшаў з тарантасу і агледзеўся ў сітуацыі. Нармальны пад'езд з гэтага боку да Шэтэксны быў праз вільготны луг, за якім маячыў шэраг пасаджаных дрэў. За гэтай лініяй несумненна быў двор, проста яшчэ трэба было пераадолець пару перашкод.
- Ну дык што?... прама ехаць на гэтую прорву, што блішчыць паміж дрэвамі. Там раз’езджаная канава - і мы пераедзем.
- А як тарантас падзякуе за службу, не мая віна будзе - прамармытаў Адрыян.
- Павольна толькі!
Так і здарылася. Ўмела праведзены дасведчаным, хоць і падпітым вознікам і праз цярплівых жмудзкіх мерынаў, тарантас даў першага нырца ў канаву на лузе крыва папярок, каб перамясціць свой доўгі корпус; цудам захаваў раўнавагу на схілах рова, выбраўся, мацаў потым кірунак па дзірваннай паверхні, трапіў у прагал паміж дзвюма дрэвамі, хлёпнуў у равок, дзе, нягледзячы на засухі стаяла яшчэ вада - і падарожнікі апынуліся з немалым задавальненнем паміж будынкамі фальварку. Адсюль ўжо плаўна і з фантазіяй заехалі да двара.
Двухпавярховы жылы дом быў з дрэва і патанаў сярод навакольнай і плятучай па сценах расліннасці. Зусім не быў асветлены, паўставаў раптам з цемры, што, здавалася, сам з цемры пабудаваны, прыснёны. Але сабака брахаў здалёк, а з нетраў дома даносіліся прыглушаныя гукі фартэпіяна: нехта тут жыве.
Дзверы не былі зачыненыя, так што Міхал са Станіславам ўвайшлі ў сенцы, і, ведаючы, што дом гэта - кавалерскі і прыязны, весела гукнулі, як па лесе:
- Хоп, хоп!...
Праз некаторы час два ўмелых малойцы, апранутых да каня, выйшлі са свечкамі. А потым мілая неспадзяванка і прывітанні! Гаспадар, Мікалай Рудаміна, быў сваяком Раецкага, трохі ад яго старэйшы. Другі малады чалавек, калега Мікалая, праводзіў лета ў Шэтэксне.
- Хто грае ў вас? - спытаў Пуцэвіч - ці дам маеце ў доме?
- Не, так сабе, удвох музыкуем ў прыцемках.
Нейкія слабыя яны далі адгаворкі, таму што чуліся ў пакоях тупат босых ног і фурканне спадніц. Засвяцілі лямпы, рыхтавалі вячэру. Хоць госці запэўнівалі, што яны елі ў Солах, што яны просяць толькі шклянку гарбаты, умовы, строга выкананыя праз гаспадыню, не дазволілі гасцям пайсці спаць без вячэры, спажытай на месцы. Споўнілі той мілы ў добрым таварыстве абавязак гавэндзіць, ў асноўным, аб заўтрашняй аблаве, на якую ўсе чацвёра маладыя выбіраліся наступным ранкам. Рудаміна таксама чуў аб прыбыцці ў Шыманцы князя Радзівіла з выдатнай сваёй службай паляўнічых.
Поўныя добрай надзеі пайшлі спаць каля поўначы.

***

Пляліся Міхалу розныя байкі з успамінаў дня і з пачутых размоў або ранейшых сноў. Доўга ён ведаў, дзе спачывае, у якім раскладзе сценаў і вокнаў, і ўяўленне стваралася яшчэ свядома. Потым закруцілася ўсё, што знаходзілася ў часе і прасторы і панеслася ў велізарным, лятучым віры...

Ваўкоў шмат паміж Соламі і Шэтэкснай, зыходзяцца ўсе да Шыманц, дзе гатуецца вальная бітва - - Бо гэта не на самай справе ваўкі, але ворагі - - цягнуцца швадронамі праз лясныя дарогі, на вялікія паляны, а мы (паляўнічыя) сканцэнтруем свае сілы, калі прыбудзе Радзівіл са штабам і возьме над намі каманду. - Ваўкі маюць аднолькавыя шэрыя мундзіры, мы розныя ўборы; нават шкада, што настолькі розныя, што цяжка распазнаць у цемры і ў лесе - Я (Раецкі) ў шэрагу з Пуцэвічам і Рудамінам, які мае мянушку Дусяцкі. Я таксама нашу сваю мянушку Дунін, а Пуцэвіч - Даленга. Гэта любы ведае, ды ўжо дамовіліся на нарадзе ў Солах.
Побач крочыць і Падольскі, празваны Худамара, ідзе шмат сяброў зблізу і здалёк, якіх некалі бачыў - нейкі казачны ляснік літоўскі з адкрытай галавой, з правай рукою, узнесенай на праклён ворагам, са сцягам развеянным у левай руцэ, устаў перад намі і вядзе праз завалы дрэў, праз трупы... Ужо ёсць трупы… нашых!
Іншы скрыты ляснік вядзе зграю рвучых на ворага сабак, а, менавіта, "раз’юшаная Страпчызна і Спраўнік заядлы" - Цяпер усе разам! - Дзе Радзівіл са штабам? Зайгралі пякельныя псы - з вуснаў харунжага-лесніка вырываецца баявы кліч - трубяць на бітву!...
Прачнуўся Міхал у нервовым падскоку, потны і апрытомнеў, убачыўшы светлыя ад дня шыбы. Рэальны голас трубы гучаў пад вокнамі: гаспадар, апрануты ўжо да лесу, выклікаў сваіх гасцей сігналам.
Баявы кліч... - усміхнуўся Міхал пагардліва да рэальнасці, якой была выправа на безабаронных, спалоханых, нешматлікіх ваўкоў...
Ён ускочыў, аднак, ахвотна з ложка.
Калі ён паглядзеў у акно, радасна здзівіўся. Ён быў да гэтага часу перакананы, што знаходзіцца ў панурым, згубленным сярод вяртэпаў дворышчу. Ўбачыў, што жыве ў прыгожым доме, акрытым пахам павояў, ацянёным дрэвамі, як вялікая альтанка.
Адкрыў акно - фруктовыя пахі спелага лета веялі з саду, амалоджаныя духам раніцы, працэджаныя праз расу, капаючую з лісця. З усіх бакоў дахадзіла да вуха разцверканае захапленне птушак над новым цудам ўзыходзячага сонца. Дзень быў цёплы; будзе гарачым апоўдні.

***

Ахвотна настроеныя пад’яжджалі паляўнічыя з Шэтэксны да зборнага пункта пры галоўным лясніцтве, збудаваным на карчаванні сярод пушчы. Нібы ярмарак сярод лесу! Некалькі дзясяткаў розных падвод: каламажкі, тарантасы, воланты, расійскія пералёткі і лінейкі ціснуліся ў разладзе каля банальнай, афіцыйнай сядзібы лясніцтва. У натоўпе розных асоб і ўбораў, ад сур'ёзных грамадзян, цудоўна экіпіраваных на паляванне, да балотнай аховы ў кіцелях, у форменных шапках, узброеных бракаванымі карабінамі, сустрэлі Пуцэвіч з Раецкім многіх сяброў. Загон-наганка, складзеная з мясцовых сялян, каля пяцісот хлопаў-падлеткаў, сонна вандравала паблізу.
- Глянь - сказаў Станіслаў да Міхала - Мацей Сесіцкі, Ануфры Клімовіч, Ян Розен, Камар з Рэйсаголы, Конча з Лукіні - от набралася шляхты, як на выбары. А там i нашыя маладыя Ромеры з Антонаша – пойдзем распытаем.
Віталіся, абдымаліся. Адразу пасля першых слоў прагучала пытанне:
- Радзівіл з Таў’ян ёсць?
- Няма і не будзе – адпавядана квасна.
- Хто ж вядзе паляванне?
- Верагодна, гэты пан надлесны, які там сядзіць у будынку "чай" п'е з іншымі ўраднікамі?
Расчараванне, вісячае над усёй кампаніяй, перадалося і новапрыбылым.
- Нічога з гэтага не будзе, толькі вяртацца дадому! - сказаў паспешліва Раецкі.
Так і зрабіў пан Міхал Ромер з Багданішак; прыехаў за дзесяць міль, убачыў, што свеціць, павярнуў дадому.
- Пачакай, пан Раецкі, -- сказаў палкоўнік Хмара з Рарогаў - надлесны чалавек інтэлігентны і егэрмайстр знакаміты. Ён і ў Белавежскай пушчы ў лясніцтве служыў.
У канчатковым рахунку, гэта было меркаванне ўсёй зграмаджонай кампаніі: калі нас лёс сюды сагнаў, паспрабуем шчасця.
Нарэшце надлесны выйшаў з будынка з групай блізкіх сяброў і нават дам. Рослы мужчына ў мундзіры афіцэра пяхоты, вельмі далікатны, прадставіўся некалькім старэйшым панам. Таварыства з будынка і з-пад голага неба змяшаліся на хвіліну, выменілі паміж сабой некалькі паклонаў, але пасля пяці хвілін падзяліліся на дзве асобныя стыхіі, як вада і алей, пакінутыя ў спакоі пасля штучнага сутрасення слоіка.
- І пара ўжо ехаць -
- І пара - былі аднагалосныя высновы.
Станіслаў з Міхалам на сваім тарантасе умяшаліся ў бясконцы, павольны шэраг возаў і пешых, які працягнуўся лесам на невядомую прыгоду першага доступу. Лес пазяхаў пад жарам сонца. Здаваўся маладым на старой зямлі; рэдкі сведка, і то, звыкла павалены, нагадваў аб "аднагодках літоўскіх вялікіх князёў", відавочна гаспадаравала тут здаўна "купецкая ці судовая... сякера". Але лес смела гнаў з зямлі буйнымі паростамі, упэўнена у будучыя вякі. Нягледзячы на худы дрэвастаў, пушча была сабой, дыхала бязгрэшным пахам смол, імхоў і асаблівых траў, якія не сустракаюцца ў гаях, цягнула сваёй глыбінёй і цішынёй. І паляўнічыя, хоць і аслабленыя ў лоўчай надзее, насычаліся атмасфераю пушчы, якая, як мора, супакойвае вялізарнасцю .
- Нічога не будзе - крыўдзіўся аднак нецярплівы Міхал.
- Будзе, што будзе, - адказаў Станіслаў. - От мне, напрыклад, давай дзесяць ваўкоў, акружаных сеткамі, не аддам за аднаго спатканага раптам – даліпан!
- Я аддаю перавагу дзесяці пэўных, - адказаў цвёрда Раецкі.
- А ты ўбачыш пазней, Місь, калі пастарэеш ды насыцішся стральбой. Табе яшчэ рука свярбіць да стрэлу.
- А навошта ты ходзіш у лес, Стаху?
- Я па-іншаму. От табе паляванне, калі вылезуць пад ногі ваўчаняты глупыя, спужаныя, вушы стуліўшы! Плюнеш шротам з двух руль і гатовыя ляжаць, як сабачкі бяскрыўдныя. А дастань ты старога ваўка на стрэл, хоць на пяцьдзесят крокаў - от штука!
- Ну, яго куляй трэба страляць!
- Дастань ты яго спачатку на стрэл, кажу я табе! Мусіш стаяць, як мур - і закрыты - і паху ад цябе ніякага быць не павінна, воўк чуе вецер куды лепш, чым ліса, нават ад выжла. - - Вось, здарылася мне бачыць у рэдкім лесе ваўчыцу, якая ідзе з-пад аблавы, так як да таго завалу – крокаў дзвесце. Аблава яшчэ за вярсту, а ваўчыца ўжо на лініі паляўнічых. Скакнула, ўстала - і толькі тыя лайдацкія вочы выцэлавала на лініі - - - І ў бок! як па шнурку сунецца ў двухстах кроках ад лініі, ні сажня бліжэй да аблавы, ні да нас. Шаст, шаст! а як пройдзе каторы нумар, верне хітрую галаву, як быццам кожнаму кланяецца: ці бачыш ты мяне? і я цябе, кавалеру. - І зноў шаст, флірт какетуе шыяй ва ўсе бакі - шыю мае зваротную, як панна. Такую абрала сабе дарожку па лесе зладзейка, што нам усім паказала, дайшла да апошняга крыла і кіўнула нам хвостам на развітанне. - А я табе кажу: гэтую пару хвілін, калі ішла ваўчыца ўздоўж лініі без адзінага стрэлу, гэта я памятаю, дзесяць ужо гадоў, як... ну, як першую ў жыцці дзяўчыну.
- Каб хоць такую сёння! - усклікнуў запалены Міхал.
- І можа быць, - адказаў Станіслаў. - Што ты думаеш? Ваўкі наракаюць, што Радзівіл не прыехаў? Я спытаў, добрых, знаёмых леснікоў: ваўкі вабяцца кожны дзень у гушчары, які мы бярэм.
- Толькі шкада, што на досвітку не расстаўлены загоны - адзначыў Раецкі.
- Тут твая рацыя, - пагадзіўся Пуцэвіч - позна бярэм адлегласць. І якая будзе каманда, адзін Бог ведае.
Падчас размеркавання на нумары надлесны прачытаў паляўнічым нейкія "абавязковыя правілы", якіх адны не зразумелі, іншыя не слухалі. Потым расставіў асабіста ўсіх знаёмых сярод грамадства. Працягвалася гэта доўга, яшчэ даўжэй чакалі потым рушэння аблавы. А калі тая пачала гукаць і трубіць, галасы плылі сонна па пушчы. Ні адзін стрэл не ажывіў вясёлым громам гэтай безнадзейнай п’есы.

***

Пасля трох такіх глухіх загонаў таварыства, моцна незадаволенае, ўбачыла нешта весялейшае: агні, звястуючыя пра збор на сняданак. Гэта, па меншай меры, пэўней. Можна будзе даць слова заслужанай крытыцы і распрастаць на мурожніку натомленыя члены. Бо нішто так не стамляе, як дарэмная валацуга па лясной чашчы; від дзічыны і стрэлы ўплываюць на паляўнічага, як узбуджаючы напой; пусты лес усыпляе і абвастрае нягоды палявання; хто мае рэўматызмы, адказваюць яму абавязкова; хто надзеў новыя чаравікі, ціснуць яны невыносна.
Паляўнічыя размясціліся двума лагерамі, як і раней пры леснічоўцы - вада і алей. Паміж знаёмымі не бракавала правіянту, ні нават шыбенічнага гумару, асабліва пасля пад’едку. Ўпалі няўхільныя выразы наракання:
- Дурная авантура ехаць так далёка, каб пачуць "бумагу" пра воўка. Прачыталі нам.
- Гэта ўжо тыпова »па-казённаму« - наракаў другі. - Што толькі яны не зладзяць, скончыцца "бумагаю".
- А ваўкі тым не менш, - адазваўся нехта іншы – леснікі чулі: вылі ўсю ноч.
- Калі? сёння?
- Эй, не! тры дні таму.
- У тым і справа – хтось адрэзаў, і ўсе супакоіліся, паглыбіўшыся да дна расчаравання.
Але пан Бэнэдыкт Тальмонт быў у добрым настроі, як лоўчы, сцвярджаючы партацкую працу калегі па цэху. Багата змачыўшы ўжо вусы, даваў знаць мігценнем вачэй і рухамі свойскага мядзведзя, што не адзінае ён ведае, што стасуецца да аказіі.
Прасіў яго Пуцэвіч:
- Што ж, пане Бенедыкце? у нас не так?
- Вядома, - сказаў Тальмонт, кіўнуўшы лапай - ваўкі ці, пачуй ў ночы, і адразу абстаў сялянствам і сеткамі перад світаннем, або ўжо ў адзіночку страляй, калі патрапіш.
- Як гэта ў адзіночку? Дзе ж яго сустрэнеш?
- А, пане ж ты мой! бывае. От мне трапілася зімой раненька. Сплю я сабе, вочы зажмурыўшы, толькі ж дзверы ц’юррр... Хто там? Ляснік мой Шутас, уваходзіць і кажа: пане лоўчы, - воўк! - Дзе ён? Свінню маю парваў, - кажа, - і за шкірку ў лес цягне жывую, а хвастом так і заганяе, фіт - фіт - каб роўнага ходу з ім ішла.
- Ці, выпадкова, не хлусіць гэты ляснік? - спытаў з усмешкай пан Конча.
- А пане ж мой! - чалавек просты, і не ўмее! - - - Дык мы з нім бегам за ваўком пусціліся, стрэльбу, схапіўшы. Воўк не вельмі шпарка ішоў, як панове і здагадваецеся, у такім са свіннёй таварыстве. Лесам мы шмырг, шмырг- пакуль чуем: свіння вішчыць у небаглосы. І мы крадком за кустом, за кустом, дабіраемся да маленькага балотца. Я гляджу – як так! Воўк на жывой свінні сядзіць, скуру сарваў са сцягна, завярнуў на галаву і зубамі ад шынкі пачынае Ці даеце, панове, веры?!
Ніхто ўжо не пратэставаў; смяяліся і прасілі далейшага працягу.
- Я тады асцярожна, каб свінню не дабіць, ваўку ў галаву цэлюся. Бах! - скочыў угару - ляжыць. Мой Шутас да яго з кійком, хвост яму падымае і валіць: а злодзей ты! а дзве ўжо ў мяне авечкі выкраў, яшчэ свінню табе! Аж тут воўк на роўныя ногі зрываецца i іклы вышчэрыў - - Шутас адскочыў назад, я не паспеў стрэльбы набіць, а буры як пойдзе - толькі мы яго бачылі!
- Жалезны воўк - сказаў пан Конча, - І свіння, напэўна, у жывых засталася!
- Дарэзалі бедненьку - толькі ўжо шынку з яе не вэндзілі на свянчонае, бо парвана была праз ваўка. Пробашч сказаў: не варта.
Уздыхнуў голасна прамоўца і сам фыркнуў шчырым смехам.
З кукішак апусціўся на чатыры лапы, схапіў пустую шклянку і працягнуў яго да чалавека, які падаваў віно.
- Дайце выпіць, панове - моцная спякота.
- Пасля гэтай казачнай шынкі мусіла табе ў горле спыніцца, пане Бенедыкце?
- А ўжо... Ваша здароўе, панове!
І ледзь выцер вусы, зноў пачаў расказваць, з фіглярнай усмешкай.
- Гэтага ваўка такі я атрымаў нарэшце. Смаляры знайшлі яго самлелага на другі дзень. Далі яны яму яшчэ farnapiksu (лат. даць лазні) па галаве і па баках, толькі, пачуўшы ўжо, якая бесція жывучая, яны прывязалі яго да дрэва за заднюю лапу, калі выходзілі на працу. Пакуль яны вяртаюцца ўвечары на гэта месца, пане ж ты мой - а воўк стаіць каля дрэва, увязаны за нагу! Тады нарэшце. адзін смаляр сякерай галаву яму перацяў, і толькі такім манерам скура гэтага ваўка ў мяне перад ложкам ляжыць.
- Кажаце сабе пра ваўкоў, - сказаў пан Ануфры Клімовіч - а мы пасля сняданку і ваўка не атрымаем, і дождж нас вымачыць; зірніце на гэтыя аблокі
Над лесвм узыходзілі на самай справе шчыльныя, хуткія клубы. Колер неба і лесу пацямнеў, а аддаленне, у якім знаходзіліся паляўнічыя ад якіх-небудзь сядзіб, стварала ўпэўненасць, што, калі дождж ліне, прамочыць ўсіх да мозгу.
Схавалі між тым, талеркі і шклянкі да кошыкаў. Надлесны паслаў ужо аблаву на новае месца. Але з-за няпэўнасці выніку і з боязі дажджу не ўсе паляўнічыя рушылі ўслед на пазіцыі: панове Сесіцкі і Клімовіч з'ехалі да сябе; іншыя ўзялі з брычак, што ў каго было, бурку або халат. І пачаўся гон больш клапатлівым з-за чакання ліўня, чым ваўкоў.
Быў ужо непакой і ў хвалях паветра, і з зямлі. Лёгкія посвісты падалі ў чубы лісцяных дрэў, азначаючы па лесе месцы, дзе расце бяроза і асіна. Да гушчыні прыземнай прыпадалі з верхніх паверхаў анямелыя сойкі, дразды, дзятлы – шмыгнуў і фуркаючы цецярук. Над лесам цягнуліся, гучна і фальшыва крачачы, сяброўкі слоты, вароны. З воддаль пушчы нешта набліжалася, з плаўным гукам, як пушчаная з лісцяной стыхіі хваля: прыходзіла няўхільна, шырокая, як свет, непазбежная, як лёс. Пакуль не пачулі адначасова, паляўнічыя нібыта сварлівы шэпт набліжаючагася натоўпу. Вяршыні дрэў сталі нервова тузацца, губляючы раз за разам лісце і дробныя галінкі пад цяжкімі, гучна спадаючымі кроплямі; яшчэ паляўнічыя бараніліся ад іх пад заслонай буйных галін.
Сталі яшчэ - гукалі там глуха, нейкія загоны - але ніхто ўжо ні аб чым іншым не думаў, толькі як укрыцца ад вальнай улевы. Ударыла, нарэшце, з зеніту, перпендыкулярна, леючы спачатку праз паветраную спякоту, свежы і духмяны, трохі фасфарычны - хутка важка, глушачы шумам, секла снапамі вады, каторай ўжо было поўна ўсюды: на слізкім дзірване. на дрэвах аж да вяршынь, за каўнерамі разгубленых паляўнічых.
Як і ў кожнай прыгодзе, без выхаду, людзі пачалі інстынктыўна збягацца да купы, ішлі ў кірунку пакінутых фурманак. Там вознікі паадкрывалі падушкі павозак, засунулі возы, як удалося пад галеззе, акрывалі сябе дзяругамі, скуранымі фартухамі, чакаючы, ці хутка панам абрыдзе паляваць у такое надвор'е. Коні, здавалася, цешыліся ў цёплай распыленай капелі: згодна ківаючы галовамі, пырхалі ад задавальнення.
Хто жывы дасягаў сваёй падводы, зліваў ваду з капелюша, як найшчыльней накрываўся і аддаваў возніку нецярплівы загад:
- Но, руш, ды хутка!
Адзін аднаго праводзілі паспешна толькі мрукненнем пры раз’ездзе брычак; некаторыя і нічога не казалі, злыя і непрыемныя, як звязаныя мядзведзі. Надлесны мужна стаяў пры галоўнай дарозе, у гумавым ацякаючым плашчы, падобны на змоклую варону, і ваенным паклонам грэшнік развітваўся з раз’язджаючымся ў паніцы грамадствам.
Адпавядалі яму так і гэтак, зрэшты амаль кожны бурчаў скрозь зубы:
- А, хай вас д’яблы з такім паляваннем!

ІV.

РАЗВІТАННЕ З ПАЛЯМІ

Едучы брычкай з Южынт да станцыі чыгункі 1-га верасня, Міхал Раецкі складаў вершы на развітанне з летнімі вакацыямі. Звязаныя выразы, насычаныя непасрэдным уражаннем, дастаўлялі яму смутак і спакой. Шкадаваў край і людзей, якіх пакідаў, і, аднак, знаходзіў асалоду і ў самім развітанні, таму што малады не баіцца развітвацца з добрым днём, упэўнены, што прыйдуць такія ж, або яшчэ лепшыя. Крыніца асалоды знаходзіцца ўнутры нас і называецца маладосцю. У яго не было адчування, што нешта памірае ў ім ці каля яго, але толькі засынае дзеля хуткага, абноўленага абуджэння.
 І цешыўся таму, што дзень гэты - адзін з самых прыгожых дзён пачатку восені. Мінаў месцы забаў і хваляванняў, як быццам гарнаў лісты арыгінальнага календара, раскладзенага па роднай зямлі.
 Калі ён з'ехаў з пагорка, на якім стаяў двор, закрыў яму выгляд сядзібы, парку і возера альховы гай, званы Бурбула, яшчэ зялёны, таму што чорная алешына доўга не жоўкне, рудзее толькі ад маразоў. Яшчэ пышніўся гай сапраўднай мужчынскай прыгажосцю. Лакаванае, цёмнае лісце ляжала цяжкай масай над амаль нябачнымі стваламі, над вільготным змрокам падцені; лінія вяршыняў падкрэслівала хвалістай жалобнаю стужкаю срэбны блакіт неба. Бляклае неба было, як твар засмучанай кабеты, абяцаючай асалоду на пазней.
 У гэтых гушчах Бурбулы, прылеглых да парку, страляў Міхал першых драздоў і шпакоў з нейкай першапачатковай guldynki (від стрэльбы) таму ўжо дзесяць гадоў. На тым балоцістым беразе сустрэў калісьці, спужаў, але ж убачыў уласнымі вачыма выдру, якая прабіралася мокрым ровам да возера. Яна паглядзела на яго, здзівіла асэнсаваным поглядам, сваім аслізлым целам велізарнай п'яўкі. Снілася яму па начах заўсёды недасягальная ані рукой, ані стрэлам.
У той Бурбуле блукаў часам па вечна расістай, пышна залужанай на рудым торфе зямлі і не думаў пра паляванні, але вынаходзіў безназоўнае сваяцтва паміж чалавекам і астатняй прыродай, фармаванне пачуццяў з пахаў, пачуццяў з шумоў - вучыўся фанетыцы дамоўленасцяў са зверам, з лесам, з ветрам. Можа ён не думаў - калі думкі ўжо сфармуляванае меркаванне і выяўленае права - але ўдыхаў тыя хвалі вострых, прамых уражанняў, якія ўзгушчаюцца потым у сказаныя думкі. У гутарцы з духмяным гушчаром станавіўся паэтам; калі ён выходзіў з зараснікаў на край, азораны сонцам, нёс яшчэ ў вачах, ў вушах і ў носе поўна таямніц лесу. Выветрываліся яны потым, але нешта з іх асаджалася на дне душы.
Мокры гай працягваўся далей на ўзровень вышэй і змешваўся з ляшчынай. Агарнула зноў выдатным, вельмі свежым успамінам – веяў нібы водар першага пацалунку Варшулкi.
- Дрыяда тых гаёў, - прашаптаў Міхал, калі брычка, пакідаючы зараснікі, павярнула паміж палявымі пагоркамі.
І на імгненне задумаўся, як найпаэтычней уплесці Варшулку да развітальнага верша. Забылася яна яму трохі за туманам іншых таварыскіх і раптоўных ўражанняў.
У апошнія дні ён шмат падарожнічаў “раменным дышлам”(ехаць аказіямі, часта збочыўшы), аб’ехаў суседства на развітанне. Ад Пуцэвічаў з Гачан пад'ехаў, праўда, у Патылты наўмысна, каб развітацца з Варшулкай, але заспеў яе на працы каля малака, у кіслых пахах рондаляў і вядзерцаў, з ручкамі так завэдзганымі, што пасаромелася ўзяць пана за руку. І круцілася столькі парабкаў, дзевак каля той самай працы, што Міхал змог толькі вымавіць Варшулцы пару слоў. Такое развітанне, магчыма, на цэлы год, было сапраўды недастатковым. Але што ж рабіць? - Сімпатычная дзяўчына, штось, нават, у ёй ёсць адменнага ад гэтых кабетак, прымушаных да грабення сена і прац гаспадарчых, штось грае ў яе глыбокіх вачах, нібы маладая душа рвецца да шчасця, - але што рабіць? – грамадскія ўмовы, непераадольныя класавыя адрозненні. Для забавы добра такая Варшулкa; для сумеснага жыцця занадта ніклая...
Калі брычка пакацілася праз поле, паступова заязджаючы на схілы ланцуга пагоркаў, змяніліся ўражанні і думкі Міхала. Парыў рэзвы, амаль марскі, разбавіў слабое цяпло восеньскага сонца, у найчыстым паветры ярка барвіліся разлогі. На выцертай пазалоце жніва павуціны бабінага лета расцягнулі свае шаўкавістыя туманы. Бязкветныя травы лугоў і міжпольных нізін чарадаваліся цёмнай, стрыжонай зелянінай падаранай раллі, чырванелася тут і там астатняе зерне на коласе: рудыя пшаніцы-яркі, ўскудлачанае і бруднае насенне вікі, пасохшыя цецівы бульбы. Перабіваўся токамі спецыфічны пах лёну, разасланага па лузе або замочанага ў лужынах і азёрках. І ўжо на дрэвах паўсюль былі раскіданыя ўсе колеры вясёлкі з перавагай чыстага золата.
Шэрыя з шэрай раллі падрываліся купкі сеянцоў, здалёк падобныя на вандруючыя па зямлі віры пылу. З прыдарожных дрэў, гучна ўжо за сто крокаў, і абляпляючы галіны, як гронкамі чорных пладоў, фуркалі велізарныя хмары шпакоў, шыбкія, сабраныя пры рэзкіх загібах паветраных заваротаў. Адзін такі статак навіс над брычкай, і, убачыўшы яе, крутнуўся раптам над коньмі такой густою купай, што нават зацямніў сонца шчыльным ценем і шорхнуў віхурамі.
- Каб ружжо ў руцэ! - падумаў Міхал - некалькі дзесяткаў упала б з двух стрэлаў.
Вельмі высока пад небам цягнулі качкі ўжо за мора. Калі іх убачыў Міхал, мацней сціснула яго сэрца: гэта быў відавочны знак канца летняй паляўнічай пары. Пачынаюцца масавыя паляванні на зайцоў; мала іх тут, але ў іншым месцы ў нас ідзе іх па некалькі сотняў у дзень! Пачынаюцца і вялікія паляванні на буйнога звера гэтай апошняй, капітальна паляўнічай парою года, якую ён, Міхал, павінен правесці ва ўніверсітэце. Не на пакуты едзе - свецкае жыццё мае свае спакусы, нават ап'янення - але чары палёў і лясоў адыходзяць ўдалячынь надоўга... За мора цягнуць качкі!
Азірнуўся з тугой за сябе на які растаючы ўдалечыні высокі пагорак южынцкага двара, месца здаровых, паэтычных уражанняў лета.
Брычка цяжка ўспіналася на крутую "Чырвоную Горку", пакідаючы межы Южынтаў. Міхал глядзеў за сябе, не ўбачыў, як спускалася з горкі, павольна, святочна апранутая ў чорную камізэльку і шаўковую хустку на галаве, прыгожа абутая - Варшулкa. На правым плячы абапіралася доўгае дрэўка грабель. Павярнуўся Раецкі да коней, калі ўжо дзяўчына была за дзясятак крокаў. Здзівіўся радасна. Як брычка ўспіналася павольна, лёгка выскачыў з яе на дарогу.
- Варшулкo! а ты куды? Што ты грэбсці будзеш ў гэты час?
- А так... - запнулася дзяўчына, белымі зубамі і глыбокімі вачыма адказваючы красамоўна, чаму апынулася на дарозе паніча.
- Антоні! - усклікнуў Раецкі на возніка – уз’едзь на гару і пачакай там: я прайду пешшу.
- І коням лягчэй будзе, - адказаў Антоні з дасціпнай усмешкай.
Міхал стаў у паў-гары, за брычкай, прыцягнуў да сабе галоўку дзяўчыны, якая хацела пацалаваць яго ў руку - і пацалаваў яе даволі нясмела ў шчаку.
- Ты ведала, калі я еду?
- Сам паніч казаў у Патылцы.
- І цябе адпусцілі з хаты, ад працы?
- Гачанскі паніч дазволіў.
- На што ж гэтыя граблі?
- Так... каб людзі на дарозе не пыталіся...
- Вельмі добра.
Брычка між тым узабралася на вяршыню пагорка і знікла за вяршыняй. Маладая пара стаяла без сведак сярод велізарнага палявога абшара. Глядзелі адзін на аднаго, не ведаючы, што рабіць. Міхал нават здзіўляўся сам сабе, што з гэтай простай дзяўчынай, якая была ў канчатковым рахунку дэталлю ў яго жыцці, не мог знайсці, што яму па звычайным паняццям належала - ні раней, ні цяпер. Варшулкa ж адчувала ў сабе сілу кахання і скарбы асалоды ўзаемнасці з гэтым маладым мужчынам, але ён здаваўся недаступным, адгароджаным праз муры традыцыйнай і асабістай годнасці. Вусны яму дам, але хацела б аддаць яму душу, толькі ён яе не просіць. - Міхал адчуваў менавіта гэтую душу, што імкнецца да яго, простую, але цэлую і свежую, як яе Бог стварыў - і ад гэтай святасці ён адчуваў сябе нясмелым.
Трэба было, аднак, нешта казаць далей:
- Тады ты застанешся ў Патылцы, Варшулкo?
- А ўжо, калі трэба...
- Пан Пуцэвіч добры мусі быць для вас?
- Добры.
- І гаспадыня добрая?
- Добрая, панічу.
Неапанаваная цікаўнасць панесла Міхала ў запыт:
- Ці паехала б са мной у горад, Варшулкo?
Як і любая першасная натура, Варшулкa не разумела ўмоўнасць сітуацыі, дапушчальнасці або паў-жарту прапановы. Зразумела толькі, што паніч кажа, каб узяць яе на службу ў горад, кажа ж так позна, і злёгку, што, мабыць, мала дбае аб тым.
- Такія, як я, панічу у горадзе не трэба, - адказала хмурна.
- Так, была бы ў мяне гаспадыняй.
- І я не ведаю, ці маці пусціла бы.
- Можна было б яе запытаць.
- Калі, паніч, з'язджаеш...
- То ж я толькі так кажу, Варшулкo. Можа на наступны год?
- На наступны год..- паўтарыла дзяўчына і ўздыхнула хутка, аж падняла відочна кафтанік высокай хваляй грудзей.
Міхал пашкадаваў ужо аб сваёй нікчымнай прапанове, мяркуючы, што Варшулкa лёгка на яе пагадзілася. Выкананне такога ж плана было б вельмі прыемна, але пацягнула б за сабой скандал і там, ва ўніверсітэце, і тут, на радзіме Міхала. Змяніў размову.
- Пісаць, напэўна, не ўмееш, Варшулкo?
- Не магу, панічу.
- А чытаць?
- Трохі па-літоўску, па кнізе для набажэнства.
- Я напішу да пана Станіслава, а ў лісце будзе што і для цябе.
Яна падняла мілуючыя і бліскучыя вочы на маладога. Не прадбачыў Міхал, якую велізарную вясёлку мары кідала на яе гарызонт гэта чароўнае слова: ліст будзе і для яе!
- І ты будзеш пра мяне думаць, Варшулко? І скажаш пану Станіславу, што мне ад цябе напісаць?
- Думаю то я заўсёды… а паведаць, што ж я скажу? Жыві паніч здаровы і шчаслівы…
Узяла за сэрца Міхала гэтае прызнанне, пазбаўленае ўсялякага эгаізму. Роўную сабе жанчыну пацалаваў бы ў руку - але да Варшулкi адчуў чулую пашану; ён узяў яе за руку, а другой прыгарнуў распалёную галоўку дзяўчыны да свайго твару таксама гарачага.
- Дай мне на памяць... ўзяць з сабой... можа, кветку?
Але ў яе не было з сабой кветак, нават у касе - і пры гліністай, стромай дарозе не было нідзе кветак паблізу.
- Дай мне медальён з шыі, Варшулкo... ці носіш?
Ён абдымаў яе, утаропіўшыся ў яе вочы, аж балюча ад кахання, і пяшчотна дакрануўся да шыі. Яна абаронча паклала на грудзях рукі:
- Нельга, панічу, - пасвечаныя!
- І што ж? - сам буду насіць. Дай!
Яна доўга глядзела ў вочы свайго пана - і ў вачах яе ўся жаночая драма барацьбы сораму і імкнення, абавязку і забыцця, грала бліскавіцамі, аж смуглыя цені пад яе вачыма пацямнелі, паглыбіліся - і здалася глыбокай спакусе. Яна палезла за пазуху, выцягнула свае святасці: на чорным шнурку бляшаны мядалік і крыжык. Адцяла зубамі мядалік і працягнула яго Міхалу. Адразу вырвалася з яго абдымкаў, хаваючы твар рукамі, як быццам адчула цяжар свайго граху.
- Дзякуй, я буду яго насіць, - сказаў Міхал сур'ёзна, спакаваўшы тым часам мядалік у першы, які трапіў, адарваны ліст і хаваючы яго ў партманэ.
- Вазьмі і ты што-то ад мяне на памяць, Варшулкo.
Яна паціснула плячыма: што яна можа ўзяць? Аглядала постаць Міхала цікава, як бы яе ўсю хацела пры сабе пакінуць. Нарэшце яе вочы засвяціліся нясмелым помыслам:
- А паніч, носіш медальёны... залатыя?
- Я не нашу ніякіх, Варшулкo.
Яна паглядзела на яго засмучана:
Ён быў увасабленнем граху, безбожнікам?... Адчуў гэта Міхал і паправіўся:
- Меў, але згубіў.
- Дрэнна без ніякага... паніч, насі між тым мой, а ў горадзе дастань два... ад біскупа... і дай мне адзін.
- Добра, я паспрабую, Варшулкo - усміхнуўся Міхал сумна. - А цяпер да пабачэння; каб не спазніцца на цягнік.
Ён пацалаваў яе ў вусны без прымусу, але і без шалу. Восеньскі вецер праз бледнае сонца халадзіў так сумна і сціпла, людзей нідзе не было навокал, але глядзелі настроеныя сур'ёзна палі.
Яшчэ раз - Міхал пабег на горку, сеў у каляску і паехаў.
Варшулкa засталася на месцы, дзе з ёй развітаўся Міхал. Не прабегла, нават, на горку, каб пераследваць вачыма знікаючую брычку. Зрэшты, дарога спускаецца прама ў засценак Трэмбелішкі, потым паварочвае і знікае з вачэй. Дзяўчына падняла граблі, якія яна кінула ў размове, і машынальна пацягнула іх па пыльнай паверхні дарогі.
Плакаць будзе, толькі пазней - цяпер благасць ў сэрцы, таму што паніч яе любіць, па меншай меры, столькі, колькі паніч можа любіць. Пад'ехаў да яе, наўмысна на развітанне, а сёння ён гаварыў з ёй так салодка і з ушанаваннем, як з гаспадыняй. Пра мядалік прасіў. - І добра, хай яе мядалік будзе з ім на доўгія месяцы расстання: калі ўбачыць - прыпомніць. А час расстання пройдзе, як прайшоў і мінулы год: шмат работы пры млечыве, пры льне, пры кароўніку - ночы будуць ўсе даўжэй, спаць можна даўжэй. А калі прыйдзе вясна, то ўжо і ён з ёю - можа і на Вялікдзень?
Але пакуль восень яшчэ цёплая і жыць можна пад небам, і шмат грыбоў у лесе, і адрыны яшчэ з пахам сена, - а ён усё далей і далей, далей... Тут быў, тут яшчэ сляды яго панскага абутку, а яна нябачна заграбла гэтыя сляды...
Схапіла яе туга непазбежная; яна села на дарозе, паклала галаву на калені і заплакала.
А Місь ехаў шыбка, бо фурман паганяў, каб нагнаць спазненне і паспець на цягнік. Нешта цёплае ён адчуваў пад павекамі, нібы слёзы – нешта дрыжачае праспявала ў сэрцы, нібы яе голас, нібы музыка. І геніяльным, але нетрывалым яснабачаннем уяўляў шляхі будучага жыцця.
Будзе мець справу з Жанчынай, у розных яе постацях: з Каралеўнай, з Баядэрай, з Ўтульнай і Злаўрэднай, але не сустрэне ніколі такой дзявочай, з добрай волі адданай істоты, з якой бы і спадарожніца дня, і ўпрыгожанне ночы, і маці здаровых дзяцей вырасці магла - не сустрэне такую, як Варшулкa...
Пробліскі райскага інстынкту чалавека ў безладдзі каштоўнага праз стагоддзі і выцертай праз стагоддзі, узвышальнай і смертаноснай, штучнай і злой цывілізацыі!
Вецер вее - падымае пыл з зямлі, абрывае лісце - не можа ўвесь час працягвацца вясна. І сушыць вочы маладога, сушыць яго сэрца навевам ўсё новых уражанняў. вецер жыцця грае на эольскай прыладзе маладой душы, заціхае, гучыць, чуецца арфа...

***

Вознік жыгнуў коней і пусціў іх бегам.
- А вось і машына ўжо файку паліць, панічу! - ускрыкнуў ён, паказваючы пугай на нахільную трубу дыму, якая выплывала з-за далёкага лесу.
- Трэба даехаць, Антоні, інакш чакаць прыйдзецца да ночы.
- Паспеем, панічу. Машына стаіць тут дзесяць хвілін, і начальнік, нічога сабе... - чалавек спакойны.

V.

ТРЭМБЕЛІШКІ

Зіма ў гэтым годзе рана наступіла, і трымала без адлігі, так што ў сярэдзіне снежня мала што было чорнага ў свеце, усё пад снегам. Дахі сядзіб апранулі асляпляльна белыя каўпакі, толькі на заходзе крыху з румянцам; узгорыстыя палі і, нават, возера застылі адным, мяккахвалістым разлогам, па якім можна было бяспечна ездзіць санкамі, калі гэта было да ахвоты, шмыгаць з месца на месца, скарочаным шляхам, калі край ведаеш. Чарнелі толькі лясы, але і тыя, скарочаныя ад зямлі гурбамі, аснежанымі галінамі, зліваючыміся з белым небам.
Згодна такога параўнання белізны зямлі, неба і ўсяго, што паміж імі падымаецца і афарбоўвае ў іншы час года, нельга было не вылучыць належным чынам Трэмбелёвай хаты, сярод вялікага саду, сярод прыгожых гаспадарчых будынкаў, у непасрэднай блізкасці ад маёнтка саміх сваякоў, Трэмбелёў, адкуль уся асада называецца Трэмбелішкамі.
З хаты выйшла рослая дзяўчына, зусім светлавалосая, і яе непакрытая галава свяцілася сярод бясколернага абразу, як ружа ўбраная ў палявы лён. Павяла навокал вачыма, як быццам здзіўлёнымі гэтым звычайным абшарам, знаёмым так добра, ад камянёў у падмурках да разьбяных скрыжаванняў на шчыце свірана. Нешта ёй спадабалася сёння, асабліва ў агляданых прадметах, таму што вочы ў яе былі поўныя добрай ўсмешкі. Праз некаторы час яна пайшла праз сад да плоту, адкуль было відаць дарогу. Пайшла рухома, але з грацыяй, як быццам памятала пра эфект сваёй лёгкасці. Літоўская дзяўчына не кідаецца, не ківаецца; рухаецца, як дзікая птушка па зямлі, абдумана, зладжанымі рухамі.
На паверхні палёў, зіхацячай на сонцы, зрываліся маленькія віхурыкі, нібы снег дыміў. Паўночна-заходні вецер рэзаў востра па твары. Янэлька Трэмбелёўна глядзела доўга з-за плота, пад вецер, пакуль яе вочы зашкліліся вясёлымі слязьмі.
- Калі паабяцаў, прыедзе - думала ўпарта і гарачым жаданнем аглядала снежную прастору, каб тая вылучыла з сябе рухомую плямку саняў ў жаданым кірунку.
Між тым, на шляху да Гачан заўважыла дзве збліжаючыяся плямкі на снезе, не больш заблудных курапатак. - Людзі пешшу. Кабеты. - Каго іншага клікала думкамі Янэлька, але хоць для забавы можна зірнуць, хто такі і навошта імкнецца да Трэмбелішак. – Пазнала, нарэшце, рухі і рысы гэтых кабет; гэта былі: Варшулка і Маруся, фальваркавыя дзяўчыны з Патылты, ад Пуцэвічаў.
Менавіта адтуль чакала Янэлька госця: твар яе, ружовы ад нараджэння, абарвёны да чырвані вострым ветрам, абліўся яшчэ мацней чырванню, і шэрыя вочы бліснулі цёмным блакітам. Але радавацца ці гараваць? Станіслаў Пуцэвіч адправіў, можа праз прыслугу паведамленне, што сам прыехаць не можа сёння.
Між тым, дзеўкі, ахутаныя ў шалікі, у заснежаных ботах і спадніцах, сталі ў двары і весела, хоць і з адценнем павагі, паціснулі руку Трэмбелоўны, багатай гаспадарскай дачкі.
- Нашага паніча яшчэ няма ў вас? - спытала Варшулка.
- Чаму ён павінен быць? - адказала Янэлька стрыгучы яснымі вейкамі.
- Будзе ён. Палюе ў санках, а што ўпалюе, то вам прывязе. Нас прыслалі, каб дапамагчы вам прасці.
- Дзякуй, сёстры.
Іх трэба было прыняць, ветліва і годна. Янэлька правяла іх да хаты, направа ад сеняў, да святліцы, дзе Дамінікава Трэмбелёва прала, мармычучы працяглую песню.
- Матуля! У нас дапамога дворская для прадзення - усклікнула Янэлька.
 Жанчына падняла на дзевак сур'ёзныя вочы, але калі неўзабаве ва ўсмешцы паказала белыя, доўгія зубы, маладухі прысунуліся да яе, каб пацалаваць руку. У нейкім сярэднявечным каптурку твар саракагадовай удавы Трэмбелёвай быў яшчэ свежы і прыгожыя, а добрыя яе вусны вызывалі даверу.
- Жывы-здаровы, дзяўчаты? - сказала яна ласкава. - Прынясі, Янэлька, дзве калаўроткі з каморы і дай самавар; печыва можаш даць таксама.
 Але гаспапдарская дачка, нягледзячы на гасціннасць, адцягвала з абслугай дворскіх дзевак. Адчула гэта далікатная, хоць і маладзюткая Маруся.
- Пакажы толькі, дзе, Янэлька. Я прынясу і гарбату згатую. Я ў гэтым звычайная.
Як што Янэлька з Марусяй выйшлі з пакоя, Трэмбелёва засталася з Варшулкаю.
- Што гэта, Варшулко, у цябе такія цёмныя вочы!
- З нараджэння ўжо такія, маці, ды вецер у полі моцны - слёзы выціскае.
Пажылая жанчына паглядзела на малодку ўважлива.
- А ты, Варшулко, не гуляеш з хлопцамі?
- Ані гляджу я ні на воднага - адказала дзяўчына хмурна і ўпэўнена.
- А свайму панічу нічога не дазваляеш? - спытала Трэмбелёва, яшчэ пранізлівей свідруючы вачыма.
Варшулка паціснула плячыма.
- Ён мне, што абраз на сцяне.
- Што, няпрыгожы для цябе?
- Можа, і прыгожы...
- Нядобры?
- Добры ён, - маці вы ведаеце, што ён не для мяне...
- Вядома, - адказала старая і апусціла вочы на калаўротак.
 Перасталі гаварыць. Сіняе, вячэрняе ўжо святло ўваходзіла ў хату праз два вялікіх вакна, замарожаныя ў кветкі, змагаючыся з рубінавымі выбліскамі ад печы, у якой патрэскваў агонь, але яшчэ не разагрэўшыся і не асвятляючы ўсю хату. З другой паловы хаты даносіліся галасы гаспадаруючых: Янэлькi з Марусяй. Варшулка села на зэдліку ля сцяны і сумнымі вачыма глядзела на языкі полымя, аплятаючыя ўсё цясней альховыя паленцы ў печы. Але каб пазбегнуць новых даследаванняў Трэмбелёвай аб прычыне драмату гэтых маладых вачэй, яна пачала азірацца па сценах.
 На сценах віселі вялікія каляровыя гравюры ў рамах ці без рам, прышпілёныя да зруба. Былі там прыгожыя карты з "Альбома Віленскага", падпісаныя па-польску, побач яркіх вобразаў набожных з літоўскімі надпісамі. Дзіўны працяг паміж гэтымі самаробнымі карцінкамі атрымала і гравюра нямецкага паходжання, якая паказвала бітву пад Гравелотам. Над высока ўсланым ложкам вісеў вялікі партрэт біскупа і ковенскага паэта ксяндза Валанчэўскага. Лёгкі пах траў і драўнянага дыму надаваў ціхай хаце атмасферу вясковага касцёла, якая настаўляла да ўзнёслых мараў і памкненняў - Варшулка ўспамінала мінулае лета.
Увайшлі ў пакой Янэлькa і Маруся, якія неслі па-першае, шпулькі, затым жоўты самавар, што пасвістваў сонна аб раскошы гарачай гарбаты, і пачаліся вясёлыя і самавітыя справы разам з нешматлікімі словамі паразумення. Аж пакуль усе жанчыны заняліся калаўротамі, а гарбата гатавалася ў чайніку, прышла патрэба ў агульнай гавэндзе або песне.
Пачала Янэлька:

Прыехала Каляда на сівым коніку.
Паставіла коніка сівога ля адрынцы,
Сама села ў кутку, у мяккай пярынцы,
Паставіла дудачкі на слупку пры печы,
Грайце гучна, дудачкі, дзяўчаты, hoc hecu.

 Але звярнула ўвагу Трэмбелёва, што песенька хоць і зімовая, крыху заўчасная, таму што Каляды яшчэ не насталі. І навогул, дзяўчаты былі не ў голасе і не ў настроі. Адзіная Маруся жыла яшчэ напаўдзяцінным жыццём без клопатаў і без тугі: абодве яе таварышкі былі ўжо ў барацьбе з лёсам, носьбітам долі і нядолі, які выспяваючай дзяўчыне заўсёды ўяўляецца ў выглядзе мужчыны. Янэлька магла, па меншай меры, убачыць адразу свайго хлопца, але думкі Варшулкі выбягалі за сваім так далёка, ў такія нявызначаныя краі, што губіліся і ганяючыся без надзеі, плакалі. Бачыла пару разоў у жыцці чыгунку і раз - вялікі горад Дынабург. У снах перамяшаліся ёй цяпер тыя вялікія блікі вачэй з тугой за Місем Раецкім. Ганяла яго вагонамі, грымячымі праз ковенскія пагоркі і далей, праз край невядомы і грозны. Яна старалася ўявіць яго сабе ў гарадах, імёны якіх толькі нядаўна з-за поваду Міся запомніла - ў нейкім Вільні, Варшаве, аграмнейшым яшчэ, чым Дынабург.
Там павінны цыркуляваць, як у Дынабургу, панны ў капелюшах, з вялізнымі чорнымі вачыма, і кожная з іх мае мноства спакусаў, здольных прыцягнуць маладога паніча. Калі б Варшулка магла, напісала бы да яго, але не магла пісаць! З'едлівую сваю тугу вымушана была хаваць у рукаве, жывіць яго аднымі толькі ўспамінамі мінулага года і надзеяй на будучыню. Прыдумала сабе, аднак, у сваім шэрым жыцці служкі любімы занятак, накіраваны прама да шуканай мэты; вучыцца па-польску. Аднак гэта не было лёгка ў грамадстве, у якім яна абрачалася, але магчыма: у Патылцы гаспадыня ўмела па-польску; Трэмбелёвы; маці і дачка, казалі часам той панскай мовай. Таму Варшулка любіла наведваць хату ўдавы. - Потым - хто ведае? можа быць, пробашч з Южынтаў навучыць яе пісаць?...
- Добра гэтай Янэльцы! - думала яна зайздросна, бачачы, як Трэбелёўна прала няўважліва, пазіраючы да вакна і прыслухоўваючыся.
Але Янэльцы было між тым усё горш і горш.
Дзень згасаў шэры і ветраны. Ці то з зямлі паднясёны, ці з неба спадаючы, перамешваліся ў паветры слупом аблокі дробнага снегу. Было чуваць, аж у хаце, як альховы гай, аддалёны ў некалькі staj (старажтн. – мера адлегласці), разыграўся жаласна на сваіх ствалах, напружаных, як чорныя струны. Вецер часам упадаў у комін, і дым з топкі гнаў на хату: трэба было вельмі моцнага і крутага ветру, каб такім басам мог згуляць на кароткім, шырокім коміне.
 Кінула, нарэшце, Янэлька калаўротак, выбегла з хаты. Абуджаная з задуменнасці ўся грамадка цяпер звярнула ўвагу на тое, што ноч набліжаецца, а Пуцэвіча яшчэ няма.
- Ці бачылі, калі ваш паніч з'ехаў і ў які бок? - спытала Трэмбелёва дзяўчат з Патылты.
- Ён з'ехаў адразу пасля сняданку - адказала Маруся - сеў у розвальні без фурмана, узяў стрэльбу - але куды, нам не вядома.
- Вядома, пад Дусяцку пушчу, - дадала Варшулка - там цяпер заяц густа носіцца ў гэты час, і шарак, і бяляк.
- А ты адкуль ведаеш?
- З паляўнічых мы, матулю.
Паківала старая галавою, прызнаючы, па сутнасці, кампетэнцыі Варшулкі.
- Казаў вам паніч, што да нас прыедзе?
- Казаў.
- Можа яму кампанія выпала.
На гэтае пытанне дзеўкі не маглі адказаць. Старая далей перабірала здагадкі, апраўдваючы спазнёнага госця.
- Ён і буйнога звера мог спаткаць...
- У поле з'ехаў, то, хіба, ваўкі, - адазвалася зноў прафесійна Варшулка - але яшчэ гэтага года не было чуваць пра воўка ў нашай аколіцы.
- І слава Богу! - адказала Трэмбелёва.
Аднак жа, сказаныя словы, надыходзячы змрок і стогн ветру будзілі паступова ва ўяўленні прысутных трывогу.
- Дзе ж гэта Янэлька? - спытала маці.
- Вячэру, мусіць, прыставіла ў пякарні.
- Не чую яе – ходзь, Маруся, пабач.
Не было Янэлькi ў пякарні. Перашукваючы хату, Маруся выйшла на двор. Праз некаторы час абедзве дзяўчыны вярнуліся назад у хату.
- Дзьме, матулю, моцна дзьме! - усклікнула Янэлькa трагічна.
- І з неба снег сыплецца на добра, - дадала Маруся з дзіцячым спакоем.
- А то яму дрэнна можа быць, калі ў полі, - сказала Трэмбелёва, моршчачы твар.
Не было іншага выйсьця, як чакаць. Але Янэлька мусіла быць іншай думкі, таму што амаль выбегла зноў з хаты.
Пацямнела; наступіла ноч без месяца, не чорная, аднак, толькі каламутная ад злых віхур завеі, якія хлясталі цяпер у шыбы хаты сыпкім, сякучым градам. Агонь амаль згас на камінку, Трэмбелёва хапілася на паліцу па лямпу, але замала было газы ў шкляной ёмістасці, пайшла ў камору па бляшанку з газай. Нешта гэтай банькі не можна было знайсці. І Янэлька, нягледзячы на гуканне не вярталася. Але маці была ўпэўнена ў і здаровым сэнсе дачкі, каб яе асуджаць за незвычайную адвагу. Так што для асвятлення пакою запалілі старажытную смольную лучыну і заткнулі яе паміж дзвюх бярвён сцяны.
 Не фуркалі аднак калаўроткіі, тым больш, нікому не прыходзіла на вусны песня. Пералічыўшы ўжо раней усе адпаведныя абставіны, тры кабеты сядзелі моўчкі, з хлопскай упартасцю чакаючы лёсу. Адным сон спакойны ў топленай хаце - іншаму, можа, і смерць у халодных абдымках, - усё гэта ўжо бывала ў свеце, нават у Трэмбелішках.
 Дамінік Трэмбель, 40-гадовы селянін, як хвоя, узагрэўся моцна пры валцы лесу ў бары, не еў, трызніў у ночы - праз некалькі дзён ужо не жыў - будзе чатыры гады таму. Вечны яму спакой. А ў той год, як ахапіла бура пад Дусятамі Тэрэзу Мацеюшову з двума дзецьмі! Каб не сабака, і не знайшлі б вясной ўсіх траіх, так скамянелых пад снегам, як святая фігура пры дарозе. - Зімой смерць люта і галодна і падыходзіць бліжэй да вёскі...
Думала старая Трэмбелёва і пазірала праз вакно, аж крыкнула, хутка крыжам жагнаючыся:
- Матка Вострабрамска! пажар!

Бліснуў у вакне блік, як ад маланкі, не можна было праз заснежаныя шыбы разглядзець, дзе і што гарэла - хутка згасла.
- Можа Бог даў, што снег агонь здушыў?
Але бліснула зноў дзіўнае святло побач.
Усе кабеты выбеглі на падвор’е.
На высокай жэрдке дагарала незразумелае полымя, палыхаючае, як паходня. - Пэўна яго ўбачылі і з іншых хат, таму што некалькі маладых Трэмбелёў, суседзяў, стаялі пры кутах дамоў з вёдрамі напагатове паліваць стрэхі, калі б тыя заняліся. Аднак стаялі спакойна, відаць, што небяспека не пагражала непасрэдна; акрамя ветру даляталі покрыкі, нібы кароткія загады. За плотам саду зноў ўспыхнула зара на высокай жэрдке, асвятляючы нейкія твары, хутчэй, вясёлыя, чым драматычныя.
Трэмбелёва здзівілася; пазнаўшы пляменніка Антонія ўсклікнула:
- Антанас! хай вы! што вы робіце?!
Малады Трэмбель, пільнуючы з вядром у руцэ, хаты ад іскраў, якія і так згасалі ў вільготным паветры, і ва ўскаламачаным снезе, спакойна адказаў:
- Ваша Янэлька там свеціць Пуцэвічу і нас ушасцярох узбунтавала, каб дапамагчы. З пакляў, з галля, парабіла вязкі, абліла газай і запаліла. А нам загадала хаты пільнаваць. Дапаможа, ці не дапаможа, але пра хаты не бойцеся.
Пабегла маці да адважнай дзяўчыны, якая прыгатаваўшы сабе пару жэрдзяў і запас джгутоў, аблівала іх газай з банкі і падносіла па чарзе запаленую галавешку. Дапамагалі ёй у працы два маладых сваякі.
Убачыўшы маці, Янэлька хутка пацалавала яе ў руку.
- Не забараняйце, матулю!
Не забараняла Трэмбелёва. І іншыя перасталі здзіўляцца ідэі, бо ўжо шырока было вядома, што Станіслаў Пуцэвіч маецца да Трэмбелёўны. Да гэтак багатай і пільна сцеражонай асобы заляцацца было можна толькі ў сумленных намерах, так што Станіслаў лічыўся праз ўвесь род Трэмбелёў за канкурэнта Янэлькi.
Яны яго ж ужо даўно мелі за свайго, кумаваліся з ім і шанавалі, як знаўца сельскай гаспадаркі і лесу, як сябра народа.
Запальвалі агні, адзін за адным, так што ўжо з дзесятак чалавек удзельнічала ў гэтай міласэрнай ідэі. Доўга, аднак, ні адзін выгляд ні голас ад поля не разарваў мяцеліцу і посвісту завеі. Здавалася часам, што нешта храпе, ці енчыць па-чалавечы - не прыбываў ніхто, акрамя знікаючых ценяў, якія гусцей усклубёны снег ствараў па падабенству нейкіх статкаў, імкнучых воўчым бегам, то зноў высокіх і тонкіх постацей, канвульсіўна танцуючых ў віхуры.
Нарэшце, у змрочнай сімфоніі зімы пракраўся просячы галасок; першая пачула яго Маруся:
- Здаецца, званок?
Слухалі пільна – новая паходня бухнула полымем.
- Званок! напэўна, званок ад дугі!
Енчыў і набліжаўся хутка, мерны званок. Чуць было ўжо ў паветры, праз нейкія токі, праз нейкія электрычныя сувязи, што прама на агонь рухаецца жывая істота, вырываецца ад смерці, падвойная душа - чалавека і каня. Але тканіна цемры, зацягнутая ніткамі завеі не пускала праз сябе яшчэ ніякага выгляду.
 Нарэшце, бездань расчынілася і выкінула рухомы, густы цень, нібыта, ляцячая прама на гледачоў піраміда. Чакай! - і чорны конь, храпучы і выкідваючы з ноздраў клубы пары, асадзіўся перад нагамі чакаючых, задзіраючы высока гордую галаву пад вобадам дугі. Яго чакалі! Аднак выскачыў з цемры такі вялікі і раптоўны, што ўсе анямелі на імгненне.
Адазваўся мужчынскі голас з-за каня:
- Ці здаровыя і жывыя, Трэмбелі?!
- Ці здаровы і жывы сам?! - адказала радасным хорам грамада, пазнаючы голас Пуцэвіча.
За тым некалькі маладых людзей ўзялі каня, парскаючага і залітага потам, а з нізкіх розвальняў, дзе на паўляжаў, на паўстаяў на каленях, затруднёна выкараскаўся Станіслаў, мабыць, здранцвелы ад холаду. Трымаў аднак, ружжо ў левай руцэ, а правую падаваў паслядоўна прыязнай грамадзе.
- Дзякуй, браты! І сам бы патрапіў, але аднак агонь дапамог.
- А чаму гэта паніч заязджаеш ад плота, ды не ад дарогі? - весела спытаў Антоні Трэмбел.
- Каб хутчэй... А! і Янэлька тут?! І маці?! Дзякуй. Знайдзіце ў санях зайцаў – павінна быць тры, калі іх д’яблы не пасцягвалі ў гэтае надвор'е.
Упэўнена пайшоў у хату. Але ўвайшоўшы ў цяпло, пад вагальным святлом лучыны, знешнім выглядам напалохаў кабет. Быў вельмі бледны, абраснёны інеем на твары і на вопратцы і аслаблены, калі незвычайна цяжка сеў на лаву.
- Пазыч, Янэлька, абутку і новага кажуха ад Антанаса! - усклікнула маці.
У імгненне знайшлі абутак і сухую вопратку. Хоць трохі супраціўляўся, даў Станіслаў распрануцца да ніжняй бялізны, адчуваючы, што здранцвелымі рукамі не ў стане сам справіцца. Варшулка і Маруся пачалі нясмела хіхікаць, але ганарлівая Янэлькаa сур'ёзна, упаўшы на калені перад Стахам беражліва і спрытна сцягнула яму абутак. Ну і ўсе, разам з Трэмбелёвай, пачалі здымаць ледзяную вопратку.
- Садзіся, паніч, ля агню - выпі гарачай гарбаты.
- Не маеце часам гарэлкі?
Знайшлася гарэлка. Сагрэты звонку і ўнутры, Станіслаў вярнуў сабе гумар і красамоўства.
Янэлька ж магла яго слухаць толькі адрыўкамі, бо рыхтавала ў пякарні забеленую бацвінню на вянджонцы і бараніну з бульбай. Уваходзіла, праўда, да святліцы, прысядала ў куце нема і ўтаропіўшыся ў Стаха. Але хутка зноў бегла да свайго захаду, таму што вячэра павінна была быць смачная і пажыўная.
Станіслаў жа, распешчаны апекай, прыўзняты заняткам, які выклікаў у сваёй жаночай аўдыторыі, распавядаў:
- Ведаеце, матухна, што мне, аднак, гэтыя агні, што вы палілі, добра дапамаглі.
- Гэта Янэлька цябе, паніч, так свяціла. Вось, старой і ў галаву не прыйшло; ніколі мы гэтак не рабілі - і ў галаву не прыйшло.
Янэлька толькі што зазірнула ў святліцу – засіяла тварам, потым апусціла вочы і збегла да сваіх гаспадарскіх заняткаў. Станіслаў праводзіў цёплым позіркам постаць дзяўчыны і працягваў:
 - Калі даехаў да Двірэж, пачало дзьмуць на ўсю моц - і цемра апусцілася сёння на паўгадзіны раней, чым учора. Але думаю я сабе: да Трэмбелiшак вярсты дзве па летняй дарозе, а прама зараз і столькі няма; я ведаю, я тут, бадай, кожную кусціну. Еду я наперад па звычайнай дарозе - сто крокаў за вёскай, ні следу. Змеркаваў, што замест таго, каб на масток - вы ведаеце, гэты пад святым Янам – праеду праз застылы ручай улева. Давай так, я накіроўваю направа, але ўжо ў чыстым полі, без следу. Вось супраць Двірэж відна ваша высокая алешына, і мне здаецца, што я бачу яе перад сабой. Еду і еду - ні алешыны, ні вёскі. Я думаю, адпушчу каня, хай ідзе, куды хоча... І ў першы раз здарылася, што мой кары здурнеў! Вырывае прама перад сабой, а яшчэ трохі направа. Мусіш ты ведаць, я думаю, еду і еду. Тут мой конь трапляе ў гурбу, ледзь, што не схаваўся! І да гэтага часу не ведаю, як мы там ў яміну залезлі. Зноў я толькі за лейцы, цягну каня з гэтай заносы, зноў цвёрда, сані ідуць верхам – едзем спорнай рыссю з гадзіну. Цяпер я думаю: нейкія купы, ні то стагі, ні то торф капаны – бо, здаецца, мы едзем узгоркам...
Ну, і пазнаю хату. Ці дасцё, матко, веры? - я заехаў назад у Двірэж!
- Хрысце Пане! Чаму паніч там не заначаваў?
- А што гэта ты не хацела мяне бачыць сёння?
- Вядома, хацелі... - патлумачыла Трэмбелёва, пачціва заклапочаная.
- Так што я ўжо другі раз на іншы манер. Лейцы ў рукі, і прама праз лугі і зараснікі альховыя. Трапіў бы, напэўна, з завязанымі вачыма! А тут ні кустоў, ні дарог паміж імі, хоць рыссю я ехаў паўгадзіны. Толькі раптам адчуваю, што я з’язджаю з пагорка, і я еду па гладкай, рашучы і бадзёры, а пад канём дудні. Возера? - я думаю, - але няма возера па шляху да вас. І зноў пагорак, аж конь перад ім стаяў. Што ў Госпада Бога?!... Быў вецер з левага боку, зараз справа і зноў злева. Ці вецер так круціць, ці я блытаю? Я думаю я тады: калі ўбачу пагорак, улезу на верх і пагляджу, калі дзе чаго не відаць. А калі я стаяў на ўзгорку, гляджу: здалёку агонь - мне здавалася, што ў Двірэжах. Усё ўжо роўна - еду прама на святло. Згас, - я спыніўся, - зноў агонь. І я, і мой кары зразумелі, што гэта чалавечая праца, і трэба трымацца на гэтыя агні. Так і даехаў да вас. Цяпер, як мяркую, мне давялося з'ехаць з крутога берага на Гачанскае возера, прэч з дарогі, і там я мог паміж берагамі ездзіць да раніцы. А лейцаў не адчуваў у руках.
 Запахла ў хаце пышная пара ад гарнцаў, якія Янэлькa прынесла і паставіла на агонь, сабіраючыся накрыць стол абрусам. Сказаў пан Станіслаў:
- Ой, дайце паесці хутчэй, а стала не накрывайце для мяне, бо чысты, і я ўжо ў вас свойскі.
- Як хочаш, панічу.
Так што брэнькалі толькі талеркі і сталовыя прыборы, здабытыя з шафы і пакладзеныя на стол, за якім сядзеў Пуцэвіч і Трэмбелёва.
Дзеўкі былі запрошаныя ласкавым жэстам гаспадыні. Бацвіння на вянджонцы бавіла ноздры; настала ўсхліпваючае маўчанне.
 А калі ўсё пад’елі супы і мяса, то стала яшчэ цішэй. Марылася бяспечна ва ўтульнай хаце, як у крэпасці, недаступнай заходам зімы і ночы.
Змораныя фізічнымі высілкамі і сардэчнымі ўзрушэннямі галовы агарнаў сон такі, якога каралі зайздросцяць хлопам - салодкае непасрэднае бязвесце. Кабеты выйшлі да пякарні, пакой са свежазасланым ложкам аддалі Станіславу. Толькі выцягнуўся – адразу ж заснуў. І кабеты паснулі, дзе каторая лягла на вузкім ложку або на сенніку, пасланым на падлозе.
 Толькі ў Варшулкі доўга кружылі ў галоўцы ўпартыя пытанні, ці бываюць у вялікіх гарадах такія завеі? Ці выехаўшы за рагаткі, напрыклад, на паляванне, можна заблудзіцца і не вярнуцца на ноч у горад? Хіба не - таму што ў горадзе высокія вежы, а на вежах, вядома, запальваюцца ліхтары. Ён, гэты гаспадар южынцкі паляваў, напэўна, і сёння? - Ён за зверам пайшоў бы далёка, далей, чым за ёю, за Варшулкаю – яму нават стрэльба даражэйшая! - За цвярозымі разважаннямі ўзніклі трызненні, а потым сонныя вобразы, і бедная дзяўчына падарожнічала ўяўленнем ўсю ноч за каханым хлопцам, жарсна і аддана, дагнаць яго не ў сілах, блукаючы за ім, цалуючы жаданнем, у той час як пругкае сэрца адмярала роўным біццём яе рэальны лёс на сенніку пад печчу.

***

А калі ўсе пеўні праспявалі, і світанак вытаргнуўся з цяжкіх, енчучых змрокаў, край вакол Трэмбелiшак выясніўся яшчэ бялейшым, зусім ціхім і такім нявінным, як быццам ніколі і не быў полем бедства і пагібелі.

VІ.

ХАСКЕЛЬ.

Паляўніцтва адвеку ёсць каралеўская забава, але да таго шэрагам стагоддзяў было асноўным заняткам людзей, часткай жыцця кожнага дарослага мужчыны, і тады не ўяўляла сабою неспажытыя ўцехі, было барацьбою чалавека са зверам і падсвядомым паглыбеннем чалавека ў таямніцы прыроды. Моц і зачараванне першабытнага паляўніцтва захаваліся ў інстынктах некаторых лоўцаў, прасцякоў у навуцы, але майстроў ў адносінах з прыродай, альбо такіх цывілізаваных людзей, якія ўмеюць здзічэць на пэўны час, каб адпачыць ад нуды і клопату цывілізацыі.
У старым нашым свеце мноства людскіх заняткаў зышло і схілілася да ўпадку. І каралеўскія паляванні страцілі сваю істотную частку, змяніліся ў дасканала прыгатаванае масавае забойства. Але першасны інстынкт лоўцы не збыўся, грае і распаляецца ў маладых, ва ўраджоных паляўнічых, акрашвае, нават, каралеўскія ловы і на іх узор арганізаваныя вялікапанскія паляванні.
Нешта падобнае марылася Міхалу Раецкаму ў час язды санкамі цераз прыгожыя і разлеглыя бары князя Ежы С., распаложаныя на поўдню Каралеўства. Падчас зімовых канікул прыехаў Міхал у тыя староны, атрымаўшы запрашэнне на слынныя паляванні, якія адбываюцца у першыя дні студзеня.
Таго дня палявалі на дзіка. Шэраг з тузін санак заязджаў на становішча, везучы паляўнічых і прыхільных стральцоў. Санкі слізгалі без званкоў звілістай дарогаю паміж навіслымі кронамі іглістых дрэў, асыпаючых снегам коней і вопратку людзей, вынырваючая з гушчару падвода выглядала як частка лесу адналітная з заснежанай ціха плывучай цаліною. Ранішняе неба над борам белае, ледзь марознае, абяцала новы снег. А можа датрымае надвор’е да вечара?
Міхал сядзеў у санях, адмечаных лічбай 4, разам с таварышам, панам Віктарам Ліебе, з каторым тут добра пазнаёміўся. Пан Ліебе, чалавек саракагадовы і халодны, здаваўся з усіх узаемным для Міхала, а, нават, падаваў яму праз сваё таварыства ўрокі палявання. Найбольш карціла Міхалу, што таварыш даваў яму тэхнічныя навукі аб зброі, стрэле і абавязках паляўнічага, а ён, Міхал Раецкі, хоць да таго студэнт універсітэта, меўся за пачаткоўца ў лавецтве.
Засвяціла сярод высокай цемры лесу паласа, парослая маладым альшанікам і сухім чаротам каля заснежанага ложыска ручаю. Міхал бачыў ужо не раз такую пазіцыю ў ковеньскіх лясах і пацягнуўшы ноздрамі знаёмага паху, заявіў:
- Тут, пане, нібы месца на ліса?
Пан Ліебэ, змерыўшы маладога халодным позіркам, падкрэсліў:
- Няма тут лісаў у глыбі лесу; ліс трымаецца там, дзе мае паляванне на драбнейшае звяр’ё, бліжэй да палей ці загаю. Дзе няма зайцаў, кролікаў, курапатак і тым падобных, там не спаткае пан і ліса. А тут толькі дзік, казуля, куніца, зрэдку заяц найвысшага гатунку трохі больш сівы.
- Бяляк – уступіў Раецкі
- Не, пане. Белякоў тут увогуле няма. Іх стрэфа пачынаецца недзе ад Нёмана і далей на паўночны ўсход.
Міхал натаваў да памяці тое, што мовіў Ліебэ, ведаў, што нудны паляўнічы мае рацыю, але неахвотна прызнаваўся да сваіх хібаў адукацыі.
- Я паляваў, у асноўным, на Літве – казаў праз хвіліну – там іншая справа, адменная дзічына. Ці пан калі страляў цецерукоў?
- Пару соцен забіў у аколіцы Пскова, пад Рэйпусам; вось там іх сапраўдная дзядзізна.
- А забіў пан калі рыся?
- Маю два рыся і тры … ў маёй паляўнічай кніжцы.
“Хай цябе д’яблы!” - хацеў бы адказаць Раецкі не здольны імпанаваць Ліебе ані цецерукамі, каторых набіў досыць шмат, ані рысем, каторага ніколі ў лесе не бачыў. Пры тым Ліебе не выглядаў на звычыйнага ў паляўнічым рамястве ілгуна, мусіў тое ўсё бачыць і выконваць - пра што казаў. Толькі казаў як кніжка, як дацэнт, вылускваючы зерне лічбаў ды праў з кветак паэзіі, з усяго таго, што жыве, пахне, ап’яняе ў апавяданнях сапраўднага паляўнічага.
Таму з падвойным адчуваннем вызвалення ад таварыша і дасягнення цэлю экспедыцыі Місь дачакаўся затрымання шэрагу санак на раздарожжы, дзе стары лоўчы Кавальскі у мундзіры з эпалетам, чакаў князя і яго гасцей. Побач лоўчага стаялі пара стральцоў, абмундзіраваных па-ваенску.
Ні прывітальнага сігналу на трубах, ні гучных размоў. Некалькі паклонаў моўчкі, кароткая канферэнцыя князя Ежы з лоўчым і роўная ціхая каманда, каб паляўнічыя ішлі за Кавальскім, які ім пакажа пазіцыі.
Сунецца ціха сцяжынай шэраг постацяў аднолькава апранутых, шэрых, як кара, зялёных, як імхі, спрабуючых рухацца з недасягальным спрытам і асцярожнасцю дзікага звера. Але калі б не пякельныя вынаходкі смяротных машын, калі б не змова вялікай, аб'яднанай сілы, дзе б таму чалавеку для засцярогі ваўка, для лёгкасці аленя, да моцу дзіка! Адзінай перавагай чалавека з'яўляецца тая вырабленая ад пакаленняў ганарлівасьць панавання над прыродай, і той востры інстынкт прыцягнення да сябе ўсёй раскошы, якая жыве і вядзецца па зямлі.
Раз-пораз нехта з шэрагу заставаўся на месцы, пазначаным нумарам на ўваткнутым неакараваным колку. Была каманда захавання цішыні, не паліць тытунь і не страляць іншай дзічыны, як дзік.
Міхал Раецкі атрымаў пасаду пад нумарам 4 і гадаў сябе добра з гэтага нумара, які не ўтрымлівае дрэннага прагнозу, як, напрыклад, 7 або 13. Паляўнічы забабонны, як гулец. Абшар лесу навакол стаў цяпер месцам клапатлівых кан’юнктур маладога стральца. Стаяць за аснежанай елкай, асланёны ёю з боку занятага месца - гэта добра - толькі што маеш мала віду перад сабой - трэба нажом адсекчы хоць гэтыя некалькі галін. Лінія, на якой стаяць паляўнічыя, вузкая, амаль скрытая сярод змыкаючыхся кронаў, - і страляць па лініі забараняецца. У выпадку пераходу звера праз лінію стрэл за сябе зручны тут, на права, дзе лес, як быццам выліняў рэдкай падлужнай затокай. Што б шкодзіла дзіку трапіць менавіта ў гэты пералесак? - Міхал, уяўляючы ў гэтым месцы цень вялізнага дзіка, з задавальненнем правёў яго руляй штуцара аж да месца ўяўнага стрэлу.
Агледзеў потым штуцар, які ўпершыню насіў у лесе, купіў яго яшчэ некалькі дзён да таго ад знаёмага і выпрабаваў толькі, каб пацэліцца. Дубальтовы "экспрэс" меў быць выдатным, але Місь заўважыў з незадавальненнем, што толькі ў двух паляўнічых тут была падобная зброя, з куркамі і да дымнага пораху; іншыя насілі безкурковыя і бездымныя, надзвычай лёгкія і складныя штуцары новай канструкцыі. Зайздросціў ім Місь ад усяго сэрца. Так, але ж і ён мае дзве грозныя кулі ў рулях, якія, мабыць, ужо не аднаго паклалі дзіка, і нават мядзведзя... Сціскаў у руках і аглядаў з усіх бакоў сваю стрэльбу, галоўны праваднік да асалод і трыумфаў бору. Штуцар добра ляжаў у руцэ, не пераважваючы занадта рулямі наперад, але прыклад з падушкай быў непрактычны для Міхала і тыльная частка недастаткова зламаная. Раецкі паднёс некалькі разоў, вымераючы ва ўсе бакі, каб падрыхтавацца для хуткага стрэлу. Зімовы лес маўчаў, як зачараваны; дрэвы ў сваіх снежных футрах спалі прыгажунямі. Калі дзе абсунуўся шмат снегу і, распарашоны ніжнімі галінамі, спадаў сярэбранымі пыхамі, гэта было, хутчэй, прыкметай надыходзячай адлігі, чым якога-небудзь руху ў лесе.
Агарнула юнака мроя, накшталт сну, якой дэкарацыя адпавядала. Паўсюль вакол тыя бесперапынныя ў сваёй разнастайнасці формы, паверхні, гурбы важкіх снежных гронкаў, развешаныя ў паветры, разваленыя па зямлі, з укладу каторых чытае паляўнічы авантурныя гісторыі. Штодзённыя думкі, радасць або клопат, расчыняюцца у гэтых бязмерах, губляюць ў вазе і дакладнасці, а набіраюць бясконцую летуценнасць і праніклівасць у дзядзізны прадчуванняў і неўсвядомленых уражанняў. Плывуць да цябе галасы без хвалявання паветра, ты разумееш будову няствораных кшталтаў, логіку ўзнёслага жыцця. І тое рушыцца з першым пачутым чалавечым воклічам.
Адазваўся здалёк сігнал трубы, - адказаў другі, азначыўшы тым самым крайнія пасты, рушыўшага на паляўнічых гону. І яшчэ вельмі слабы, але шырокі і радасны даляцеў першы вокрык бягучага тлуму.
Міхал схапіў штуцар, адвёў куркі і назіраючы за уласнай рукою, сцвердзіў, што дрыжыць. Высілкам розуму прывёў сябе ў спакой. Стоячы нерухома як пень, вачыма толькі люстраваў, як мага глыбей, неспасціжныя лясныя прорвы.
Час ад часу граў сігнал здалёк, то справа, то злева. Міхал, будучы ў першы раз на такім парадным паляванні, яшчэ не ведаў нот ўсіх гэтых меладычных дамоўленасцей паміж паляўнічымі, лавецкай службай і гонам. Здагадваўся, аднак, што тыя сігналы, якія чуе, значаць: "левае крыло хутчэй!" - "правае павольней!" і да таго падобныя каманды. Але раптам зайграла гвалтоўнае гасла, гранае на многіх трубах ў розных месцах, фальшыва ад хвалявання i спешкі - адначасова выбухнуў з гону крык, накшталт жаху і трывогі. Там убачылі ўжо дзікоў!
Не адбылося яшчэ нічога ў поле зроку Міхала. Толькі снег закалыханы валтузнёй адарваўся тут і там і хлопнуў мякка на зямлю, толькі пара абуджаных соек сарвалася, вішчучы і раскідваючы белыя струмені з месца свайго адлёту.
Зрэшты, ўпэўненасць, што побач ёсць дзікі, напоўніла бор трывогай. Нешта побач? - Не, гэта, напэўна, гон набліжаецца. - Гуд усё ясней, трашчыць галлё - і зноў прыціхла, і нават крык гону, хоць і бліжэй, не так ужо і чутны. Так што дзікі недзе тут, паміж невадам, які іх заганяе, і засадай, якая іх чакае са стрэльбамі. Цяпер ідуць несумненна: чуваць, як ломіцца праз гушчар статак, у паветры распаўсюдзіўся лёгкі хлеўны смурод і заказытаў ноздры Міхала як эдэмскі нейкі водар. - Калі б сюды! калі б у гэты пералесак! - Кожны нерв, кожная цягліца маладога стральца напружыліся і чакалі.
Ідуць! ідуць! - але дзе?! - шмыгае ўлева, адзін, два, тры... яшчэ пару - толькі цёмныя плямы, хутка перасоўваючыя паза ненавіснай заслонай гушчару ды снегу - цені, мары, успаміны. І, верагодна, здабыча для іншых!
Міхал апусціў штуцар і зайздросным, роспачлівым позіркам праводзіў знікаючы статак. У аддаленні трох пазіцый, злева прагучаў стрэл, потым два, хутка адзін за другім.
- Хто там стаіць? Здаецца, што сам гаспадар? А можа, Ліебе? гэты асёл!
Пакуль так накручваў сябе Міхал, пачуў справа перад сабой скрып снегу , як быццам нехта ў цяжкіх ботах, набліжаўся рыссю. - Гэта, пэўна, стралец з гону даходзіць? - Даволі абыякава павярнуўся ў той бок і раптам аслупянеў.
Агромны дзік-адынец вынырнуў з зараснікаў і ў той момант, калі яго ўбачыў Міхал, стаяў перад ім, прама лычам за якіх сорак крокаў. Імгненне было ўзаемнага розмыслу стральца і звера.
- Стрэліць яго ў лыч? немагчыма! – упрытомніў сябе Міхал.
- Вораг! смерць! - гыркнула гучна пачвара і будучы ўжо побач з лініяй, абрынуўся праз яе ў бліжэйшы гушчар за ачэп.
Але Раецкі трымаў яго ўжо пад накіраванай руляй, правёў цераз лінію і ў момант, калі адынец хаваўся за куст, стрэліў. Ён адчуў, як моцная куля з бічовым трэскам вывінцілася з гвінтоў, пачуў, як пэльнула ў шмыгаючае цела, нібы ў бубен, і адно імгненне чакаў, без дыхання. Дзік імкнуў яшчэ праз кусты з дваццаць крокаў, гладка і цяжка, як механічная чорная калода... У той момант, калі Міхал хацеў пацягнуць за другі цынгель, адынец паваліўся на зямлю, аж ёкнула.
Стралец прысеў на кукішкі, потым падняўся на пальцы, высунуўся на бокі, каб праз ападаючы дым і густыя зараснікі пабачыць вачыма на сваю здабычу. Ён памятаў, аднак, што з паста сысці яму нельга да прыходу гону. Але не было ніякай неабходнасці: у раскапаным снезе, нягледзячы на заслон галін, відаць было нерухомую масу ляжачага дзіка, як чорны пагорак.
Закрычаў або затрубіў, - ледзь не заплакаў. Адчуў гарачай крыві па ўсім целе і бор завіраваў у яго вочах. Чакаў нядоўга, таму што ўжо гон даходзіў, а двое мундзіраваных стральцоў, імкнучыся па велізарных слядах, змеркавалі ўжо пасля гуку стрэлу, што дзік паранены, убачылі яго цяпер ляжачага і віншуючы Міхала, паднялі трубы да вуснаў; загучала ўрачыстая фанфара: смерць дзіка.
Спешна сыходзіліся на гэты шум паляўнічыя, прадбачачы незвычайны вынік. З усяго статка адстрэлена два падсвінкі, але мала хто на іх глядзеў. Тут, дзе граюць трубы, мусіць ёсць што паглядзець.
Некалькі паляўнічых сабралася неўзабаве на пасту Раецкага, які спрабаваў апанаваць кіпячую ў ім ганарлівую радасць і спакойна даваць тлумачэнні. Глядзелі на яго з зайздрасцю і з ушанаваннем.
- Як жа ён выйшаў? сам ці са статкам?
- Сам ішоў.
- Таму і паядынак! вялікае мастацтва!
- І адным стрэлам?
- Адным.
Лоўчы Кавальскі спешна звярнуўся да Раецкага:
- Тут павінен быў быць Хаскель у ачэпе; мабыць, пан яго паклаў?
- Я забіў вялізнага дзіка, - адказаў Раецкі - што гэта за Хаскель?
- Маем тут такога. Самы вялікі ў лесе дзік з рудымі бакенбардамі, зусім фізіяномія тоўстага Жыда - вось чаму мы так клічам яго. Калі гэта ён, то мае пан фартуну: бэсція ніколі на стрэл не выйшла...
З іншага боку прыбываў князь Ежы. Прыемна зрабілася ўсім ад выгляду яго пекнай высокай постаці, размалёвываючай краявід.
Крычаў:
- Малайчына, Місь! Кажуць, ты забіў Хаскеля?
- Я не ведаю; трэба паглядзець яго.
- Натуральна, паглядзім.
Кабан ляжаў на месцы, дзе ўпаў, у асяроддзі сялян і хлопцаў з гону, якія трымаліся, аднак паводдаль непадалёк ад паваленай пачвары. Паляўнічыя і служба лавецкая толькі зараз выйшлі на яго.
Раптам лоўчы затрымаў падступаючага за ім князя Ежы:
- Няхай князю зважае: дзік жывы - рухаецца задняя нага.
Прыстанавілася ўсё таварыства; гон пайшоў яшчэ далей, у нейкім жаху. Лоўчы жа паклікаў аднаго з мундзіраваных стральцоў:
- Гэй, Копер, бяры нож і супакой таго ягамосця!
Як Копер агаліў доўгі нож і драпежна нахілёны рушыў да дзіка. Але не дайшоўшы адскочыў. Нерухомая да гэтага часу калода ажыла неспасціжным рухам. Як быццам збуджоны перуном кабан адскочыў ад зямлі з шалёнай пругкасцю і стаў вялікі, напыжаны на карку, вымераючы лычам ў шчыльную кучу паляўнічых, гучна плямкаючы і фуркаючы пашчай, з якой зіхацелі велізарныя выгнутыя іклы.
З крыкам разьбегся гон; многія залезлі на дрэвы. Толькі паляўнічыя зкамянелі на месцы, хоць былі раззброеныя або негатовыя да стрэлу.
Гэта іх стаянне і дэцыдавала дзіка, каб не ваяваць іх. Хістаючым гмахам тушы звярнуўся ў іншы бок, дзе яму дарогі не заступалі, і асцярожна, хоць у лютасьці, рынуў паміж дрэў, трапіў у заязджаючыя сані, сапхнуў іх з дарогі магутным ударам лыча, спудзіў коней і дастаў гушчару, праз які рухаўся здорава і моцна, пакуль не знік. Упала за ім некалькі безвыніковых стрэлаў.
Толькі паляўнічыя, супакоіўшыся, пачалі разважаць нечаканы выпадак.
- А, то злодзей! прыкінуўся.
- Аджыў!
- Як ты яго забіў, Місю?
Раецкі толькі паціснуў плячыма, адчайна.
- Гэта быў, пэўна, Хаскель!
- Не. Гэта чорны дзік з тых тоўстых, кароткіх; не меў нічога рудога на сабе.
- Як гэта?! - у яго рудыя мяцёлкі па баках ілба, па меншай меры, па чвэрці локця!
- Гаданне!
- А вы бачылі вочкі? Калі лыч зморшчыў, плямкаючы, дык гэтыя маленькія вочкі так брыдка свяркалі. Д'ябал на добрую душу мусіць так паглядаць.
- Чаму ён не кінуўся на нас?
- Ано... шляхта стрымала крок - стаялі, як мур. А нагонцы затхорылі - глядзіце! гэты яшчэ на дрэве сядзіць!
Смяяліся нервова, але і з жалем. Трэба паслаць услед за такой штукаю - ён цяжка паранены, бо ляжаў без руху. Як доўга ён ляжаў? Вядома, чвэрць гадзіны ці больш. - У канчатковым рахунку, дрэнна забіты.
Гэта было проста пакута Міхала Раецкага, які з ужо здабытай пасады здабыўцы адынца - можа Хаскеля? - спусціўся да ўзроўню неспрактыкаванага стралка. Ці стрэліў дзіка занадта коратка, або занадта нізка? Чаму не паслаў яму другой кулі?
Хоць за тропам паслалі двух дасведчаных стральцоў, Міхал насіў ужо ў сабе няшчасце на рэшту таго дня. Дапекла яму, асабліва, калі для праезду на новы пост мусіў зноў сесці ў сані з Ліебам. Таварыш не прамінуў неадкладна ўзяць яго на экзамен:
- Як пан яго страляў? на штых, на блат ці ззаду?
- Я стрэліў яму ў правы бок - я цэліўся на камору.
- Колькі крокаў?
- З сорак.
- У спакойным тэмпе або на поўным хаду?
- Ішоў рэзка.
- Я ўжо разумею! – падсумаваў Ліебе - дзік мог атрымаць у брух, і адбыўся ўнутраны крывацёк, але не смяротны, у выніку якога аджыў. Або... - Ліебе падняў палец па-аратарску - гэта быў тыповы “Hohlschuss” - стрэл у яблычак, што да напрамку бегу, але занадта нізкі. Ёсць такое месца на нізкай лапатцы, дзе куля можа прайсці, не дакранаючыся больш сур'ёзнага органа...
Місь не слухаў ужо, хацеў бы закрыць рот дамагатару, але стрымлівала яго сур'ёзнасць Ліебе і незнаёмы грунт, на якім знаходзіўся. Лёс ці выбар гаспадара вылучыў яму на сёння гэтага кампаньёна ў санках; прыйдзецца яго да вечара цярпець. Прафесар жа не спыняўся ў прамовах; пасля лекцыі па анатоміі дзікоў, аб стрэлах, эфектыўных і няўдалых, перайшоў да недахопаў стральбы і зноў спытаў:
- Як пан, напрыклад, адносіцца да штуцара?
- Звычайна.
- Але, няхай пан прымерыцца.
Раецкі зацягваў, але запрошаны зноў, прыклаў нядбала штуцар да пляча.
- О, бачыце! - усклікнуў пан Ліебе - левую далонь прасоўвае пан занадта блізка да antaby cynglowej. Пройдзе яшчэ пры стрэле шрутам, але, калі хочацца дакладна стрэліць куляй, трэба пакласці рулю на выцягнутай левай руцэ. Такім чынам, вы пазбегнеце зніжэння, нават пры больш хуткім пацягненні курка. О – няхай пан асцеражэцца.
І Ліебе амаль жанглерскім рухам узяў свой штуцар, паклаў яго на левай руцэ, пагладзіў курок павольным рухам ўказальнага пальца правай, зрабіў гэта некалькі разоў, вымяраючы ў бакі з санак, прычым твар яго, звычайна абыякавы, ясніла думкай і ўрачыстасцю. Малады паляўнічы шмат мог бы навучыцца ад сухога тэхніка, калі б ён быў у лепшым настроі. Але ўся гэтая размова дражніла яго зараз незвычайна, дакранаючыся адкрытай ў сэрца раны.
- Такім чынам, цяпер я ўжо дакладна зразумеў, чаму адынец, здавалася б, павалены...
У той момант шэраг санак спыніўся. Ну нарэшце! Місь, як апараны выскачыў, вырваўшыся да сваіх новых прызначэнняў і да самотнай размовы з лесам.
Даведаўся ад каманды, што ў гэтым прыплодзе дзікі не ўпэўнены, так што пасля першага стрэлу, які ляжа ў гоне, страляць можна на лініі усё, што выйдзе, акрамя коз і самак глушца. Атрымаў зноў чацвёрты пост. Добрая ці злая варажба? - На папярэднім або яму пашанцавала, ці на самай справе пашанцавала? - таму што як жа? заваліў дзіка, верагодна, Хаскеля, а той асмеліўся ўваскрэснуць!
Ужо тады лес, радзейшы і больш высокі ў гэтым месцы, стаў яму абыдзенным, не згадваў такіх таямнічых і свежых дум, як той. І супярэчныя лясныя бажкі рыхтавалі яму новыя фіглі. Яшчэ не рушыў гон, калі выйшаў на яго трушком стары ліс і ўстаў выпяты на купіне нейкія трыццаць крокаў ад пасады. Але нельга было яшчэ страляць чаго іншага, як дзіка, перад умоўленым гаслам. І менавіта ліс, аб з’яўленні каторага ў глыбіні лесу сумняваўся Ліебе! Абавязкова забіў бы Місь гэтага ліса куляй, кінуў яго пад ногі свайму надаеднаму прафесару і сказаў:
- Паглядзі, пан - ліс, як я і казаў.
Зноў жа, калі пасля пачатку руху гону і па ўмоўным паролі пачалі падаць стрэлы на лініі, пачуў Раецкі спешны галоп у ачэпе і ахапіла яго радаснае пачуцце. - Эх, толькі сарны! Праўда, і то прыгожа, а грацыёзна, а асцярожна, хоць і нявінна. Пяць... сем штук набліжаюцца ў годных скоках - трэба толькі пазнаць паміж імі казла. – Ёсць і казёл, тхор срамотны, ідзе другім за старой, даўгашыяй казой, якая вострым вокам аглядае зону ўцёкаў, прамышляючы аб ратунку статка. - Сюды! - выбрала наіўна, рухаючыся хутка праз лінію, выстаўлена цалкам на стрэл Міхала; за ёй уся палахлівая дружына, упэўненая толькі ў хуткасць, перашмыгнула праз лінію працяглым шэрагам. Але менавіта дужы казёл, якога Міхал меў на вачах, як на злосць, ішоў засланёны козамі. Стрэліць і выпадкова заваліць казу - было б капітальным паляўнічым грахом. Раецкі выбіраў зручны момант, выбіраў, аж статак значна аддаліўся – стрэліў нарэшце на адлегласці некалькіх дзесяткаў крокаў і схібіў казла.
Невялікае то няшчасце, - аднак выпадзе тлумачыць стрэл таварышам, напэўна, зноў пану Ліебе. Трэба неяк палепшыць сваю стралецкую рэпутацыю.
З лесу, у палову вышыні ствалоў, узнікла спорая плямістая птушка, цяжкая, нібы спадаючая лётам да зямлі. Рабчык! - рэдкі і прыгожы нумар для падліку трафеяў. Але страляць яго мільгаючага паміж галінамі куляй – сапраўды немагчыма! Міхалу шкада стала, што не ўзяў з хаты драбавіка. Іншыя паляўнічыя, абачлівыя, мелі з сабой акрамя штуцараў і драбавікі; толькі ў лесе заўважыў гэта Раецкі.
І так дайшла аблава да канца другога мёту. Сыходзячы з пазіцый, паляўнічыя збіраліся зноў да зборнага пункта. Пару мела па рабчыку, князь Ежы забіў куніцу. Ліса і казла, якія прайшлі праз пост Міхала, бачылі з іншых месцаў - ніхто не бачыць, так трапна, як стралец - канкурэнт схібаванай дзічыны або прапушчанай на чужым пасадзе. - І што да ліса некаторыя выказалі зданне, што яго трэба было страляць; ліс з'яўляецца ворагам, б'юць яго ўсюды, дзе толькі спаткаеш. Праўда, Ліебе і сам уладальнік палявання ўхвалілі Раецкага, што ён строга трымаўся забароны і не страляў да прызначанага гасла. А схібёнага казла, усе былі таго меркавання, трэба было страляць.
Міхал западаў у ўсё горшы настрой, асабліва калі адзін з стральцоў, дасланых у пагоню за адынцом, вярнуўся і заявіў, што кабан ідзе здаровы, спачатку фарбаваў крывёю, але потым ужо следа не стала.
Рушыў услед за ім яшчэ другі асочнік, майстар ў рамёстве трапення, аднак без асаблівай надзеі.
Паляўнічы не павінен паддавацца дэпрэсіі, калі хоча захаваць свае стралецкія якасці; злы гумор ўплывае на свядомасць вока і ўпэўненасць рукі; злы гумор, як супярэчнае ліха, здаецца, нават выклікае шэраг неспрыяльных выпадкаў; абмятае душу паляўнічага такая хваля смутку, што яму ўжо і лес брыдне, і звер здаецца кплівым, і таварышы амаль ворагамі. Паляўнічы павінен быць ахвочы, падхмялёны сваёй штодзённай справай, прадпрымальны і спрытны, як той, хто кахае.
На трэцім пасадзе не ўбачыў Міхал зусім дзічыны і навогул ачэп быў глухі, без адзінага стрэлу, таму што спадзяваныя дзікі выйшлі перад расстаўленнем гону. У наступны раз зноў мёт зачапіў дзікоў, але вялікі паядынак без цырымоніі, адступіў на гон, разагнаў яе і выслізнуў з ачэпу. З усяго статка зноў адстрэлена пару штук, але Міхал даведаўся аб гэтым толькі пасля сыходу з пасады, таму што дзікі прайшлі ад яго далёка.
Спецыяльны вясёлы сігнал затрубіў на сняданак. Ведае кожны, хто паляваў у лесе, як шматаблічная і вялікая радасць разбірае паляўнічага ад гэтых ядлоўцавых дымоў, ад шматабяцальнага звону посуду, ад адпачынку пасля працы і ўзрушэнняў. Прачынаецца раптоўны, гарачы голад; вочы смяюцца ад гарэлкі, ад смакавітага змесціва бутэлек і гарнушкаў, ад размовы аб ходзе паляўнічай раніцы, у яе дзіўных дэталях. І гэта не толькі ўспаміны падзей, якія ўжо прайшлі, аздобленыя жалем; гэта паў-мэты да канца экспедыцыі, бівак поўны пахвальбы учынкамі, але таксама і надзей спаўнення іншых да наступлення цемры. "Яшчэ не вечар!" - гэты праславуты клічнік кружыць ў паветры над разморанымі галовамі, дрыжыць у ненасычаных сэрцах. Хто мала забіў да паўдня, можа да вечара быць яшчэ "каралём палявання"; хто ўжо меў фартуну, можа яе падвоіць.
- Німрод, "паляўнічы перад Госпадам", калі снедаў, размаўляў з багамі.
Але каб адчуць зачараванне такога паслаблення, трэба не мець плям на паляўнічым сумленні. Раецкі ж насіўся з цяжкай сваёй згрызотай: Хаскель ці не Хаскель, страчаны адынец быў прадметам пастаяннай размовы за сняданкам. Нягледзячы на тое, што князь Ежы абараніў адказнасць Міся, што Грэбніцкі і Чарнкоўскі працытавалі падобныя прыгоды з сваіх успамінаў, што нават педанта Ліебе заглушыў вясёлы гоман, Раецкі, нібыта, сам паранены, думаў усё яшчэ пра сваё няшчасце, і адчуваў сябе амаль аганьбаваным ў коле паляўнічых.
Аднак і на яго падзейнічаў магнетызм агульнага ажыўлення і, калі рушылі на новыя пасады, Місь добра адчуў зноў дрыжыкі чакання на небывалыя прыгоды.
Былі розныя - толькі пастаянна абыходзілі Раецкага, раздражняючы да адчаю яго лавецкае ўяўленне. Таму што ён забіў казла і двух зайцаў кулямі - гэта былі, хутчэй, закускі, нявартыя ўспаміну адносна пякучага апетыту на дзіка. Іншыя разлічвалі ўжо паміж трафеямі дня шмат чорнай шчэці: Ліебе забіў вялікага трохлетняга выцінка, граф Чарнкоўскі меў два дзікі, князь Ежы даў дуплета дзікоў. На Міся не хацелі гэтыя праклятыя пачвары выходзіць.
Слухаў іх напружана, тук-тук калацілася па лесе, чакаў іх з амаль балючым спазмам сэрца - і зноў развітаўся з надзеяй.
Калі меркаваўся восьмы запар мёт, бор пачаў цямнець, бо надта цяністы быў у гэтым ачэпе, а дзень канчаўся пахмурным; цені нараджаліся ў гушчары і паравалі да неба. Мяккае дыханне адлігі з’ядала развешаны па дрэвах снег з незвычайнай хуткасцю, агаляла ўсё чарнейшыя ўскладненні ствалоў і галін. Пачало распаўсюджвацца праз увесь бор гучанне талага снегу, які тут і там крапаў аб зямлю, раптоўным ападам, пакуль не вырабляў ілюзію, што цяжкі звер зрываецца з логава.
Ужо і з паветра вільгаць ападала дробненька скраплёна, усё больш і больш падобная на дождж.
Ноч надыходзіла, а яшчэ не чуваць было шуму; аблава мела, відаць, доўгі шлях пры зацягванні апошняга мёту, і, верагодна, ганец ішоў ужо не так шыбка, як першым, у здзіўленні мацаў ботам снег слізкі і набрыняючы пад ціскам, трымаўся інстынктыўна гуртам і гукаў ужо не так ахвотна. Аднак пачалі даносіцца глухія крыкі, падобныя на енкі, якія выдаюцца ўва сне.
Скончыўся дзень Міхала; надзея раставала, як той снег і заходзіла ў цемру. З пагромцы Хаскеля зыходзіў на абыякавага забойцу казла і пары зайцаў. Гукала па лесе усё гучней, стральцы не шкадавалі сігналаў для кіравання натоўпам, крычалі праз замярзаючы лес, падыходзілі усё бліжэй і бліжэй да лініі паляўнічых, несучы з сабой цені, а яшчэ надзею і адчай канца палявання.
Стрэл на лініі. Выбух далёкіх чалавечых галасоў, як велізарны ўздых ветру, павольна заміраючы. Праз некаторы час пачуў Міхал топат, той ужо чуты, запячатаны ў мозг, як цудоўная мелодыя ўспамінаў і жадання - асобны ход вялікага дзіка. Ламаўся праз снег і хмызняк, зправа налева - гэта для вуха было чутна без праблем; але ўбачыць яго, а тым больш узяць на цэль ў цемры было немагчыма. Нейкі кшталт гусцейшы рухаўся праз кшталты радзейшыя - нешта жудаснае, як галава цмока з целам змяі, ішла праз цёмны бор, завяршыўшы тым самым свой шлях ценем і шумам. Пакуль заціхла, і стаяў волат, пяцьдзесят або сто крокаў? - ноч не дазваляла адгадаць.
Стаяў за цёмным кустом, раскрываючым кшталт ў казачныя нейкія разросты: вялікія валасы па баках галавы - локаць шчаціння на шыі. – Ці то дзік? - так, Хаскель!
Ужо меў Раецкі пацэліць і пусціць кулю прыкладна, калі найшлі на яго халодныя дрыжыкі рассудку. А можа гэта не кабан? - можа чалавек закутаны так груба і крадзецца? І гукі ўжо блізка! - кулямі са штуцара, якія носіць за вярсту, ды шыць па лесе ўсляпую нельга...
Рушылася цела з-за куста і адходзіла павольна ў працяг цені. - Вядома, дзік – велізарны адынец, яшчэ большы ад першага. Не іншы, толькі Хаскель! Праяўляўся зморай сярод цемры, зноў здаецца спыніўся, зноў крануўся. А ўжо лес трашчаў ад пасоўваючага атраду аблаўнікаў. З месца, куды Міхал раскрытымі вачыма глядзеў у апошні раз праяву дзіка, выйшаў цяпер стралец дворскі, павольна, як зачараваны.
- Бачылі гэтага вялізнага дзіка? - спытаў ліхаманкава Раецкі.
- Не, пане; дзікоў тут не бачылі.
- А чаму аблава так гучэла?
- Ай, козы! ноччу ім усё страшна.
Аднак Раецкі не сніў: ён бачыў адынца: ні адзін казёл сарны так не рухаецца, і так цяжка не ідзе. Таму, калі паляўнічыя пачалі спускацца, Міхал зноў пачаў распытваць. Але ніхто не бачыў дзікоў. Нехта там страляў, мабыць, у ястраба і прамахнуўся.
Было так позна і цёмна, што князь Ежы загадаў спыніць на сёння традыцыйныя ўхвалы ў лесе ўбітай дзічыны: пёры, шэрсць і шчэць, загадаў толькі даць на трубах кароткі пароль канца палявання. Покат будзе рэгулярна сігналізаваны, калі кожнага звера прывязуць да палаца. Між тым, селі ў сані і паехалі назад, таму што адліга ўзмацнялася і снег распускаўся на дарогах.
Міхал апрануў на паляўнічы кажушок бурку з капюшонам і, сеўшы ў сваіх санях, аглух на ўсе пабочныя ўражанні, асабліва на размову таварыства. Спрачаўся са сваім бачаннем апошняга ачэпу.
Той вялізны дзік, большы можа, здавалася б з-за надыхода ночы - гэта быў, напэўна, той, нефартунна забіты ў першым прыплодзе адынец, Хаскель. Меў вялікія бакенбарды - мне здаецца, што меў? – але ж, меў, напэўна! І гэтым тлумачыцца, чаму не заўважыла яго аблава; паранены кабан ляжаў сабе сонна, а калі набліжаліся ганцы ўстаў, пайшоў на адну ходку, зноў спыніўся і выслізнуў паміж лініяй паляўнічых і крылом аблавы, дзякуючы цемры і адсутнасці сабак. Што таксама не бяруць на такое паляванне, не тое, што своры сабак траповых, а хоць бы ўжо звычайных пакурчаў, якія б лепш трапілі на след падстрэленага дзіка, чым гэтыя дурныя стральцы, фанфароны ад трубаў!! - Калі гэта быў Хаскель...
Шэраг санак слізгае праз лес, зусім ужо цёмны, вельмі хутка, таму што першы фурман гнаў як п'яны, а іншыя не хацелі заставацца ў баку; аднак паступова шэраг расцягваўся. Снежная паласа дарогі рвалася ўжо месцамі ад адлігі і прападала ў цемры. Вознікі пачалі гукаць адзін да другога. Сані, у якіх сядзеў Раецкі з Ліебам, хутка засталіся, як быццам асобныя ў велізарным акіяне цемры. Толькі чыстакроўныя коні несліся наперад, храпучы - мусілі ведаць, дзе дарога. Аддаўшыся зусім на спрыт коней і возніка, Міхал сядзеў пад сваім капюшонам, разагрэты і захоплены ў роздум.
Хаскель недзе знаходзіцца ў гэтых абшарах цемры - можа недзе ляжыць у растаючым снезе, падобны на чорны ўзгорак - можа, прываліўшыся тушай да ствала хвоі, выціраецца смалой і лечыць атрыманую рану - калі гэта на самай справе Хаскель атрымаў гэтую кулю? А можа, ён носіць на сабе скуру панцэрную ад старасці і непранікальную для кулі? – Можа кардэлас, убіты ўсім размахам пад левую лапатку лоўцам, які зможа акрачыць шчаціннае сядло, калі такі нож доўгі, на тры чвэрці локця, даў бы яму рады? - Але, напэўна, Хаскель вандруе ў гэты момант? Узрушаны калмачэннем пушчы праз трубы і стрэлы пераходзіць ў іншыя лясы, дзе далей будзе здзекавацца з людзьмі ўдзень, і палохаць па начах.
Бор расступіўся ў дзве высокія, паралельныя сцяны, агаляючы брудную, але ўсё яшчэ светлую паласу неба. Сані ляцелі пад гару, коні пырхалі з палёгкай - шаша.
На наступны дзень асочнік прывёз да палаца дзіка, падстрэленага Міхалам. Дзік ішоў яшчэ некалькі вёрст, каштаваў шмат клопатаў і пару стрэлаў. Адынец тоўсты, важыў больш за пяцьсот фунтаў.
Але гэта быў не Хаскель. Хутчэй за ўсё нейкі ягоны крэўны, таму што меў таксама цёмна-рудыя бакенбарды, толькі меншыя. Хаскель жывы да сённяшняга дня, летам топча грэчку і авёс, а восенню - бульбу, а пазнаюць яго людзі па спусташэнням і па тропах, настолькі вялікіх, што іх забабонныя лічаць слядамі нячыстай сілы. Ходзіць па начах. З'явіўся ў гэтым годзе ў поўню перад арганістам, які вяртаўся са свята, спудзіў яму коней, і наставіў цяжкай хваробы, з-за якой арганіст цяпер гарэлкі ў рот не бярэ.

VІІ.

БУКЕТЫ

На заканчэнне навагодніх паляванняў у князёў S. дзень быў сонечны, цёплы і радасны, такі, што снілася ўжо вясна ў палацавым парку, вялікім гаі, пакрэсленым жвіраванымі дарогамі сярод прыродных раслін і штучных садоў, які ствараў у некаторых частках ілюзію дрымучага лесу, у іншых быў багатай рамай і перспектывай для светлых сцен палаца, флігеляў, аранжырэй, розных жылых будынкаў, якія праглядаліся далёка праз аголеныя ад лісця дрэвы.
Адліга працягвалася некалькі дзён, так што ў парку толькі ў раўках, у глыбокіх ценях можна было ўбачыць гурбы снегу, нібы лом мармуру, вышчараны з зямлі. Укатаныя на цэгла дарогі былі сухія, амаль як падлога; шчыльныя дываны барвенку ў падценях, стрыжаныя біручыны ligustrum ў агароджах апраналі парк у вясёлы зялёны колер, а некаторыя дубы з захаваным на зіму лісцем лавілі яркае сонца на сваё чырвонае і залатое пер’е. Такая радасць сягала праз паветра, птушкі спявалі свае вясновыя песні, а тут дзе-нідзе, нават, абудзіліся нябачныя мушкі, піскам-гудзеннем услаўляючы асалоду жыцця да смяротнага для іх вечара.
Да гэтага салона пад небам высыпалі шматлікія госці з палаца, пасля сняданку, мужчыны і кабеты, усе пад’еўшыя, гаманлівыя, злёгку апранутыя. Пасля лясных прыгод, падарожжаў, засадаў і адпаведнай цішыні сённяшняе паляванне на фазанаў ў парку здавалася таварыскай гульнёй, спартыўнай забавай.
Уражвалі аднак страсці лавецкія ў паляўнічых, асабліва ў тых, якія хацелі абавязкова "перастраляць" грамадства, падлічыць за сабою найшмат забітай дзічыны. Тры маладыя браты Грэбніцкія: Канстанцін, Вітольд і Алаізы (Коцё, Віцё і Лусь), напрыклад, прэтэндавалі да "каралявання" у любым пачынанні, у якое ўлезлі. Адступалі карону толькі адзін другому, абы не выйшла з чарады Грэбніцкіх. Дзейнічалі заўсёды разам і салідарна, кожны меў пры гэтым свае асабістыя вартасці; адзін быў прыгожэйшым (Коцё); другі, больш дасціпны, спавядаў шмат маналогаў і дакладна імітаваў галасы жывёл (Віцё); трэці быў акрабатам не горшым за японцаў (Лусь). Але хто лепш страляў ці хто меў большы поспех у жанчын, - гэтага нельга было вырашыць: усе ўтраіх дзейнічалі бездакорна.
Гэтыя незвычайныя таленты братоў Грэбніцкіх не атрымлівалі, аднак, агульнага прызнання. Той і іншы рады б нават не кожны дзень іх бачыць альбо не запрашаць. Гэта, аднак, было вельмі цяжка; дзе толькі намерыліся забаўляцца, баляваць, а асабліва паляваць, Грэбніцкія з’яўляліся нібы цудам. У канчатковым рахунку яны ніколі не псавалі забавы, ды падсычалі яе рознымі задумкамі, калі тыя трывалі на крытыку: можна было забаўляцца з імі, або за іх кошт больш ці менш, як каму падабалася. Былі, зрэшты, з высокага роду, сваякі нават князёў S., і ніхто не здзівіўся, што яны прымалі ўдзел у іх паляванні.
Пакуль палявалі ў лясах, дзе звер быў грубы і рэдкі, Грэбніцкія, утрыманыя ў строгім рэжыму, не мелі ані магчымасці раскрыцця сваіх талентаў, ані шчасця. За Коцем прызнаны, пасля доўгіх довадаў і спрэчак, дзік, стрэлены разам з Ліебам, толькі на падставе непрымірымага "права першай кулі". Грэбніцкі прашыў дзіка праз задняе сцягно і той кабан да гэтага часу хадзіў бы па лесе, калі б яго выдатным стрэлам не зваліў Ліебе. Такім чынам, меў Коцё незаслужаны трафей, а Ліебе насіў у сэрцы крыўду. На Віця і Луся дзікі чамусьці не выйшлі, і яны абодва забілі зусім мала дзічыны. Лусь распавядаў, што на дзічыных ловах, страляе толькі кулямі, шыў імі некалькі разоў па зямлі і ўверх, з невялікім поспехам. Адзін рабчык разляцеўся ў паветры ад дзікавай кулі, так, што стралок меў прад'явіць таварышам адно толькі пяро. На забітым Лусем казлу было бачна, што рана на пярэдняй лапатцы пракручана нажом і пырскі фарбавалі шэрсць ад шроту. - Адным словам, Грэбніцкія ніводнай геркулесавай справай не пацвердзілі да гэтага часу сваёй гучнай стралецкай рэпутацыі. Тым больш, рыхтаваліся сёння на фазанаў, якіх мелі стрэліць што-некалькі сотняў; пакінуўшы, нават, заляцанні да дамаў .
Было некалькі вельмі вартых увагі паміж дамамі, якія выйшлі ў парк, каб суправаджаць мужчын ў збройнай прагулцы. Маладая княжна Ежава (жонка князя Ежы/Jerzy) стала, нават, у шэрагу паляўнічых са зброяй у руках. Тое не ўпершыню ў польскай традыцыі. Але гэтыя ловы не былі так небяспечныя, як тыя ў Непаломскіх лясах пад Кракавам у 1527 годзе, на якіх каралева Бона, верхам, ратуючыся ад раз'юшанага мядзведзя, пазбавіла польскі трон малодшага брата Жыгімонта Аўгуста - княжна прымала непасрэдны ўдзел у паляванні: станавілася сама на пасадзе і нікому не замінала. Не можна было сказаць тое пра пані Тэрэзу Чарнкоўскую.
Гэтая цудоўная брунэтка з блакітнымі вачыма ўсюды, дзе яна апынулася ў кампаніі, закладала даследчую станцыю выпраменьвання сваіх любат. І з палявання жадала зладзіць рамантычны шпацыр з прыпынкамі на нумарах. Педантычныя паляўнічыя пазбягалі яе, ведаючы, што, хутчэй, яе можна было ўгаварыць да грэху, чым маўчаць ў лесе. Але, зноў жа, цяжка было адказацца мужчыне яе заяве: «стану каля пана». Зараз, палюючы на фазанаў у парку па-свойску, не было розніцы ці стаяць ціха, ці круціцца і размаўляць; усёж-такі Грэбніцкія, вядзёныя сваёй прагай “перастраляць”, стараніліся пані Тэрэзы, хаця звыкла былі яе сталымі асыстэнтамі.
Не ўцякаў ад яе зусім Міхал Раецкі. Ён расстараўся да запрашэння на паляванне, ведаючы, што знойдзе тут пані Тэрэзу, вядома ж, з яе мужам, графам Аўгустам Чарнкоўскім. Ўражанне ад гэтых выдатных і разнастайных салонна-палявальных дзён для Міхала было запарфумавана пахам пані Тэрэзы, поўным трывогі і чакання мараваных падзей, да якіх нічога падобнага не выпадала: Аўгуст Чарнкоўскі быў жорсткім і падазроным, як звычайна; прыгожая дама, ня грэбуючы Раецкім, аднак, мела гронку з некалькіх мужчын, занадта шмат, каб з ёй мець справу. І надыходзячы канец тыдня быў проста пасмай кплівых, раздражняючых намёкаў, кароткіх размоў пад скрыжаваных поглядах іншых - банальная пачуццёвая хроніка, каторая пані Тэрэзе, здавалася, будзе дастатковай для тэрміновага шчасця, але не Міхалу.
Але ён адчуваў працяглае абурэнне ў мозгу, і ўсё, што ён тут перажываў, нават у лесе, гэта было толькі прыемным чадам ачмурэння. Можа таму страляў маласвядома?
Пані Тэрэза стаяла побач з Міхалам на першай пазіцыі. Гэта была абмежаваная стрыжанымі жываплотамі, праз высокі і даволі рэдкі гай пярэстых дрэў, шырокая дарога, дзе паляўнічыя знаходзіліся на невялікай адлегласці адзін ад аднаго. Нічога з прыладаў, з хітрасці вялікіх ловаў; чарада разадзетых і ўсмешлівых людзей, рыхтавалася да пацешнай і неадваротнай бойні. Ледзь адазваліся кароткім гукам трубы, як ужо было відаць рух загона з дванаццаці святочна апранутых дворскіх стральцоў і дзесяткі сельскіх хлопцаў. Загон рухаўся павольна, без высілкаў і эмоцый, якія таксама слаба хвалявалі паляўнічых, што стаялі на лініі.
- Колькі я заб'ю і ці больш за іншых ... - думаў нязменна кожны з чакаючых.
Ілюзія пушчы, лясной неспадзяванкі, пагоні за дзічынай – дасягла нуля. Праз радзейшае загаенне ўжо было відаць гнаных да смерці ахвяр, якія трывожна і, магчыма, неўсвядомлена беглі па зямлі ў розныя бакі курыным крокам: пеўні чэшскія с шыямі металічнага чорна-сіне-зялёнага колеру, ангельскія - з белым каўняром на шыі, манголы - з залацістым грэбнем, і нават пара залатых фазанаў – з доўгім у локаць яскравым хвастом. Шэрыя саміцы блыталіся, як сціпла апранутыя слугі паміж ярка аперанымі самцамі.
- Калі ты заб'еш гэтага залатога, я ўваткну пяро ў капелюш - сказала Тэрэза.
Яна сказала Міхалу "ты" на аснове нейкага сваяцтва; па ўсёй Польшчы ў яе было шмат сваякоў, асабліва сярод зграбнейшай моладзі.
Лінію ўжо дасягнула пара кур, ціха і нібы сарамліва; ніводзін нават не звярнуў увагу на тую забароненую дзічыну. Нарэшце з сярэдзіны гона адзін певень узляцеў угару, абвясціўшы здаўленным кудахтаннем.
- Страляй! – усклікнула пані Тэрэза.
Раецкі не страляў бы таго фазана, сягнуўшага за сто крокаў ад лініі, але пад магнетычным наказам вырашыў ды пальнуў.
Фазан ні калыхнуўся, і плыў далей у паветры, як вялікая рыбачая восць, трохі набліжаючыся да лініі. Прагучалі яшчэ два нетрапныя стрэлы - бліснуў чацвёрты - і фазан, як быццам ударыўся ў нябачную шыбу і аб яе разбіўся, зламаў шыю ўверх і цяжка пляснуўся на зямлю.
- Здаецца, што мой муж забіў яго? – крыкнула пані Тэрэза – ён страляе лепш за цябе; саромейся, Місю!
- Ён быў бліжэй да яго - абараняўся Раецкі.
- І больш жорсткі да пеўняў чым ты, Місю, - дадала неміласэрная жонка.
- О, так? - рассмяяўся Міхал - ён і да пеўняў раўнівы ?!
- Il en est capable...
Падпёртыя да жываплоту фазаны пачалі зрывацца гусцей. Але на стрэл Раецкага прыйшліся толькі куры.
- Але ж ты маеш шчасце да кур - дадала пані Тэрэза да папярэдняй размовы. - Ну, цяпер певень! і другі - глядзі!
Міхал стрэліў, схібіў і толькі з другой рулі быў забіты адзін певень; другі праляцеў над яго галавой.
- Чаму ты не маеш дзвух стрэльб? Глядзі – Грэбніцкія маюць па дзве, і Ежы, і Аўгуст.
Раецкі, незадаволены сабой, што выканаў толькі палову дуплета, адказаў:
- Ах, бо не люблю гэтых паркавых паляванняў. Гэта ж бойня ў куратніку!
- Но, но. Многія далі б шмат, каб быць тут. Асцярожна!
Ланцуг грымеў ужо праз усю лінію. Зноў два пеўні апынуліся ў сферы стрэлу Раецкага. Сабраўшыся, каб стрэліць добра, ён выцэліваў трохі даўжэй, і абодва ладныя пеўні ўпалі з паветра. Ён нічога не сказаў, толькі змяніўшы ладункі, выпрастаўся і неяк спрытна прытопнуў нагою. Пані Тэрэза глядзела на яго з задавальненнем.
- Ну, і што? Лепей ці зноў у курніку.
Місь адказаў толькі шырокай усмешкай, гледзячы прама ў вочы пані Тэрэзы - і ўбачыў у іх змену блакіту на фіялет, што азначала наймілейшыя моманты ў схільнасці той пані. Амаль што нахіліўся да прыгожага, прыхільнага твару – і вачыма паведаў болей, чым тое, што ён мог сказаць моваю. Прапусціў без стрэлу добрага фазана – аднак больш ужо не папракала яго пані Тэрэза.
У пяці закладах было забіта каля сямідзесяці пеўняў. Гэта было няшмат у параўнанні з колькасцю чаканага.
Праз нейкі час усе фазаны вярталіся і цягнуліся ў пералесак. Трэба пераследваць іх з двух бакоў, без адзінага стрэлу, а затым узяць у гэтым пералеску - На такім плане сышлася ненасытная забойствам дружына.
Грэбніцкія хадзілі як страусы: адзін забіў шэсць, два іншых толькі па пары фазанаў. Нават не патрэбна было прыхлушваць, таму што кожны трафей упаў перад усёй кампаніяй, а таксама пан Ліебе, вельмі крытычна настроены адносна цудоўных братоў, кантраляваў кожны іх стрэл. «Цяпер ці ніколі!» - думалі Грэбніцкія, набліжаючыся да таго пералеска, дзе ў кожным выпадку будзе «букет» або масавы ўзлёт фазанаў.
У прастакутнай рамцы ўзвышанага гаю быў пералесак – загайнік з хвоі і бярозы, плошчай на чатыры моргі. Да гэтага гушчару паляўнічая служба заганяла фазанаў з усіх бакоў, і цяпер паляўнічыя размеркаваліся, каб страляць. Цесна было ў гэтым загоне: між паляўнічымі было каля дзясятка крокаў.
Раецкі атрымаў становішча паміж двума Грэбніцкімі: Коцем і Віцем: справа ад Коця стаў Ліебе; пані Тэрэза ззяла сваёй яснай постаццю на гэты раз пры князю Ежы. Увогуле, усе яны стаялі так блізка, што маглі размаўляць між сабою; галасы гучалі шчасліва, узбуджаныя чаканнем і спартыўным азартам. Толькі маладыя Грэбніцкія ўпарта маўчалі, аглядаючы кожны свае две дубальтоўкі, працягваючы рукі, каб праверыць гнуткасць рукавоў, рыхтуючыся нервова да незвычайнага акта. Коцё нават зкінуў куртку і застаўся ў камізэльцы з рукавамі, магчыма, каб падкрэсліць свой стан, аздоблены ў воўну, шоўк і скуры - усё англійскае.
Весела, як да танцаў зайгралі фанфары і выбухлі гукі з аблавы на пагібель птушынага натоўпу, ужо неспакойнага сярод зараснікаў травы і маладога падлеска, які дрыжаў ад прыземнай мітусні. Блакітна-срэбнае, рухомае, зімовае сонца расплывалася ў паветры, насычаючы яркім колерам астатнее лісце, чырванеючы на ствалах соснаў, прападаючы ў іх цёмных кронах. На сваю смерць фазаны мелі выдатны дзень. З геральдычным гонарам узносіліся яны ўгару вясёлкавым пер’ем, высока над лесам, у пошуках выратавання ў нябесным блакіце. Але ад краю лесу ляскала заўзятая стрэльба.
Стралялі бегла, як ніколі дакладна. Шмат было, відаць, паміж паляўнічых галодных дасягнуць найбольшага ліку забітых фазанаў. Ледзь певень паказваўся з зараснікаў, як павольная ўспышка за сто крокаў ад лініі ўжо грымела ў яго. Часам трэці, часам і шосты стрэл збіваў яго з паветра. Часам, зноў жа, адчаюга, цягнуў нізка і прама на паляўнічага, пакуль той быў ашаломлены шумам пер’я, адкручваўся ад смерці і знікаў у лесе.
Міхал нарадзіўся добрым стральцом, і хоць меў толькі адно ружжо, вырашыў найбольш эфектыўна выкарыстоўваць яго, тым больш страляў перад вачыма ўсёй кампаніі.
- Толькі не прапусціць першага! - падумаў ён, таму што ведаў – першы промах яго дрэнна настроіць і сапсуе яго руку.
Убачыў когута, які цягнуў здалёк прама на яго становішча і чакаў, пакуль той наблізіцца да адлегласці нармальнага стрэлу. Пакуль падняў ружжо да пляча, грымнулі ў той жа час два стрэлы злева і справа - і фазан збіты, ускалмачаны шротам, летучы яшчэ дугою з разгону, зваліўся за дзесятак крокаў ад Міхала. Коцё і Віцё адстрэлілі ладнага трафея з-пад носа.
Раецкі апусціў ружжо і чакаў. На Віця прама ляцеў певень. Раецкі схапіў яго на цэль і імгненна стрэліў далёка наперад, перуном скалануўшы паветра. Праз момант раздаўся стрэл Віця, але ўжо ў падаючую птушку.
- Пане Грэбніцкі! – звярнуўся Міхал - ў мёртвае не страляюць.
- Апошні стрэл! - адказаў Віцё.
Не было часу для спрэчак. Фазаны ўжо ляцелі без перапынку, аж дрыжала паветра ад шуму крылаў, гдакання самцоў, ад крыкаў блізкага загону, прымаючы азартны ўдзел ў пагроме, ад гуку стрэлаў, якія каціліся па лесе.
Пры кожным шумным узлёце:
- Когут! - ба-бах! – Когут! - ба-ба-ба-бах! Кура - ціха. І зноў галас.
Раецкі налічыў шэсць запар забітых пеўня і памятаў больш-менш, дзе яны ўпалі. Неўзабаве ён страціў не толькі колькасць, але і свядомасць месца, сэнсу і хуткасці, як у сне. Падпёртае аблавай да самай лініі, вясёлкавае птаства фантанавала ўверх істотнымі букетамі жывых кветак, цэлых казачных дрэў, дрыжачых у паветры без галін, без ствалоў, з самых рухлівых гучных кветак.
Інстынктыўна сягаў за самым прыгожым, збіваў, укладваў - механічна ламаў стрэльбу, якая, на шчасце выкідвала пустыя гільзы, устаўляў новыя, зноў шукаў ахвяру ў чароўна фарбаваным блакіце. Толькі паглянуў, як той фазан загінуў ад яго рук: ці штурхнуў яго цэлым набоем крыва ўверх і абезрухоўлены ў паветры - ці «абескрылены» і рухам адзінага крыла, вяслуючы ўдол - ці ўпаў перад ім або прама на галаву, аж пасунуцца трэба было ад яго паветранай дарогі - або зваліўся ў лесе на цвёрдай голай зямлі.
Уздоўж лініі, але галоўным чынам паблізу Раецкага, залпы грымелі настолькі шчыльна, што было цяжка зразумець, хто і куды страляе. Грэбніцкія маталіся, як у танцы святога Віта, змяняючы стрэльбы, сягаючы стрэламі свае і не свае цэлі, адпраўляючы стральцоў, каб тыя хапалі падстрэленых фазанаў. Уся лінія паляўнічых, калі яе можна сабе ўявіць асобна ад поўнага яркіх палётаў неба, выглядала як шэраг людзей, звязаных электрычным шнуром, праз які пушчаны моцны ток, які выламываў іх у дзіўных падскоках. Пан Ліебе спакойна стаяў без стрэльбы ў руцэ; часам толькі хапаў стрэльбу ў служачага, які стаяў побач з ім, і цэльным стрэлам збіваў блізкага пеўня.
Ужо вычэрпываўся, нарэшце, гай, слабла кананада, аблава дасягала канца. Тым не менш, фазан адзін і другі, у рэшце рэшт, згарнуўшыся пад кустом, дзе ўседзеў выжыць, страціў галаву і вырываўся ў паветра да смерці непазбежнай.
Міхал удыхнуў глыбока; толькі цяпер ён зразумеў, што трымае ў руках рулю, гарачую, як прас і што с правай шчакі яго кроў бяжыць на вопратку.
Падышоў да яго Ліебе:
- Добра страляў, пан Раецкі. Ці пан ведае, колькі забіў?
- Мне здаецца, што больш за сорак ...
- Так, мае пан 46 штук.
- А пан адкуль ведае?
- Запісваў. Пры такіх масавых пабоішчах не забаўляе мяне страляніна; я забіў толькі тых, хто гвалтам напрашаліся. Але мяне забаўляе, каб назіраць усю лінію і запісваць, як хто паводзіць сябе – можна з таго атрымаць карыснай навукі.
Схадзіліся стралкі да купы, а сцягваў іх з пастоў памочнік лоўчага, які для кантролю забітай дзічыны вёў рэгістр, колькі ў кожным сектары хто забіў. Той ураднік, стоячы падчас бойні ля канца лініі, таксама бачыў каму пашанцавала лепей, наблізіўся да Раецкага, сказаў з паклонам:
- Але ж пан выдатна страляе! - і то з адной стрэльбы? Колькі я павінен запісаць?
- Сорак шэсць, - сказаў Міхал - праўда, пане Ліебе?
- Так, - адказаў заўзяты педант – пан можа не турбавацца на запыты па нашых чатырох пазіцыях. У мяне ад спешнай стральбы галава баліць, я запісваў: у мяне ёсць толькі 8 пеўняў, пан Вітольд Грэбніцкі мае трыццаць пеўняў і дзве куры, пан Раецкі - 46 пеўняў, пан Канстанцін Грэбніцкі - 28 і дзве куры.
- Прабачце! - заявіў Коцё - У мяне - 62 штукі!
- А я - 54, акрамя тых, каторых шукаюць – ўскрыкнуў Віцё.
- Дык гэта так здаецца, у гарачцы - адказаў ўпарты Ліебе – вядома фазанная ліхаманка; але я ведаю, таму што мала страляў ды запісваў.
- Але ж, пане Ліебе, вельмі пана прошу ... Я павінен ведаць лепш ...
- Як панове хочуць сабе лічыць, я не перашкаджаю. Толькі, аднак, я ведаю аб тым і запісваў, так што я не мог бы памыліцца больш за якіх дзве штукі ...
Слухаў гэтую спрэчку князь Ежы з паблажлівай усмешкай.
- Дай ім пакою, Ліебе! Яны вылічаюць згодна ўліку верагоднасці.
- Але ж, Ежы! ...
- Ну, а цяпер давайце вернемся дадому на заслужаны падсілак. Стральцы збяруць і прынясуць нам фазанаў.
У шэсць гадзін апоўдні, цёмнай ўжо ноччу, быў прыгожа раскладзены перад палацам покат забітай дзічыны. Не ўсё тут было з тыдня палявання, таму што адліга не дазволіла больш доўгае захоўванне; ускладзены, аднак, усё дзікі трыбушоныя - іх было семнаццаць - і сённяшнія фазаны. Што да колькасці фазанаў, заходзілі сур'ёзныя сумненні: паданых праз паляўнічых было 500 штук з горкай, лавецкая служба пасля дбайнага пошуку падняла толькі 360 -? Тая нявінная растрата, без сумневу, прыпісана паляўнічымі, казаў князь Ежы ў стралецкім рапорце, адкуль таксама вынікала, што не ўшанаваны кароль палявання. Па асабістым сведкам найбольш забіў Віцё Грэбніцкі; згодна іншых больш праўдападобных разлікаў перастраляў яго Міхал Раецкі, які меў паміж трафеяў найбольшага дзіка, сапраўды нешчасліва стрэленага і дабітага лавецкай службай. Падлоўчы, каторы вёў регістр і не першы раз меў справу з цудоўным множаннем і знікненнем дзічыны, сказаў дакладна, што найбольш забіў сам князь Ежы, уладальнік палявання, што таксама было вынікам неўласцівым для шанавання. Таму для таго, каб узгадніць усе тыя прэтензіі, было абвешчана міжкаралеўе.
Ляжалі покатам зайцы, не індывідуальна, а як быццам з адной вылітай формы, сіметрычна памножаныя ў доўгую серыю жорсткіх спружын і частак. Ляжалі казлы сарны, разнастайныя ўжо па велічыні, і зусім разнастайныя дзікі: чорныя і бруднарудыя кабаны з вялікімі выгнутымі шаблямі на рылах; безабаронныя ў рылах, а грозныя толькі цяжарам і капытамі маткі; выцінкі, чые клыкі прамыя і вострыя, раздзіраюць як нож; пералеткі, ужо істотныя; і нявінныя паласатыя парасяты. Ляжалі лісы рыжыя і больш сівыя, як быццам пакутна сканцэнтраваны ў смяротным розмысле аб ходзе свайго зладзейскага жыцця. На мяжы шэрсці і пёраў па-майстэрску ўсталявана на падасланым лісце лясная куніца, якая нібы паўзе да птаства; але праз тры дні пасля смерці мела ўжо толькі выгляд вялікай лісіцы ў сваім цёмным, каштоўным футры.
Ішлі доўгія шэрагі разнастайных птушак; незлічоныя фазаны ў чатырох варыянтах, чэшскія, ангельскія, манголы і залатыя; чорныя самцы і густа крапчатыя стракатыя самкі-цецярукі; падобныя да цецярукоў, але драбнейшыя, рабчыкі; шэрыя, аксамітавыя курапаткі з самцамі, выдзеленыя на грудзях рудай падковай; іншыя крылатыя элеганты, прыгожа вымытыя расой, згладжаныя да бляску, акрамя тых, каму пасмяротная слота або засохлая фарба ўскудлачыла гладкае пер'е; дробныя, толькі для смаку патрэбныя дразды. Асобна ляжалі каля лісіц крылатыя драпежнікі: лёгкія ястрабы і кані, спрытныя галубятнікі і кабузы.
Палацавая кампанія выйшла з пакояў, разглядала ўсё гэта з цікавасцю пры чырвоным святле ад запаленага у жалезных кашах лучыва. Тым не менш, сцерагліся "пераступіць" ляжачай покатам звярыны, перш чым яе выпатрашылі, ведаючы, што гэта быў каральны паляўнічы грэх. Хутка абробяць покат і тады можна ўжо атрымаць доступ з кожнага боку да шэрагаў і аглядаць асобныя штукі.
Стаялі ў шэрагу стральцы, па краях лоўчыя і падлоўчыя; паднялі трубы да вуснаў і паплылі рытуальныя гукі. Гралі спачатку "паходнага", потым годнае пяро, кіта, чорную шчэць і турыцу, нарэшце, канец палявання. Лоўчы Кавальскі прачытаў кароткую справаздачу, накшталт пратакола з указаннем дзён, рэвіраў і канчатковага ліку забітых жывёл кожнага гатунку.
Аглядалі зараз асобныя штукі: адзінца, забітага Міхалам, старога ліса з хвастом незвычайнай даўжыні, лясную куніцу. Размовы аб эпізодах палявання перайшлі ў салоны, а разам і глухая спрэчка аб фазанах і караляванні. Выяўляўся дыскрэтны гоман супраць Грэбніцкіх, якія стралялі даволі звычайна, але занадта грацыёзна распавядалі.
Аднак гэта не перашкодзіла пані Тэрэзе аддаць палову вечара Коцю, смяяцца з ім і размаўляць, а праз тое даваць яму магчымасць пазіравання на эфеба, без чаго Коцё не мог абысціся, дзе б ні знаходзіўся. Не забывала, сапраўды, пані Тэрэза пра іншага кузэна - Раецкага (Грэбніцкія таксама былі яе кузэнамі), і дражніла яго зачэпкамі размовы, выбліскамі фіялета ў здзіўленых вачах, нарэшце, непасрэдным магнетызмам і пахам сваёй выпешчанай постаці ў вальсу, якога спрабавалі ўвечары, нягледзячы на тое, што былі ўсяго чатыры маладыя дамы ў таварыстве, а паміж імі княжна Ежова, хоць стройная і прыгожая, але яна не хацела танцаваць з-за розных супярэчлівых абавязкаў. Пані Тэрэза панавала непадзельна, у яе было вячэрняе паляванне з выкарыстаннем усіх мужчын для аблавы.
Калі б знянацку спыталі Міхала, ці стрымлівацца, ці наадварот, ён бы не змог адказаць. Пані Тэрэза была вельмі прывабнай і зусім шматспадзеўна для яго. Але навошта так шмат - напрыклад - з Канстанцінам Грэбніцкім, уласна самым антыпатычным з прысутных? Міхал зрабіў, нават, намёк у танцавальнай размове з пані Тэрэзай. Яна моцна здзівілася:
- Я павінна быць з усімі ветлівая... У любым выпадку, Аўгуст лупіць на нас вочы, як толькі мы размаўляем сам-насам...
- Ці тое шчырае, што яна мне сказала? – думаў Раецкі. - Чаму Аўгуст не лупіць вочы, калі яго жонка працягвае размаўляць з Коцем?
Ён глядзеў - тры пары закручваліся ў вальсе, тры браты Грэбніцкія. Коцё выпісваў, як з ласкі харэаграфічныя эфекты, Віцё распавядаў у танцы нешта вельмі смешнае сваёй даме, таму што сам смяяўся дасціпна, Лусь слізгаў з такім імпэтам, як быццам ён збіраўся махнуць казла праз галаву сваёй танцоркі.
Міхал задумаўся. Адначасова ўсё, што было ў яго перад вачыма, здалося сумніўным і смешным. Ён пачаў правяраць свае юнацкія, радыкальныя ўяўленні аб свеце на ўбачаных тут узорах і прыкладах. Ці атмасфера пануючай тут ветлівасці, безгустоўнай і эгаістычнай, мае штосьці з любові і дружбы? Ці мае элегантнасць агульных жыццёвых функцый, рухаў, адзення, шмат агульнага з эстэтыкай? Хіба, нават, гэтае паляванне, метадычнае і сварлівае, не страціла ў сабе смак паэтычнай авантуры? Уразіла Міхала, што ў гэтых формах жыцця пад глянцам знікла шмат асноўнага. Пад уплывам гэтых разважанняў ён неспадзявана засумаваў ад уражанняў у многіх адносінах процілеглых.
Лета ў гэтым любімым, свежым, як вусны дзяўчыны, азёрным павеце! Краіна пагоркаў і азёр, калі яго толькі не ўспомніш, перанімае рэальнай раскошай, плывучым ад зямлі пахам, магнетычнай прыязню, звязанай з сэрцам. - Каб Станіслава Пуцэвіча прывесці ў салон, на яго б глядзелі, як на сокала: Стах не эфектны ў вячэрнім аддзенні і не гаворыць, нават, па-французску... Але ўбачыць яго ў лесе, пашараваць з ім імшары і гушчары, пагаварыць з ім пра таямніцы пушчы, аб старажытных звычках звярыны, аб усіх шчырых і непасрэдных адчуваннях прыроды – то мой таварыш! У казіны рог загнуў бы тутэйшых знаўцаў палявання.
А як люба кахаць вясною і летам! Каб абраць сабе таварышку, спраўную, як самка лясной птушкі, з ёй гойсаць па палях і лясах, цалаваць на яе вуснах смак дзікіх ягад, на яе валасах духмянасьці смалы і зёлак, мыцца расой або купацца ў азёрах, жывіцца разам польнай і лясной здабычай, прылегчы разам ноччу ў духмяную бездань новага сена і прачынацца на досвітку, заглядаючы ў спакушаныя радасцю вочы. Гэта было б жыццё!
Куды да таго пані Тэрэзе! Яна паўдня апранаецца і перабірае, а калі пакажацца – не, прыгожая – ну, а пасля прадстаўлення?
Сустрэў фіялкавы праменчык у вачах пані графіні, мінаючай яго ў танечных абдымках з кімсьці іншым. Адказаў усмешкай, і прыгожая пані, нават, не здагадалася, што Міхал здрадзіў ёй у думках з вясковай німфай, з Варшулкай.
Вырашыў Раецкі яшчэ сёння напісаць Станіславу Пуцэвічу, абвясціўшы яму сваё прыбыццё на велікодныя святы, а ў лісце сардэчна павіншаваць Варшулку.

VІІІ.

ВЯСНОВАЯ ЦЯГА

Заходняя зара, поўная яшчэ сонца, раззалачоная на адну палову неба, на другой ужо прасякнутая апалавай, фіялетавай пералівістай бледнасцю, давала распазнаць, як жорсткія алешыны, млявыя бярозы і прыземленыя кусты ўжо абгарнуліся цёплай зялёнай марляй на зімовых вузлах галін - як на лясной коўдры, асабліва дзе вільготна, мільёны бледна-зялёных вострых мечыкаў наставіліся ўверх, а дзе-нідзе нецярплівыя першацветы пачалі крычаць жоўтымі праменьчыкамі, што ўжо вясна.
 Аднак, холадна; імгла, якая цягнецца праз гушчар на вышыні чалавека і сцелецца ніжэй, мусібыць яшчэ дыханнем зімовага замарозка, бо хапае за ноздры і ідзе дрыжыкамі праз лапаткі, тым больш, што чалавек удзень ужо паспытаў нясмелую пяшчоту вясны.
 Двое людзей стаяць нібы на варце. Не надта скрытыя, зліваючыся са старым гаем, выглядваюць нешта на небе, меней уважлівыя да рухаў і з'яў на зямлі. Ён, са стрэльбай напагатове, прагна азірае кароны празрыстых дрэў; дзяўчына - за ім, стоячы ўсяго ў некалькіх кроках, як быццам пад магнітным уплывам водзіць поглядам па месцах, куды падае зрок маладога стральца. Упарта маўчаць, перакананыя, што так трэба.
 Яшчэ тут і там па кустах рассыпаецца шчабятанне птушынай дробязі, што туліцца да сну; вялікая птушка свішча і абрывае, як быццам галосна пазяхае. Лясны народ укладаецца спаць. Але ёсць птушкі рэдкія, рамантычныя, якія толькі цяпер выбіраюцца таямніча на любоўныя спатканні.
 - Былі б, тады цягнулі! - паўтарае аднадумна пара маладых, хоць і паміж сабой не размаўляе.
 Але жабы здалёку пачалі квакаць так галосна, што заглушылі ўсю тканку говараў ў гаі, тым больш, не далі пачуць асцярожнага шэпту і падсвісту слонкі (вальдшнэпа), калі ўжо тая захоча цягнуць. Трэба спадзявацца на дасканаласць маладога зроку, які абдымае і свідруе ўсё бачнае паветра.
 Раптам жабы абарвалі свой сварлівы кірмаш, цяпер яны паенквалі ціха, на два тоны, укалыхваючы лес да сну; аж цалкам сціхлі, мяркуючы, што лес заснуў. Бо лес ужо спаў, акружаны цёмнай імглою; неба жоўтае і шклянае выпуклілася над ім у вышыні.
 Па вяршынях дрэў прамільгнуў цень хісткі і хуткі, без шэлесту пёраў, без галасоў - накшталт лятучай мышы, толькі большы і прамейшы ў руху; не кружыў трапечачы, але ўмелым лётам ўхіляўся галін, праслізнуў і знік.
 Міхал Раецкі разгледзеў слонку занадта позна, павярнуўся за ёй, падняў стрэльбу, але ўжо не паспеў стрэліць.
 - Гэта была яна, - сказала ціхенька Варшулка з-пад дрэва, пры якім стаяла прытуліўшыся.
 - Дзе там! Казадой! - адказаў Міхал кампетэнтна.
 Дзяўчына не адказала, хоць было відавочна, што гэтая дачка і ўнучка "ахотнікаў" не магла памыліцца.
 З гэтага моманту ён пільней аглядаў паветраныя шляхі і неўзабаве пачуў жаданы сігнал; пачуўся падвойны храп; слонка цягнула проста на паляну, на якой стаяў Міхал.
Але ці тая ўбачыла паляўнічага, ці яе спужала адносная яркасць паляны, яна хутка крутнулася ў лес, як быццам здзьмуў яе вецер, і, ухіляючыся, мільганула злева паміж пэндзлікамі алешыны. Міхал не чакаў на гэты раз больш лёгкага стрэлу, падлічыў інстынктыўна дыстанцыю і хуткасць палёту і пэльнуў паміж двума альховымі чубамі. Ва ўрачыстай цішыні гук стрэлу здаўся абуральным згвалтаваннем; нешта шурнула праз кусты - можа сарна? - нешта задрыжала ў верхавінах, як быццам сонны лес абрушыўся ад шуму.
 Між тым, Варшулка, не пытаючыся, хутка рушыла са сваёй пасады, гледзячы спачатку ўгару, у тое месца, куды Міхал стрэліў паміж алешын, потым, абраўшы сабе мэту, трохі лявей, пабегла і знікла ў кустах.
 Не пайшоў за ёй Міхал, і добра зрабіў: прама над галавой працягнула да яго новая слонка. Стрэліў спакойна і трапна - птушка абрынулася дугой з паветра яму пад ногі, - стрэл быў так званы "каралеўскі".
 Калі ён падняў з зямлі нежывую птушку і з любасцю мацаў цёплыя аксаміты, вынырнула з гушчару Варшулка, асцярожна трымаючы ў двух пальцах раней забітую слонку. Цешылася, як сваёй здабычай: яе зубы, і вочы блішчалі ў паўзмроку разам лавецкай і дзіцячай жарсцю. Міхал падняў да гары толькі што забітую слонку, а дзяўчына гэтак жа паказвала тую, якую яна знайшла ў гушчары. Так яны сышліся і прымерылі абодва птушыныя цельцы, суцэльна стракатыя, якія звісалі, як рознакаляровыя харугаўкі.
- Мая птушка большая - смяялася Варшулка - і дзюба ў яе даўжэйшая.
- Абодзве прыгожыя, - адказаў Міхал.
І здзівіўся, што дзяўчына гаворыць па-польску, таму што да гэтага часу размаўляў з ёй толькі па-літоўску.
- Адкуль ты, Варшулка, навучылася па-польску?
- А я ўжо так... зімовай парою...
Поўныя любові вочы толькі бліснулі да юнака, схаваліся пад вейкамі, а румянец заквітнеў відавочна, хоць пры паўзмроку.
- Дабрадзейка ты, Варшулка, і шчасце прыносіш - от, у нас ужо ёсць дзве слонкі. Я меў рацыю ў тым, што прывёз цябе сюды; і са Стахам Пуцэвічам лепей бы не пайшло.
- Я адчуваю, куды яны з паветра коцяцца, калі ты страляеш, - тлумачыла, як умела дзяўчына - з Лаўкінасам, братам бацькі ў лес хадзіла.
- А з маладымі не хадзіла?
- Ой ё!
- То цябе каторы мусіў і пацалаваць?
- Нежаданы не пацалуеш...
- Калі б я папрасіў?
- А ўжо калі паніч... так, і не ведаю...
Пад гэтым сумневам Місь схапіў дзяўчыну і пачаў цалаваць ахвотнымі губамі ў яе дрыготкія, паўзамкнёныя вочы, і ў любоўна раскрытыя вусны. Здавіў імпэтам абдымкаў яе грудзі, загорнутыя ў скрыжаваную хустку, аж адчуў біццё яе сэрца. Але смяяўся і шаптаў легкадумныя словы.
Яна паглядзела яму ў вочы і раптоўным, але дзіўна моцным абаротам, вырвалася з абдымкаў. Затаіўшы дыханне, яна стаяла пад дрэвам:
- Паніч... ты не думаў пра мяне ў горадзе... Паніч толькі калі бачыш... то і жадаеш...
- Так, Варшулка, я думаў. Я нават пісаў да Пуцэвіча, каб ён перадаваў прывітанне.
- Аднаго разу!
- Ну, адзін толькі... я не мог пісаць табе.
Паміж імі павеяў нейкі холад. Раецкі заўважыў, што дзяўчына патрабавальная, як дама. Варшулка ж чакала нейкіх слоў, нейкіх падзей, аб якіх марыла штодзённымі мроямі на працягу доўгай восені і зімы - і не знаходзіла тых мрой у гэтую хвіліну. Ён стаяў перад ёй той жа самы паніч прыгожы, каханы, але - чужы.
Яна, нарэшце, адазвалася:
- Хочаш, паніч, яшчэ птушачкі страляць, не трэба размаўляць.
- Маеш рацыю – сказаў Раецкі, амаль задаволены перапыненнем гэтых размоў.
І сталі зноў на папярэдніх месцах, гледзячы ў неба, ужо цямнейшае, і на дрэвы, якія сталі губляць свае карункавую празрыстасць, ператвараючыся ў гусцейшую масу. На долу больш не было зялёных мечыкаў або палымяных лотацей; замест гэтага апошнія дзённыя блікі засяродзіліся на лужынах, бліскучых, як люстэркі. Туман праз вопратку пранікаў да скуры дрыжыкамі.
Слонкі доўга не хацелі прыбываць на месца нядаўніх стрэлаў, дзе блукаў яшчэ пах пораху. Ужо збіраўся Міхал на другі край луга, каб там паспрабаваць да наступлення ночы, калі ён пачуў вабленне слонкі за сабой, якое набліжалася ў процілеглым папярэдняму кірунку. Вабленне было мацнейшым і падвойным: храп і свіст гучалі, як фуга. - На адкрытым паміж дрэвамі пахілу неба з'явіліся адразу дзве слонкі.
Загрымелі стрэлы з двух ствалоў, але птушкі скаціліся толькі ў паветры, знізілі палёт і зніклі. Іх нельга ўжо было правадзіць вачыма.
- Мне здаецца, што другая ўпала? - прашаптаў Міхась спадарожніцы.
- Цёмна ўжо - адказала Варшулка, але не рушыла з месца.
Так і Міхал адмовіўся шукаць вельмі няпэўную здабычу.
Зноў павіс у небе лятучы цень слонкі, невыразны, як прывід, бо рухаўся без голасу. Аднак Міхал стрэліў наўскідку, наўзгад. Нешта ўдарылася аб зямлю, нават плюснула - слонка, верагодна, звалілася ў ваду паміж кустамі.
Адразу ж дбайная Варшулка кінулася на меркаванае месца з не меньшым запалам, як апартуючы выжл. Яна знікла ў кустах, якія растуць на мокрадзі, і здалёк было чутна, як яна бродзіць. Пакуль Міхал крыкнуў:
- Супакойся, Варшулка! Д’ябал бяры тую слонку! Ногі прамочыш у гэтай халоднай вадзе...
Але ні адзін адказ не прыйшоў з кустоў. Праз некалькі хвілін, скачучы праз купы, але весела трыумфальная, прыбегла ўпартая дзяўчына, трымаючы ў руках слонку.
- Даволі будзе, - сказаў Міхал - тры слонкі не кожны вечар прыносіў дадому. І ноч ужо.
- Ды ўжо досыць.
- Спадніцы не прамоклі?
Ён нахіліўся і смела правёў далонню па спадніцы дзяўчыны, абдымаючы яе стройную, як у сарны, нагу ад галёнкі да пяты. Голас яго прагучаў так мякка і пачціва, што Варшулка ледзь здрыганулася. Яна адказала спеўна, як быццам замілавана:
- Ад халоднай вады бяды мне ня будзе... я звыклая...
Міхал кінуў стрэльбу на плечы, правай рукою атачыў станік Варшулкі і так вёў яе па дарозе да дома, пяшчотна і гулліва:
- Правая нага! ня левая! о, так - разам марш!
Было добрых пяць вёрст да Патылты, дзе жыла Варшулка і шэсць – да Гачан, дзе начаваў Раецкі. Трэба было паспяшацца: ноч ужо наступіла, а Варшулка пад нейкім толькі повадам выбегла з фальварка без ведама гаспадыні, пад угаворы Міхала. Цёмна было ў гаі, цёмна і далей на лузе, таму што ноч гусцела бязмесячная, дрэвы ж часам раслі пры дарозе, як Бог даў, то вузкай лініяй, то зноў пашыраючыся ў гайкі і балаціны.
Разагрэліся маладыя, ідучы спорым маршам, нага ў нагу; Варшулка ростам да паловы галавы Міхала, той быў росту вышэй сярэдняга. Яны трымаліся разам, нягледзячы на няроўнасці: часцей Міхал спатыкаўся і збочыў, і, нават, Варшулка закладала руку яму пад руку або за тулава, павінна была сваёй постаццю цесна з ім злучацца. Ёй вельмі спадабалася гэтая новая і нявінная ласка; голас яе, калі яна размаўляла, гучаў радасна.
Міхал жа думаў па-мужчынску, што гэта ўсё фарамушкі, што зноў праходзіць аказія без відавочнай асалоды - таму што, як тут, у спешцы, сярод халоднай ночы, па расе? - што ў канчатковым выніку абражала яго мужчынскую годнасць гэтыя заляцанні, якія доўжацца амаль год, заляцанні да хлопкі, мілай, смакавітай, нават, і добрай, але толькі фальваркавай служанцы. Меў намер, хоць і без пераканання:
- Што, Варшулка? Ноч - схаваемся дзе-небудзь разам, а?
- І не думай, паніч! Мне трэба зараз паказацца гаспадыні - і так будзе бяда.
- Казала ж, што да наступнага года? Зараз і ёсць гэты наступны год.
Дзяўчына ціха хіхікнула, адышла ад таварыша, не звальняючы хады, і мацней зацягнула канцы хусткі пад падбародкам.
- Зараз, паніч, прыехаў толькі... Калі ты вернешся на сенакосы, дык тады...
Міхал прыпыніўся і гнеўным рухам спыніў Варшулку.
- Ты, мусіць, жартуеш са мной? Зусім мяне не любіш?
Дзяўчына шырока адкрыла спалоханыя вочы і ўсклікнула:
- Я... цябе, паніч?!
Міхал некаторы час вывучаў відавочную яснасць і сілу гэтага вызнання - абняў дзяўчыну за галоўку ў тонкай хустцы.
- Так... я табе веру, Варшулка. Я таксама цябе люблю, я адразу ж палюбіў...
Яна спляла рукі на яго шыю, адкрыла вусны і твар, сплаканы начной расою. Пацалунак быў чысты і кранальны, амаль сумны ў сваіх непашкоджаных жаданнях. Стоячы сярод халоднай ночы, разарвалі вусны, глядзелі адзін аднаму ў вочы.
- Дык чаго ж ты хочаш, Варшулка?
- А ўжо сам... падумаеш...
Толькі прайшлі далей на некалькі крокаў, сплеценыя яшчэ рукамі, адразу ўбачылі абодва, што нейкі цень мільгнуў праз кусты направа, не адыходзячы ад дарогі і ў кірунку іх падарожжа. Варшулка здрыганулася, але замест таго, каб прытуліцца да таварыша, яна адсунулася ад яго.
- Што там за ліха? - адазваўся Міхал, здымаючы інстынктыўна драбавік з пляча - не звер, здаецца?... Нібы чалавек нахілёны?
- Не звер – паўтарыла ўпэўнена Варшулка.
- Ты баішся? - спытаў Міхал з усмешкай - хадзі за мной, у мяне стрэльба, нават набітая.
І хутка сунуў у ствалы зарады.
Але дзяўчына была відавочна ўсхвалявана і паскорыла крок.
- Я і адна хадзіла ноччу... толькі гэта ўжо магчыма той.. такі...
- Хто такі? Ваўкалак?
І не кажы так, панічу, таму што ты справакуеш - яна адказала хутка - але ў яго была стрэльба.
- Дык што ж? браканьер, злодзей.
- Не злодзей, а "ахотнік" - паправіла Варшулка.
- Як хочаш, гэта называй; нас не кране.
- А-а, такія бываюць паміж імі, што... Бог яго ведае?
Зацікаўлены Міхал выказаў здагадку, што Варшулка не можа дакладна растлумачыць па-польску. Аднак яна дала яму пэўную засцярогу, хіба ад гэтага ценю не пагражае нейкая небяспека, таму ён адчуў пільнасць і мужчынскую адказнасць за абарону слабага полу.
- Ідзі ты, Варшулка, злева, я справа. Хай ён толькі паспрабуе наблізіцца да нас, я яго запытаю, хто ён такі.
Не, не - усклікнула Варшулка – за ім толькі глядзець трэба, куды ён ідзе... Я пайду справа.
Зноў здзівіўся Міхал і з пільнасцю пайшоў далей па левую руку ад Варшулкі.
Падрост дрэў пры дарозе звужаўся ў месцы, да якога яны падыходзілі: праз некалькі дзясяткаў крокаў ён быў толькі рэдкай лініяй, далей зноў пашыраўся ў альховы заліў на лузе. Ноч, хоць і зусім шчырая, неяк раз’яснілася, бо і вочы падарожнікаў прывыклі арыентавацца ў цемры. На лузе можна было выразна бачыць рух зайца, а не толькі чалавека. Калі яны ішлі паміж дрэвамі, пастаянна назіраючы направа і за сабою, Варшулка паклікала прыглушаным голасам:
- А во! ён скочыў на дарогу! Ідзе за намі!
І тарганулася, каб уцячы.
- Пачакай! і я бачыў, - усклікнуў Міхал, раздражнёны, затрымаўшы за плячо дзяўчыну, - я яго зараз спытаю!
І павярнуўся назад, крыкнуў па-літоўску, з нацэленай стрэльбай:
- Які там дурань шыецца па кустах?!
Варшулка нервова схапіла Міхала за руку:
- Не страляйце, паніч! Можа быць знаёмы...
- Знаёмы?!
- Ёсць такі, што ходзіць за мною...
Між тым, яны абодва пайшлі далей роўным, паспешным крокам. Але Раецкі спахмурнеў; нешта яму ў гэтай прыгодзе не падабалася. Варшулка неяк загадкава выказвала аб таямнічым чалавеку, які і цяпер, верагодна, ішоў за ёй. Магчыма, скрытная ліцвінка мае нешта на сумленні.
Цяпер дарога стала сапраўднай дарогай паміж палямі. Нягледзячы на цемру, бліскала недалёкае возера, голыя пагоркі больш бачна выяўляліся на зорным небе, направа і налева міргалі іскрынкі вокнаў людскіх сядзіб. Было відаць, па меншай меры, на сто крокаў ва ўсе бакі - пуста, ніхто не ідзе.
Пасля доўгага маўчання адазваўся Міхал, нібы ветлівасцю падтрымаў гутарку:
- Што ты рабіла ўзімку, Варшулка?
- Вядома як, на службе: у хляве, пры масле, пры калаўротку.
- Але і гуляла часам, скажы?
- Забава у мяне была першая, калі мне па-польску вучылі.
- Хто цябе вучыў?
- Тыя, што ўмелі, казалі, я слухала. Так, і навучылася памаленьку.
- А чытаць не спрабавала?
- Чытаць цяжка. Паніча нашага прасіць саромелася. Пробашч абяцаў, але што - хадзіць далёка, а прыйдзеш – пробашчу часу няма.
- Я навучу цябе.
- Ад паніча я б лепш зразумела - ўсклікнула Варшулка цёпла і ўдзячна.
- Добра. Але, напраўду, ты зусім не гуляла. Ты не танчыла ў запусты?
- Была ў нас вечарынка, то я сказала, што ў мяне ножка баліць - і не танчыла.
- Аднак хлопцы ходзяць за табой, так?
- За кім бы яны не хадзілі!
- Адзін, можа быць, больш, чым іншыя?
- Мне там адзін ці дзесяць - усё роўна. Я не для тутэйшых.
- Якая гордая! - адказаў Міхал, робячы выгляд, што ён не разумее пакорнага вызнання, завартага ў словах дзяўчыны.
Варшулка можа і не зразумела выразу, але злавіла капрызную іронію, якая гучала ў тоне Раецкага і, нічога не адказваючы, уздыхнула.
Ужо мала размаўлялі, бо набліжаўся празаічны канец паходу - фальварак Патылта, пагружаны ў няветлівую цемру; адно толькі свяцёлка мігцела скрозь дрэвы саду - мусіць, вострае вока гаспадыні.
- І што ты скажаш, Варшулка, што так спазнілася?
- А я ўжо не ведаю... што я была ў бацькоў у Штаранцах.. але, можа быць, гаспадыня не паверыць.
- Яна падумае, што ты дзесьці з хлопцам сустракалася?
- Можа і падумае...
Хутчэй смутак, чым сорам, гучаў ў голасе дзяўчыны. Міхал задумаўся аб тым, што калі б гаворка ішла пра панну з "таварыства", гэта было б падставай яе "кампраметацыі". Але ж сяляне мала дбаюць аб такіх абставінах. - Хіба не дбаюць? - І калі б гэтая прагулка была хоць трохі грахоўнай! Узяць у вясковай дзяўчыны пару пацалункаў - гэта дробязь. Пры першай сустрэчы пацалаваў яе - і што ж здарылася? Здарылася, праўда, што з гэтага часу думкі пра яе, цягне жаданне да яе. - А яна, можа, яшчэ глыбей тое адчула? Яна, можа, па-свойму кахае? Нават, вядома, так і ёсць. Прыдурываецца - гэта ўжо звычайныя дзявочыя манеры. Калі што з гэтага вынікае, адно трэба зрабіць у дадзены момант: калі яе асудзяць, што абы з кім валачылася ноччу, хай хоць убачаць, што не з першым лепшым, але з ім, з Міхалам. Так загаварыў ён пасля таго складанага роздуму:
- Будзе лепш, Варшулка, калі я з табою пакажуся гаспадыні. Скажу, што сустрэў і забраў цябе на слонкі...
- Ой, лепей!
Усмешка яе раптам заквітнела ўсёй радасцю вясны.
- А цяпер - да пабачэння па-нашаму...
Ён абняў яе і пацалаваў горача, бо ўжо падышлі да агароджы саду. Адгэтуль трэба было весці сябе больш стрымана.
- І калі мы сустрэнемся зноў?
- Калі паніч захоча... Я зусім...
Перарвалася. Хацела дадаць, напэўна: "твая".
А тут дваровыя сабакі ўжо адчулі набліжэнне людзей, гучна забрахалі, кінуліся насустрач. Яны ведалі, вядома, Варшулку; Міхал, хоць і малазнаёмы, быў у паляўнічай вопратцы, нёс драбавік і дзічыну; літоўскія сабакі, як людзі, належаць да цэху "ахотнікаў", адчуваюць салідарнасць з паляўнічымі. Такім чынам, сярод мілаванняў і падскокаў сабак Міхал і Варшулка дайшлі да фальваркавага дому.
Да гаспадыні, якая выйшла на ганак, звярнуўся Раецкі трохі скампанаваным стылем, як малады валадар суседняй краіны з аперэты:
- Добры вечар, пані Марцэля! Калі ласка, не злуйцеся на Варшулку, якую я сустрэў і папрасіў яе дапамагчы мне знайсці забітых слонкаў. Мы затрымаліся, таму што дарога далёкая. Я бяру гэта на сваю адказнасць.
- І я не ведала, што паніч зноў у Южынтах - адказала Марселка.
- Я прыехаў учора.
- Можа паніч да нас на гарбату, калі ласка?
- Дзякуй; я спяшаюся да Гачан.
- Нашага паніча там няма: да Дынабурга паехаў.
- Я ведаю. Але стары пан дома, у яго заначую. Дабранач, пані Марцэля! Дабранач, Варшулка!
Асцярожна ішоў Міхал з Патылты да Гачан. Ноч была цёмнай, а папярэдняе падарожжа з Варшулкай узбудзіла яго ва ўяўленні трывожнай загадкі.
Хто быў гэты узброены чалавек, які, відочна, ішоў іх следам? Напэўна, не забойца, бо якой ён чакаў здабычы, і якія меў шанцы са сваёй абы-якой фузеяй супраць добрай зброі Міхала? Браканьер? магчыма, але чаму ён сачыў за імі? Ці, можа быць, помсны канкурэнт, можа быць, палюбоўнік Варшулкі?
- Цяпер яна мяне любіць, гэта дакладна - але раней?
З набітай стрэльбай уважліва ступаў Міхал, праглядаючы дарогу і наваколлі, хоць палявыя разлогі не давалі месца для засады.
- Эх! навогул глупства! валацуга нейкі ішоў у тым жа кірунку, і не хацеў паказацца. Але чаму Варшулка, з натуры адважная, так хвалявалася?
Відаць ужо было ліпавыя прыдворныя кватэры і знаёмыя, гасцінныя пахі правявалі палявы туман; сабакі ў Гачанах, усе паляўнічыя, усяго толькі пачулі, пазналі паляўнічага кампан’ёна і весела скуголячы, прывялі яго да дзвярэй двара.
Слуга Пыпка, сустрэў Міхала ў пярэднім пакоі:
- Старшы пан чакае паніча з гарбатай.
- Зараз, хоць я пераапрануся. Маю валізку даслалі з Южынт?
- Так, але пан просіць, каб не чакаць.
Праз адкрытыя дзверы, ў сталовым пакою было відаць за вялікім сталом, з доўгай трубкай, пана Леанарда Пуцэвіча ў позе чакання, якая была яму, як прыроджаная. Ён адазваўся:
- Хадзі сюды, як стаіш, Місю! Не дурыся! Няма нявест у нашай хаце. Пакажы мне, калі што забіў.
Раецкі, зняўшы толькі абутак, склаўшы стрэльбу і патранташ, увайшоў у сталовую, трымаючы ў руцэ тры слонкі.
- Выдатна! - пахваліў пан Леанард, памацаўшы птушак - пані матцы адвязеш; для нас гэта лішняя страва, таму што кухарка так пячэ, што ўсё роўна, певень або слонка, на вугаль спаліць і смаку не дапытаеш. Ну, сядай - дадаў, удараючы далонню па стале, крытым мармуровым аздабленнем. - Пыпка! падавай тое, што там уварылі.
Нягледзячы на першабытнаць некаторых збудаванняў двор знутры меў сваю павагу; тут і там пад нізкай, беленай столлю віселі цікавыя абразы алеем; паміж мэблямі, часцей плотніцкай працы, заблукаў прыгожы гданьскі гадзіннік. І пан Леанард меў асаблівасці зусім не гмінныя, нягледзячы на нядбайнасць у вопратцы і млявасць разленаватага чалавека; яго стомленыя вочы шмат чыталі і памяталі, былі адначасова лагоднымі і пранізлівымі. Агульнавядома, што стары Пуцэвіч скончыў "камералію" ў Дорпацкім універсітэце, што можна палажыцца на яго сяброўства, правасць і ўсякія бездзейныя цноты. Ад яго не патрабавалі ўчынкаў, асабліва з тых часоў, як аўдавеў, паграз ў смутку і ў дамаводстве.
Горача любіў сваіх дзяцей, але іх кірунак пакінуў лёсу. Сын Станіслаў, не вельмі прагны школьнага навучання, за тое моцна адораны да гаспадаркі і палявання, паспяхова займаўся абодвума гэтымі заняткамі. Дачка Ірэна, клапатлівай душы, выхоўвалася спачатку дома пры маці і настаўніцы, але калі маці не стала, яна захацела ўступіць у гімназію ў Дынабургу, а потым у кансерваторыю, таму што ў яе былі выдатныя здольнасці да музыкі. Бацька быў з тэмпераментам супраць абодвух тых парываў, аднак не забараніў. І панна Ірэна выйшла замуж пасля студый некалькі гадоў таму, за вельмі здатнага піяніста, Бомсе, паланізаванага немца. Усё гэта было зусім не па думцы пана Леанарда; ён жывіў да дзяцей скрытую крыўду, што яго не слухаюць, хоць і любіў іх па-ранейшаму і патураў ім дэ-факта. Яго дзейная клапатлівасць абмяжоўвалася пошукам для сваіх нашчадкаў карыснага агульнага ўплыву, а гэта для таго, каб Станіслаў дастойна ажаніўся, а Ірэнка Бомсе выхоўвала хоць бы сваіх дзяцей у традыцыях Пуцэвічаў.
Пан Леанард быў адвечным сябрам Раецкіх, ведалі ў Южынтах амаль усе аб Гачанах і наадварот. Нават з маладым Міхалам, сынам нябожчыка сябра; мовіў пан Леанард канфідэнцыйна, як з блізкім сваяком; нягледзячы на апатыю, у яго быў розум, практыкаваны і гнуткі, не палохаў Міхала павагай да свайго ўзросту.
- Стах прыедзе заўтра з Дынабургу - адказаў бацька Пуцэвіч па запытанне Міхала - хай трохі праветрыцца у горадзе, бо ён задурыў мяне ў вёсцы. Араць, паляваць - усё гэта выдатна, але трэба круціцца і ў сваім адпаведным грамадстве, не толькі ўвесь час з сялянамі і са зверам. Ну, скажы, Місю, што ты думаеш?
Міхал далікатна пацвердзіў. Але на самой справе ў першы раз ён прызнаўся сабе, што гэта сапраўды так. Ці, па-іншаму было б лепш? - сумнеўна, Стах быў для яго ўвасабленнем літоўскага лесу і вёскі. Калі б ён ператварыўся ў сенсата і салонніка, ён бы ў любым выпадку страціў шмат грацыі.
- Трэмбеле і Трэмбеле! - казаў стары з нарастаючай гарачнасцю - добрыя людзі; дзед іхні Нікадзім, быў эканомам у нас. Але напрыводзіць мне сюды хлысткоў, размаўляюць па-літоўску, за стол садзіць. Вось і я не старанюся ад люду, аднак трэба захоўваць дыстанцыю.
Міхал, нібы вызваны арбітрам паміж бацькам і сынам, адчуваў сябе няёмка, не мог прыйсці да свайго меркавання ў той меры, па простай прычыне, што ніколі сур'ёзна пра гэта не думаў. Трэмбеле? - Так, - быў у іх некалькі разоў са Стахам на падвячорку, падчас палявання на качак і цецерука. Стах увіваўся за Янэлькай. Прыгожая дзяўчына, але не параўнуеш з Варшулкай! І, зрэшты, у Южынтах ён не бачыў сялян гасцямі ў двары. Тут іх Стах запрашае. Што лепш?
Ён выказаў нешта ў гэтым родзе хісткае, з абмежаваннямі і не прыгадаў ужо пра Янэльку. Але стары Пуцэвіч казаў менавіта аб ёй.
- Я ведаю, там ёсць спадніца, якая цягне яго: дачка Дамінікі. Ну ён там з ёй?... Гэта сяляне гордыя, можа ім прывідзіцца, што Пуцэвіч ажэніцца з Трэмбелёўнай?
Раецкі выкруціўся абсалютнай несвядомасцю што да стасункаў Станіслава з Янэлькай. І ён сапраўды нешмат пра гэта ведаў.
- Бачыш, Місю, як: Стах табе сябар, але і я таксама. Ты малады, але ты часта бываеш у гарадах, універсітэтах, можаш мець добры ўплыў на Стаха, хоць ён і старэйшы. Гаворка ідзе аб нашай, Пуцэвічаў будучыні. З усім даверам я стаўлюся да цябе, каб ты распавёў мне, што ты ведаеш аб іх адносінах. У іх раман, так?
Міхал, падлашчаны і крануты прамовай старога сябра сям'і, адказаў адкрыта:
- Я магу толькі выказаць сваё меркаванне, бо Стах кажа мне аб усім шчыра, пра Янэльку вельмі мала і загадкава.
- Вось гэта горш за ўсё! - засмучана пацёр лоб пан Леанард - ён, напэўна, думае, што кахае яе?
- Можа быць; з некаторага часу ён трохі змяніўся.
- Гэта значыць, ён менш бегае за іншымі дзяўчатамі – гавары прама, Місю, і я некалі быў малады - разумею.
- Нібыта.. так – выкруціўся Раецкі.
- А праз ўсю зіму, каб ты яго бачыў, Місю! Гнаў яго ў горад, у Вільню, дзе ў маіх сяброў панны на выданні - не і не! Палюе і сядзіць у Трэмбелішках! Дай Бог, каб я памыляўся, але ён можа ажаніцца на гэтай... Янэльцы?
Ён устаў ад стала і прайшоў, кідаючы вялікія зацяжкі дыму. Толькі моцныя эмоцыі вырывалі яго са седзячага становішча без неабходнай патрэбы.
- Эй, не - супакоіваў Міхал - бо я бачыў яго ўчора; ён сказаў бы мне. Ну, і вам!
- Ён казаў мне там, нешта апошнім часам... аб дэмакратызацыі грамадства, уяві сабе! Ладная мне дэмакратызацыя – стаць хлопам! Хлопа адукаваць і падняць - іншая справа. От, як я вырас: чытаць нават не ўмее! Прачытае ў дурной газеце дзесяць дурных фразаў і стасуе да сваіх амураў! Ты б такой дурасці не ўтварыў бы, Місю?
- Ведаеце, пан - сказаў Міхал трохі для дэманстрацыі сучаснасці поглядаў - у дачыненні да шчырага пачуцця інтарэсы класа могуць замаўчаць. А такая добрая і кахаючая дзяўчына можа быць выхавана мужам...
- Стахам? ты толькі што прыдумаў! здзічэе, зхлапее, і праз сто гадоў з Пуцэвічаў будуць Пуцайтасы!
- Альбо Пуцэвічы стануць сапраўды нацыянальным gentry.
- Gentry? гэта па-ангельску?
- Новым, кіруючым класам.
- Разумею, разумею - бачу, вы ўсе маладыя, зачараваныя тэорыямі.
Сеў зноў на сваім месцы, пацягнуў гарбаты і дыму, задумаўся.
Між тым, загрукатала перад пад’ездам. Ці то Станіслаў ўжо вяртаўся? - Ён!
Ён увайшоў хутка, веючы духмяным начным холадам, усміхаючыся, як чалавек спакойнага сумлення. Пацалаваў бацьку ў плячо, стары абняў яго любоўна за галаву, забыўшы, мабыць, пра клопаты ў дачыненні да выгляду здаровага квітнеючага сына.
- Так, ойча, так. Для цябе, Місю, навіна! Слонкі цягнуць пад Дусяцкай пушчай, што хоць кіямі бей! Паспеў там на зыход, шэсць забіў.
- Я толькі тры ў штаранскіх зарасніках.
- Казалі мне, - дадаў Стах, - што цяцёркі такуюць, аж спаць на досвітку нельга ў мястэчку, у Дусятах. Хочаш? заўтра на ноч на токі!
- Чаму не! бо нават паслязаўтра позна: Страсная пятніца.
Станіслаў хутка паеў і пацягнуў Міхала ў свае пакоі, дзе яшчэ стары Пакаш, які заставаўся намеснікам у гаспадарстве пры адсутнасці Станіслава, здаваў яму справаздачу аб штодзённых дзеяннях.
- У Патылце гарох сеялі, але не хапіла на паўдзесяціны.
- Чаму не дабралі, капітане, з гачанскага свірна?
- Я адправіў Вейкуціса, але пакуль ён вярнуўся, сонца села.
- Эт! А колькі малака было ў тутэйшым кароўніку?
- Было... не тое, каб менш, чым учора, але і не больш.
- Колькі гарнцоў?
- Вейкуціс запісваў, таму ён і не паспеў з гарохам у Патылты.
- Не мог, капітане, сам забраць у кішэню гароху на той кавалак поля замест бутэлькі?
- Кінь! - буркнуў гнеўна Пакаш - дзве пуры гароху ўвапхнеш у кішэню! А гарэлкі, ведаеш, увесь пост не спрабаваў.
- За тое на святы пап'ем сабе рэгулярна - сказаў прыязна Станіслаў, цалуючы старога сябра.
- І абраза боска была б іначай! - памякчэўшы, адказаў "капітан".
Калі яны засталіся адны, расцягнуліся на двух ложках у адным пакоі, Міхал спытаў Станіслава:
- Калі ты бачыў Янэльку?
- Учора перад ад'ездам. Яна мяне сёння не чакала, я сказаў, што вярнуся заўтра, але я паспяшаўся.
- А я з Варшулкай паляваў за слонкамі.
- От, калі франт! Я табе... заўтра...
Роўнае, магутнае дыханне паведаміла Міхалу, што Станіслаў ужо спіць. Неўзабаве заснуў і Міхал - абодва з прыціснутымі да падушак соннымі выявамі сваіх умілаваных.

ІХ.

СЯЛЯНСКАЕ ПАЛЯВАННЕ

Ноччу, праз лес, ахоплены глыбокай цемрай, крокі нейкіх жывых істот стукалі па цвёрдым, знікалі ў імхах, часам хрусцелі па сухому галлю. Хто б іх пачуў, свядомы ў фанетыцы лясных шумоў, адразу пазнаў бы, што не звер ломіцца скрозь гушчар, а людзі, толькі ў тыя паўночныя гадзіны - хіба, разбойнікі.
- Пачакай, Лаўкініс! Стах!... улез у нейкую кучу галля... Успыхнула полымя запалкі, пры якім з'явіўся Міхал Раецкі, заблытаўшыся ў вялікім ядлоўцу.- А, паніч, агню не палі! - даволі сурова сказаў Лаўкініс, ідучы ў першым шэрагу.
- Лесу не падпалю - адбуркнў Міхал - мокра...
- А цецерука спужаеш, калі ён спіць на галінцы. Тут у іх самы кірмаш у бярэзніку.
Нават Станіслаў Пуцэвіч не заступіўся за Раецкага; Лаўкініс сёння камандаваў і меў послух. Так што Місь ішоў далей, трымаючы Стаха на адлегласць выцягнутай рукі, мармычучы толькі:
- Але ж цёмна, як у душы грэшніка...
Яны ішлі зноў моўчкі, крыху лягчэй, бо лес нібы развіднеў; паміж высокіх слупоў густога ценю спрабаваў улезці цень радзейшы, без сілуэтаў. Няўжо ўжо прадвеснік світання?
- Ага, - адазваўся Станіслаў – ласіная паляна, гэта ўжо і твая будка недалёка, Лаўкініс?
- На тым баку. Не хадзі толькі, паніч, сярод паляны, бо праваліцца можна. Там, дзе няма дрэў, такая багна, што скрозь зямлю!
- Ведаю, ведаю... Місь, трымайся за мной, берагам лесу.
Яшчэ кавал дарогі быў вакол паляны, таму што ішлі павольна і асцярожна па купістым лесе. Паляна аднак ззяла чымсьці накшталт святла, межавалася больш цёмным; несвядомага вандроўніка прывабіла бы ў сваю здрадную прорву. Цяпер паляўнічыя адчулі пад нагамі цвярдзейшы грунт, трохі ўзняты, і натыкнуліся на нібы стог з яліны, падрыхтаваны Лаўкінісам на начлег і засаду. Хатні кіслы пах ішоў ад той сядзібы.
- Што, Лаўкініс, кажухоў туды наносіў? Не баішся, што хто схопіць?
- Воўк не возьме кажуха без жывога мяса, і чалавек усякі ведае, што маё. Хай хто паспрабуе схапіць!
Голас браканьера рыкнуў злавесна.
- Хочаш спаць, Місь? - загаварыў Станіслаў, - яшчэ далёка да токаў – залазь у кажух ды спі; я цябе разбуджу.
- Дзякуй, не хачу спаць. Я ні ў якім разе не апрануся ў аўчыны; я ўспацеў ад гэтай пераправы па лесе.
Усім траім захацелася тытунёвага дыму, толькі сумняваліся, ці не спалошыць дым цецярука. Аднак супраць непераадольнага жадання заўсёды знойдзецца адпаведная тэорыя. Лаўкініс даводзіў:
- Яму (цецеруку) толькі агонь не паказвай, ані сам не ставай на віду, ані голасу свайго не падавай - нос у яго цвёрды, не пачуе.
Ён залез у адтуліну будкі, запаліў трубку ад бледнага полымя сярнічкі, а затым, прыкрываючы жар далонню, даў агню папяросам двух паляўнічых. Яны селі на зямлю перад будкай, распазнаючы адзін аднаго толькі па ніклых абрысах трох плям больш густой цемры, кожная з якіх мела свой асабісты голас і нагадвала знаёмую постаць. Стах, вельмі таленавіты да сну па замове, працягла пазяхнуў і адразу бы, верагодна, хроп, калі б Місь не загаварыў:
- Калі яны пачнуць граць?
- Так, у тры - ці ў чатыры - ужо пасля шабасу.
- Мы абодва будзем страляць з будкі?
- Не, я пайду ўдзень на другі бок паляны, у той бярэзнік, праз які мы ішлі. Ці ідзі ты.
- А я б панічу раіў у бярэзнік - умяшаўся Лаўкініс, звяртаючыся да Пуцэвіча.
Прафесійны браканьер і начны паляўнічы павінен ведаць, дзе лепш. Так што, Станіслаў спытаў:
- Тады чаму ты паставіў тут будку, а не ў бярэзніку?
- Будка для гарадскіх паляўнічых. Хто адчувае лес, без будкі будзе лепш.
Не ў першы раз Міхал заўважыў нехаць да сябе Лаўкініса. Гэта было звязана з некалькімі меркаваннямі: Лаўкініс быў павагай ў галіне дзікага палявання і - стрыем Варшулкі. Ужо некалькі разоў Міхал спрабаваў перавабіць яго падарункамі. Вольны стралец, хоць і прымаў рублі, як належную даніну, але не пазбавіўся супраць Раецкага дэманстратыўнага халадку. Заўважыў гэта і Пуцэвіч, псіхолаг хітры, хоць і не выхваляючыся гучна сваімі прасвятленнямі.
- Ідзі сам, Лаўкініс, у бярэзнік, пакуль лес яшчэ спіць. Пораху і шроту хопіць?
- На два, тры стрэлы.
- Мала. На табе шэсць патронаў – мне хопіць.
Моўчкі працягнуў браканьер руку да самых мілых падарункаў: англійскі порах і жорсткі шрот, перавагу каторых ўжо ведаў, але яму было цяжка назапасіцца гэтымі ладункамі з-за таго, што ў гарадах рэдка бываў і не меў дазволу на зброю. Ён узяў патроны і спакойна адправіўся, як ліс на паказаную пасаду ў бярэзніку.
Станіслаў цяпер разгаварыўся.
- Будзь асцярожны, Місь, з Лаўкінісам. Ён хлоп добры, пакуль добры; але калі ён раззлуецца, ён на ўсякае мастацтва гатовы.
Раецкі так здзівіўся, што адказаў толькі праз некаторы час:
- Як гэта: асцярожна? Што я яму дрэннага зрабіў?
- А я ўжо не ведаю... ці лаяўся на яго?... ці стрэльбай пагражаў?
- Я яму? - ніколі.
- Можа быць, так толькі казалі. А ты ведаеш? ён стрый Варшулкі.
- Я ведаю. Ну што з таго?
- Так бачыш, ён небяспечны па гэтай прычыне.
- Я дрэнна разумею.
- Трэба іх ведаць. Бацька Варшулкі зараз вельмі хворы, таму што ён скалечыўся пры перавозцы. Маці - добрая баба, толькі мае шмат працы ў хаце, што і не думае. А гэты брат бацькі, каторы тут з намі, хоць ён браканьер, па-твойму, злодзей, але свой гонар мае і за сябе, і за сям'ю.
- Няхай гэты гонар сабе да торбы схавае разам з крадзенай звярынаю, - адказаў Міхал.
Цяпер ён хацеў бы зірнуць на твар прыяцеля, каб лягчэй здагадацца, куды ён мяркуе ў гэтай размове, але ноч яшчэ не разышлася. Толькі халодны ветрык, прадвеснік світання, збудзіў ў лісці абяцаючы шум.
Станіслаў па кароткіх разважаннях пачаў зноў:
- Лаўкініс не з кутнікаў; старая гаспадарская ковенская сям'я.
- Ах, старая! - адказаў Раецкі трохі нецярпліва - І твой камень на полі пад гачанскім гаем стары... і ковенскі.
Але Пуцэвіч быў вельмі сур'ёзна настроены, і, нягледзячы на жарты, ён працягваў ўпарта сваю маральную навуку:
- А такі, паміж імі ёсць адрозненні; адны носяцца з гонарам і дбаюць за яго, іншыя не клапоцяцца. Лаўкінісы ўсе гордыя хлопы.
- Як Трэмбелe, напрыклад? – узгадніў Міхал.
- Трэмбелe – найлепшы ў нас гатунак - адказаў Стах з гонарам, як быццам зусім салідарызаваўся са сваімі суседзямі з хат.
Абодва сябра ўжо здагадваліся аб сваіх намерах у размове, але не даходзілі да іх зусім яснага выказвання. Літвіны, перш за ўсё, адчувальныя і далікатныя; такім чынам, выцякае іх нясмеласць і праславутая "хітрасць" нават у дружалюбных адносінах; гэта, па сутнасці, абачлівасць да чужой адчувальнасці, вялікая сацыяльнае перавага.
Размова спынілася, а тым часам дзень, адвечна моцны, пачаў вяртацца да пакінутай ў цемры зямлі, і зямля пачала апранацца ў свае люботы. Сталі бачныя паляўнічыя, якія сядзяць на невялікім узвышку, закрытым ад паляны ценем дрэў, якія павольна распадаюцца на выпуклыя калоны ствалоў, адвіслыя яловыя пальмы і мудрагелістыя букеты лісця; што над багнай паляны туман, усё больш сераброны, падымаецца ляніва з ложа і павольна хіліцца да лесу, як захавальнік прорвы, уцякаючы ад дня. Высока над верхавінамі елак неба набрыняла ружовай яркасцю, відавочна ўжо адрэзанай ад савана лесу. Будзе радаснае надвор'е. - Яны паглядзелі адзін на аднаго і ўбачылі твары, пакрытыя бледнасцю недасыпу, але с бліскам у вачах гарачага жадання вясны. Усміхнуліся адзін аднаму - і паліліся далейшыя шчырасці. Пачаў Міхал, нецярплівы, таму што малодшы:
- Значыць, ты кажаш, што наш Лаўкініс ахоўвае Варшулку? Ну ты казаў, што яна нібы як... лёгка?
- Я не казаў, што лёгка. Прыгожая дзяўчына, спадабаліся сабе - ваша справа і вольны выбар. Толькі я зараз пазнаў яе лепш з тых часоў, як яна служыць у мяне ў Патылцы. Дзяўчына працавітая і добрая. Яна не з тых, што гэта яе толькі хваць, ужо твая.
- А ты спрабаваў? - спытаў Місь, не задумваючыся.
- Барані Божа! Але я гляджу і бачу. Яна працу робіць, за хлопцамі не глядзіць, вучыцца хоча, а ўжо калі хто пра цябе ўспомніць, уся ў агні. Так і ёсць: яна закаханая ў цябе.
- Ну што мне з гэтага будзе? - адрокся Місь з прыкрасцю.
- Твая справа, кажу. Толькі я дам табе сяброўскую параду: не баламуць яе так проста.
- Праўда, Стах, я цябе не пазнаю. Два гады таму па-іншаму казаў.
- Пакуль жывеш – мяняешся - адказаў Станіслаў сентыментальна.
- Нават твой бацька заўважыў, што ты здзічаў, што пазбягаеш зносін.
- Ты гаварыў з бацькам пра мяне?
- Я ж казаў; зрэшты, ён сам пачаў пра шлюбныя праекты для цябе.
- Пра якія? - спытаў Стах асцярожна.
- Ды навогул, - адказаў асцярожны Міхал. - Твой прыезд перапыніў нашу размову.
Станіслаў падняў вочы на неба, разрэджанае світанкам, і ў шэрым паляўнічым касцюме, пакрыты пылам многіх паходаў, абапіраючыся локцем на калена, малады і сур'ёзны, ён выглядаў рамантычна. Ён казаў, гледзячы ў далеч:
- От, калі ён узяў жонку, то ўжо па сваім гусце, каб з ёй і кахацца, і жыць там, дзе ты нарадзіўся, і мець дапамогу ў працы... Мяне адзін ксёндз, сябар і паляўнічы, так сказаў: расці і размнажайся па роду свайму.
- Гэта са Святога Пісання, - умяшаўся Міхал.
- Гэта павінна быць таму, што разумна. Бацька пасылае мяне ў Вільню выбіраць паміж кузінамі; адна ладная і іншая нічога - граюць на фартэпіяна і чытаюць раманы, але адгадай ты, што ў іх рыпае. Адна можа капрызіць, што дом у Гачанах не такі, а іншая можа мяне і не хоча... Я хачу ведаць сваю жонку, калі ўжо на жыццё...
- Вы б сустрэлісь - сказаў Міхал, памятаючы запыт старога Пуцэвіча - калі б крыху больш жыў са сваёй кампаніяй. А ты ўвесь час дома, у лесе... Нават мала бываеш у суседcтве, і няма ў ім дзяўчын.
- Дом мой, - адказаў Стах горача - гэта ўжо, як для чарапахі панцыр: жывым ад яго не аддзярэш. Жадаеш ў горадзе лезці па лесвіцы да самога галубятніка і праз акно нос высунуўшы, нюхаць, як пахне рынак і габрэйскі халат? - А лес табе не падабаецца? От, табе Дусяцкая пушча, дзе мы сядзім; мне яна люба, таму што яна не такая вялікая, каб глушшу агарнуць чалавека і прымусіць яго ў змрочнасць, але і не маленькая, і ўсё ў ёй ёсць: лось праходзіць, сарны, токі самыя першыя. І глядзець на яе прыемна. Пабач, дзе елкі ў неба лезуць, якія бярозы шыкоўныя і кусты на зямлі своеасаблівыя. Людзі малююць лес на палатне - ну? не пахне? Тут ёсць такія расліны і ягады, што ксёндз Юндзілл, вядомы віленскі прафесар, шукаў і не знайшоў. Бацька мне распавядаў... На палянах ёсць вочкі адкрытыя, адкуль глядзіць чорная вада, пякельна глыбокая, альбо пакрытыя раскай, як тут. Пра гэтыя вочкі гавораць па-рознаму, вядома, што бабы і людзі цёмныя і слабыя. Будзь толькі здаровы і хітры, як звер - ані ты ў балота не ўвязнеш, ані табе нічога дрэннае ў лесе дарогі не заступіць. Лес - паляўнічаму сябар...
Яны пачалі практычную размову аб сваіх сардэчных справах, але момант жыцця ў світальным лесе ахапіў іх сваёй маладой сілай і прыкаваў да непасрэдных адчуванняў.
Лес маляваўся і апранаўся ўжо ў колерах, у сэрцах маладых стралкоў абуджалася вялізнае жаданне - не тых, ужо растакаваных цецерукоў, нават, не тых вуснаў прыгожай знаёмай дзяўчыны - жаданне абняць Сусвет. Высмактаць з яго ўсю слодыч, быць канцэнтраванай манадай прыгажосці ў гэтым блаславёным вясновым патоку да адвечнага жыцця!

Раптам абодва паляўнічыя здрыгануліся і прыпалі на зямлю, нерухомыя, як шэрыя камяні на зялёным траўніку. Зазвінела па лесе глухім званом, нібы здаўленым смехам, а потым выбухнуў шум, як стрэліў дзесьці далёка салют. Чорны певень звяртаўся так песняй да цяцёркі. Зайграла паўторна бліжэй у бярэзніку, але да таго, як смачны салют скончыў любоўны курант, выбух стрэлу патрос лес, некалькі разоў адскочыў аб нябачныя грані пагоркаў і расплыўся. Лёгкія шумы ў дрэвах дрэў далі ведаць, што не адзін крылаты жыхар, які мае звычку прачынацца пад ранішнімі промнямі, быў вырваны са сну праз гром агнястрэльнай зброі. У гармоніі ўзнікаючага дня, сярод любоўнага балявання вялікіх птушак, смяротная чалавечая прылада прагучала фальшам. Але паляўнічы, калі порах адчуе, думае толькі пра здабычу.
- Шельма Лаўкініс! аднаго ўжо задушыў, напэўна - шапнуў Станіслаў.
Яны сядзелі, як трусы некалькі хвілін, прытуленыя да яловай будкі.
- Грае зноў! - дамовіліся сябры вачыма, без голасу.
Як быццам бяспамятны да громавых папярэджанняў, глухі у сваёй любоўнай імпрэзе, затакаваў певень непадалёк ад будкі. Заціх, падляцеў бліжэй і застаўся на купіне ў дзесяці кроках ад паляўнічых.
Міхал, прызначаны першым стрэлам, хутка падняўся і нацэліў на спевака неміласэрную флінту.
Стрэлаў было дзясятак, восем выдатных пеўняў мелі паляўнічыя на ранжыры, чатыры з якіх забіў Лаўкініс, але іх у яго выкупілі, на што ён ахвотна пагадзіўся, таму што мяса цецерука-самца ў час такавання заледзве ядома, а ён застрэліў сабе "выпадкова" дзвух цяцёрак; так з рублём і дзічынай у кішэнях вясёлы сышоў дадому.
Міхалу і Станіславу ня спешна было вяртацца. Разлажылі на імху восем пеўняў у самых прыгожых вясельных строях, чорных, як паліраванае чорнае дрэва, з багатымі без заган веерамі - і радаваліся трафею.
Між тым, разбуджаны лес ужо быў поўны цёплай слодычы. Не палохалі ўжо гушчары, цяпер карункава празрыстыя, не пагражалі бяздонныя месцы паляны, зручныя да абыходу ўдзень, азначаныя іржавым кажухом, пакрытыя яркай сялянскай вышыўкай, жоўта-бел-ружовай на нябеснай аснове. Не выбухалі ўжо па лесе, раптоўныя крыкі і трапятанні; па заспакоенай лісцявой і іглістай паводке плыў духавы канцэрт, нібы меладычны вецер, складзены з вяселляў дробных птушачак, неахвотных для паляўнічых, таму бяспечных; па старых ствалах, замацаваныя перпендыкулярна, барабанілі такт дзятлы. І румяніліся ўжо верхавіны дрэў, над імі серабрысты блакіт клікаў у бясконцасць свежы і радасны прастор.
- Дай мне яшчэ сваіх фабрычных папярос - сказаў Станіслаў Міхалу - круціць мне не хочацца, рукі ў пораху і фарбе, а тытунь замачыў ад расы.
Закурыўся вольны дымок у спалучэнні з моцнымі пахамі лесу і з хваляваннем бяссоннай ночы - гашышова ап'яняльны.
- Растлумач мне, Стаху - нарэшце сказаў Міхал - што гэты дзядзька Лаўкініс так зайздросны аб Варшулцы? Можа гэта ён ішоў за намі, калі мы палявалі на слонку?
- Бог яго ведае, дзе ён валочыцца... можа і ён? Апякун яе, бачыш, і моцна яе любіць.
- Ён хоча на ёй ажаніцца ці што? Здаецца, што сам нежанаты?
- От, надакучыў! ён ніводную ў жонкі не возьме, каб яму блукаць не замінала, а яшчэ каб дачка брата! Не тое. Ён яе хоча прыстойна замуж выдаць, не так, як ведаеш - сто рублёў, карова і сям'я гатова.
Місь, трохі заклапочаны, адказаў невыразна. І Станіслаў бліснуў на яго поглядам, нібы вясёлым, але чулым і даследчым:
- Бо ты ніколі не жэнішся на ёй...
- Я?! - усклікнуў Раецкі са шчырым здзіўленнем.
- Так бачыш, - працягваў Станіслаў з некаторым расчараваннем у голасе - а яна можа хутка выйсці замуж і добра: мае кавалера.
- Каго? - жыва спытаў Міхал - а гэта скрытная бесційка! Нічога мне не сказала!
- Яна яго, пакуль што, можа і не хоча, але хлопец мажны і з самых першых тут: Юзаф Трэмбел.
- Брат Янэлькі?... не - у яе няма брата.
- Стрыечны - адказаў Станіслаў.
Хутка звязаліся у галаве Міхала розныя назіранні апошніх дзён, і, адначасова, ён адчуў, што выявіў у жыцці сур'ёзную сітуацыю, якая патрабуе асэнсавання, і мужчынскага рашэння. І хто б мог падумаць? з-за гэтай малой, фальваркавай Варшулкі! - Прыгожая, але і куслівая, загадкавая, як гэты лес...
Каб пазбегнуць на разе цяжкага рашэння, ён гвалтоўна змяніў размову:
- Ну, а ты, Стаху, што будзеш рабіць з Янэлькай?
- Гэта я табе скажу, калі час будзе. Мне яна не цацка...
Яны змоўклі. Без падману, асцярожна толькі раскрывалі свае таемныя пачуцці, выказаліся дастаткова. Легкадумныя сябры маглі бы спакусіцца жартамі і дасціпнымі подзвігамі, у якіх часта хто-небудзь хоча праявіць перавагу сваіх поглядаў на жыццё. Гэтыя ліцвіны, злёгку даткнуўшы наўзаем свае сэрцы, вібруючыя глыбокім узрушэннем, адабралі ў іх рукі.
- Сонца так лашчыць, амаль як летам, - сказаў сонна Станіслаў.
- Каб пастаянна тут жыць! - уздыхнуў, вынікаючы свайму пачуццю, Міхал. - Але маё жыццё зачапіла ўжо столькі месцаў, людзей, сувязяў...

Х.

НА ВЯЛІКІХ ВОДАХ

Прыйшоў ліпень, такі свежы ў зеляніне і такі багаты на збожжа, садавіну і ягады ў акрузе азёрскай, што здавалася зямля квітнее і нараджае ў першы раз. Каб аглядзець яе, лепш за ўсё праплыць шэрагам азёр, звязаных з ракой Святой, спакойна весці дубіцу па трыснягу і прыбярэжных аерах, або правіць на сярэдзіну, трапна наладзіўшы дзюбу лодкі на кірунак плыні, што яе цягне і шпарка нясе амаль без дапамогі вясла. Толькі пагоркі, афарбаваныя збожжам або гаі над вадой, і яшчэ больш буч-венцер, пасаджаны на беразе і выступае над паверхняй, мінаюць спешна, даючы уяўленне аб хуткасці плыні, якая нясе лодку на сваім шкляным блішчастым хрыбце.
Гэты цудоўны шлях абраў сабе Міхал Раецкі, каб паляваць на качак-падлёткаў, а таксама і для азнаямлення з новым росквітам роднага краю. Ён сеў у лодку рана раніцай далёка ад дома, у вярхоўі ракі, каб увечары вярнуцца да Южынтаў, што на возеры Рошы. Дубіца(выдзеўбаная з аднаго дрэва лодка з дадатковымі плавамі па баках) была моцная, яшчэ свежая, таму пахла жывіцай сасны, каторай была аскепкам; пры дзюбе сядзеў сухі і спрытны рыбак Стасюланіс і веславаў адным вяслом, перакладаючы яго то направа то налева; Міхал, седзячы на тыльным краю лодкі, прыцёсаным на лаўку, пераважаў увесь карабель сваёй вагой, так што дзюба ішла над вадой, хістаючыся на бакі, як быццам шукала і выглядвала качак. Але на самой справе шукаў чорны пудзель Кухта, майстра на качак. Стоячы на задніх лапах у глыбіні лодкі, а пярэднімі на плаўніку дрыжэў ўсім пругкім целам, прамоклым ўва многіх ужо сённешніх купелях; мудры свой лоб чорнага льва трымаў жорстка на выцягнутай шыі, паварочваючы яго часам нервова ўбокі; вочкі то горача бліскалі з-пад навіслых кудлаў, то зачыняліся з далікатнай дыстынкцыяй перад асляпляльным на вадзе сонечным пажарам.
Святая выплывала шаблістаю лукою сярод пагоркаў, парослых высокім лесам, разліваючыся шырай на ніжнім месцы, ствараючы затокі, цямнейшыя - пад высокім ценем, сярэбраныя - на берагах лугавых. Ад лясных берагоў нядаўна адправіўся Міхал. Адтуль загрымеў стрэл і разгукаўся па ўзгорках ў зацяглую кананаду.
- Пэўна, ксёндз Стулгінскі нас даганяе – адазваўся Міхал па-літоўску да рыбака, які не казаў іншай мовай.
- A jau anas / А ўжо ён - адказаў з усмешкай Стасюланіс цэлячы ў даль вачыма па-ястрабінаму.
Але яшчэ на шырокай паласе вады ўверх па рацэ не было відаць нічога, акрамя гладкага срэбра з блакітнай рабізнай пасярэдзіне, што азначала кірунак асноўнага току. Паляўнічы, які страляў, альбо зашыўся ў прыбярэжныя зараснікі і схаваўся ў іх разам з дубіцай, альбо стрэл быў вышэй па рацэ, за паваротам, пасярод лесу. Гэта было хутчэй з-за разгалоснага рэха. Такім чынам, Міхал загадаў Стасюланісу накіраваць дубіцу к берагу ў сонную ваду, і чакаў, выглядваючы таварыша, з якім ён дамовіўся на сёння - ксяндза Стулгінскага. Гэта быў пробашч з Анталептаў, перакананы паляўнічы і слушны кампаньён.
Хутка высунулася ад заламанага берага на сярэдзіну ракі маленькая дубіца, як палена, а на ім з аднаго канца тоўстая шэрая булка - гэта безумоўна пробашч ў паляўнічай вопратцы - на другім цьмяная чорная нябачная плямка.
- Які ж гэта чорны перавозчык наперадзе? - спытаў Міхал Стасюланіса, які старанна вывучаў надыходзячую лодку, пакуль не кіўнуў з перакананасцю:
- Kunigelis isz Antaleptu / Ксёнжык з Анталептаў.
Падыходзячая лодка, папаўшы ў ток, хутка набліжалася. Ксёндз Стулгінскі ўжо заўважыў Раецкага і на павітанне вывеў млынца(крутнуў) стрэльбай над галавой. Ксёнжык сядзеў бяздзейны і скурчаны ў сваёй чорнай сутане; пад саламяным капелюшом ўсё больш прыкметна чырванеў малады твар задуменнага дзіцяці. Вясло і доўгую стрэльбу трымаў бездапаможна на каленях.
Нарэшце дубіцы прыбіліся адна да другой, аж стукуліся плавамі. Кухта радасна скуголіў з памнажэння паляўнічай кампаніі, а знаёмцы ўжо здалёк пачалі радасна распавядаць свае прыгоды.
- Добры дзень, Місютэк! Swejkas Стасюланіс! - гладка размаўляў ксёндз Стулгінскі - вось, наняў сабе кампаньёна для палявання, што лепш бы бервяно да нагі прывязаў! Ксёндз Лялейка, да вашых паслуг - але да парафіяльных, а не да паляўнічых. Вывез, каб ад кнігі адарваць, таму што вочы ўжо ад іх, як у труса, хацеў праветрыць і пазбавіцца, а то ані дубіцай правіць не ўмее, ані качак на вадзе страляць не хоча. Ці то твае бліжнія, ксёнже вікары, ці што?
Малады святар пад градам гэтай лагоднай крытыкі маўчаў з апушчанымі павекамі і нават жэстам не засланяўся ад кепікаў; сядзеў нерухомы, усмешлівы нявінна, толькі дзявочыя, без следу валасінак шчокі прасякнуліся чырвоным румянцам.
А замаскіраваны пробашч не пераставаў насядаць на маўклівага ксёнжыка:
- Да старай качкі ў лёт даў, аднак, дыму-так, што толькі дым! Качка, напрыклад, тут, а ён сажань ад хвоста шрутам сыпе і мне над вухам, аж абсмаліў. Ой, небожатка! Чагось цябе вырвала на паляванне?
- Ambutare tantum volui... - прашаптаў ксёндз Лялейка, карыстаючы латынь дзеля выратавання сваёй павагі.
Аж Міхалу шкада стала небараку і зачапіў пробашча:
- Ці то ксяндзам вольна здымаць сутану на паляванне, ці сам сабе ксёндз пробашч даў дыспензію?
- От! doctor utriusque iuris, але яшчэ не гатовы. Сутану я цалкам ў порткі засунуў, а што яна шэрая, то на спякоту нават айцы Касцёла рэкамендуюць. Ужо ты мне канонам не вучы, а хочаш сутану зацаніць - глядзі! Ты думаеш, што гэта я такі круглы? не я, сутана.
Востры быў на язык ксёндз Стулгінскі, але ніхто на яго абразкі не злаваўся, таму што чалавек быў сардэчна добры. Шляхціц польскі старога крою, з літоўскімі сялянамі жыў у выдатнай згодзе. І ксёндз Лялейка, сялянскага паходжання, паважаў свайго пробашча, злавала яго толькі, што ён так шмат балбоча дарма; хлопек не разумеў шляхецкай фантазіі.
- Што стаім на месцы? - араў святар Стулгінскі - качак мне трэба за два тузіны на ласку ва Ўцёнах, а вось да паўдня дзве забіў, і то худыя бедныя шлапакі.
= У мяне ўжо сем – адказаў з задавальненнем Міхал - старка, чатыры падлёты, а два шлапака Кухта задушыў без стрэлу.
- Вядома, - адказаў пробашч трохі зайздросна - і правадніка маеш зуха і пса; а мы тут з ксяндзом вікарыем палюем сабе па-лаціне.
- Я не магу пазычыць ксяндзу пробашчу Кухты, таму што ён не пойдзе ад мяне, але, калі ласка, вазьміце Стасюланіса, а я вазьму ксяндза Лялейку.
- А бяры яго сабе, хоць да Южынт, на кватэру! – абрадаваўся пробашч.
Але, заўважыўшы засмучанасць ксёнжыка, падласкаў яго пяшчотным словам:
- Як хочаш, carissime fater. Год з табой я жыву ў згодзе, бо, хоць пса не варты на паляванні, in ecclesia святой з цябе малодчык. Так што застанемся разам на зямлі і на вадзе.
Але Раецкага кранула дзіцячая слодыч ксяндза Лялейкі, таму ён шчыра настойваў:
- Калі ксёндз вікарый ласка, запрашаю да мяне. З праўленнем лодкі я і сам спраўлюся.
І малады ксёндз з задавальненнем выбраў маладога паляўнічага. Такім чынам, паколькі ўсе пагадзіліся, зрабілі замены, Стасюланіс лёгка і тэхнічна пераскочыў з чаўна на човен, ледзь абодва завагаліся на вадзе. Але ксёндз Лялейка, хоць і маленькі, так цяжка ступіў на плаўку дубіцы Міхала, што ледзь не перавярнуў яе і сам не ўпаў у ваду. Гэта скончылася мокрымі нагамі ды смехам. На новым месцы ксёнжык усеўся ціхутка на лавачцы і трываў там у румяным маўчанні. Твар ксяндза Стулгінскага, расшыраны да поўнага задавальнення, ажывіўся паляўнічым жаданнем:
- Цяпер я па сваім беразе, ты, Місютку, па сваім южынскім - і гора качкам!
Дубіца пробашча, спраўна кіраваная Стасюланісам, хутка адплыла да далёкага левага берага; рака ў гэтым месцы пачынала разлівацца ў возера.
Раецкі з Лялейкам пасоўвалі свой човен праз трыснёг правага берага, якія расступаўся паклонамі з сухім шэптам. Аказалася, што ксёнжык, калі вызваліўся з-пад тыраніі пробашча, рабіў вяслом выдатна; ва ўсякім выпадку дубіца плыла наперад, а што крыху круціла носам, тым лепш расхінала зараснікі, меркаваныя хованкі качак. Кухта, пастаянна ў параднай паставе на варце, лавіў вецер у чорныя ноздры, разважаў над яго зместам, зыркаў па-д'ябальску, часам тузаўся і вырываўся да скоку. І зноў жа, змеркаваўшы, што добра выхаваны сабака не скампраметуе сябе, дарма скачучы ў ваду, ён адсунуў галаву паміж лапатак годным рухам. - Але раптам ён рэзка нахіліўся, потым сабраўся, магутна адштурхнуўся ад лодкі задам, ды хлюснуў у ваду.
Адразу ж закіпела ў трыснягах ад трывожнага квакання і хлюпання. Над мячамі аеру і шышкаватымі трыснягамі цяжка паднялася качка, маці статка, якая ў роспачы, скардзілася на рабаванне. Стрэл Міхала збіў яе з паветра і супакоіў назаўжды. Між тым, шум не суняўся, таму што Кухта ганяўся за статкам качанят клапачаў, якія ўцякалі шэрагам, удараючы ваду не досыць яшчэ аперанымі крылкамі, нібы вёселкамі з чорнага і жаўтлявага пер’я. Кваканне іх яшчэ было пераблытана з дзіцячай скаргай. За спалашонай чарадой чорная галава пудзеля гналася жорстка, то пырскаючы, як цюлень, то даючы голас, як ганчак. Аднак, хоць дурныя качаняты забыліся ў паніцы каб нырнуць, сабака не даганяў іх ўплаў, пэндзіў толькі і палохаў неміласэрна. Але яны цалкам раскрыліся і сталі на стрэл. Аднак Міхал затрымаўся - занадта марная і лёгкая была здабыча. Ён паглядзеў на маладога ксяндза, які, нарэшце, загаварыў з ажыўленнем:
- Калі ласка, не страляйце! Бо гэта яшчэ нявінныя слугі Божыя...
І Міхал быў таго ж здання, хоць меў сэрца, загартаванае для дзічыны. Крыкнуў на сабаку:
- Кухта, ту! Кухта, пфуй! малы птак!
Пудзель адвярнуў трохі галаву, паглядзеў на пана з недаверам і здзіўленнем, аднак плыў яшчэ за статкам, толькі з меншым запалам, без голасу, напэўна, з крытычным намерам.
- Якую службу яны хочуць ад мяне?
І выжл лепей бы не вынюхаў, і гончы лепей бы не выгнаў... Чалавечая нелагічнасць!
Але Міхал зноў крыкнуў, паказваючы забітую старую качку, якая ляжала на вадзе:
- Кухта! дай сюды! апорт!
Пудзель звярнуў разумны лоб ў паказаным кірунку.
- Ага... гэта я разумею.
 І накіраваўся прама па глыбокай, незарослай вадзе, да забітай качкі. Відаць было ў празрыстасці, як працавіта веславаў тонкімі лапкамі, каб пасоўваць створанае не дзеля плавання, цалкам, акрамя галавы пагружанае сваё цела. Схапіў нарэшце качку ў пашчу, павярнуў карпатліва і наблізіўся да чоўна. Міхал нахіліўся да Кухты, узяў яго абедзвюма рукамі за пярэднія лапы і прамоклага, змучанага ў выглядзе чорнай малпы ўцягнуў разам з качкай у дубіцу. Скалануўся Кухта магутным дрыжам, апрыскаў паляўнічых, як з вялікага крапідла, па вопратцы і па тварах.
- Перастанеш ты?... смолюх!...
- Што зноў?!... - выказваў сабака засмучанымі вачыма.
Але яго ўласкалі, пахвалілі, і наступіла поўная гармонія. Кухта зноў стаяў, апершыся на край лодкі, дрыжучы і парачы з мокрай поўсці пад паўднёвай спякотай.
Сонна разлівалася гадзіна па вадзе ўсё шырэй, усё больш люстраной і асляпляльнай гарачым бляскам. Толькі пах возера, устаючы салодкай парай, астуджае спячоныя твары паляўнічых. Спалі зараснікі, і ўсе галасы ў іх замерлі. Пазасыналі, пэўна, і качкі; вылезлі кулява на бераг, стаіліся ў больш густую грунтавую траву, забываючы пра жэр, пра трывогу глухіх стрэлаў, аб свеце. І качка любіць ўпадаць у блажэнную несвядомую дрымоту; ці ў такім стане пра нешта марыць? - яшчэ не дайшлі цікаўныя натуралісты, ці, нават, бліжэйшыя да дзікай прыроды паляўнічыя.
Між тым, на гладкай вадзе раілася маленькае жыццё мушак-танцораў, а да пагружаных раслін падляталі часам прыбраныя панны, доўга нешта шапталі жорсткім трыснягам і ядраным келіхам вадзяных лілей, у абамлелым пацалунку.
Падводныя плямёны, добра ўгаспадараваныя ў сваіх тапелях на лета, апускаліся ў больш прахалодныя глыбіні; аднак часам якая рыба, цікаўная, як смакуе гарачае паветра, хлыпнула яго над паверхняй вады, а кампанія рухлівых рыбак падплывала таксама да вышэйшай плыні, пратыкаючы яго дрыжаннем срэбнай лускі. На месцы дна ля берага, плыткім і незарослым, быў бачны вялікі рак, які выстаўляў на сонца стары цвілы хрыбет і з любоўю павольна раскрываў чорныя клюшні.
Ужо гадзіну не спаткалі качак ці нешта годнае стрэлу. Сумны Кухта лёг на дне чоўна, а людзі таксама адчулі млявасць ад спёкі, знікненне паляўнічай ахвоты, бо яны палявалі ўжо некалькі гадзін, таму і голад пачаў выяўляцца.
- Што, ксёнже вікарый, - сказаў Міхал, - трэба будзе падсілкавацца.
- Можна – адказаў ксёндз Лялейка.
- Але ў гэтай спёцы непрыемна - давайце перасячом возера да той выспы з дрэвамі; там і цень ўбачым і, вельмі верагодна, качкі. Хай толькі ксёндз накіруе лодку да плыні, а нас знясе на выспу - я гэта ведаю.
Лялейка моўчкі выканаў наказ. Дубіца, даведзеная да рэчышча Святой, якая працінала возера, паплыла па плыні. Без ветру, пагайдваючыся на растоцы, плыла як у сне. Ледзь адчувальнае пагладжванне паветра па твары стварала ўражанне, што, узмоцнены пах вод і лугоў ідзе насустрач лодцы; але крупінкі пены хутка ішлі за лодкай на глыбокай, голай тоні.
Міхал паклаў стрэльбу праз дубіцу, Лялейка гэтак жа вясло; Кухта стаяў ціха ў напрамку руху, разважаючы, напэўна, што калі б тут яму прыйшлося скокнуць у ваду, ён бы не даплыў, верагодна, да расступаючых на вярсту навакол берагоў. Не было што рабіць на цудоўнай воднай прасторы, проста глядзець, дыхаць і думаць.
- Сапраўднае задавальненне, так плыць! – адазвавўся нечакана Лялейка.
- Сапраўды, - падхапіў Раецкі. - А ксёндз зрэдку бываў на азёрах?
- Маё жыццё працякала па-іншаму...
Міхал скарыстаўся бачным ва ўсмешцы ксёнжыка жаданнем даверыцца і пачаў выпытваць:
- Даўно тут ксёндз ня быў?
- У школах будучы і ў семінарыі ў Санкт-Пецярбургу, я толькі двойчы вяртаўся. Мяне высвяцілі летась, і далі месца пры пробашчы ў Анталептах. Такім чынам, цяпер я зноў "на родине".
Лялейка часам бурыўся на русіцызмах, кажучы па-польску даволі гладка, кніжным стылем. Але ён саромеўся сваіх памылак. Пасля таго, як ён заўважыў з міны Раецкага, што той з некаторай цяжкасцю зразумеў абарот мовы "на родине", а не ў "родным крае", сказаў пакорліва:
- Я вывучыў некалькі моў разам і трохі... перамяшаў.
- А па-польску, дзе і ад каго ксёндз вучыўся?
- З кніг я хутчэй прымаў польскую навуку. У размове тут цяжка вучыцца; усё дрэнна мовяць. От, пан нешта іншае: калі заўважыць, можа падправіць?
- З найвялікшым задавальненнем. І я бачу, што ксёндз клапоціцца аб добрай пальшчызне.
- Абавязак мясцовага ксяндза ведаць абедзве нашы мовы - адказаў Лялейка сур'ёзна.
Тым больш ён атрымаў сімпатыю Раецкага, сцвярджаючы, што малады ксёндз не належыць да ваяўнічых з пальшчызнай літоўскіх нацыяналістаў, любіць край такім, якім яго ўтварае векавая эвалюцыя і выпрабаванні. Пры гэтым Лялейка, калі ён нарэшце пераадолеў сваю сарамлівасць, выяўляў усё больш і больш ураджонай вытанчанасці і дзявочай нейкай прывабнасці.
- Колькі ксяндзу гадоў, прабачце?
- Дваццаць чатыры.
- Год менш за мяне! я думаў, што маладзейшы. І добра ксяндзу ў Анталептах?
- Добра; пробашч прыстойны чалавек, родныя побач...
- І ксёндз паволі кіруецца на пробашча?
- Калі Бог дазволіць – на прафесара.
Міхал укусіў вусікі, так далёка з дзіцячай той постаццю не ліцавалася сур'ёзнасць прафесара.
Стрэл на левым беразе нагадаў размоўцам, што святар Стулгінскі, нягледзячы на грузнасць і спякоту, час не марнуе. Яны паглядзелі ў той бок, дзе маленькі выбух блакітнага дыму азначыў месца новага стрэлу; толькі пасля доўгай паўзы даляцеў гук і адбіўся аб высокія дрэвы на востраве.
- Будзе добрая вярста - сказаў Міхал - і калі там знайшоўся статак падлётаў, як мне здаецца, не прыцягнем яго на агульны сняданак. А мы прыб'емся да выспы і паядзім што-небудзь, таму што ўжо голад на самай справе дакучае.
На двухморгавай, магчыма, прасторы ўзносіўся пасярод возера цудоўны букет чорнай алешыны, падшыты гушчай кустоў і ягад, аперазаны па краях вянком цнатлівага трыснягу, не датыканы амаль людзьмі. Рыбакам звычайна не хацелася плыць вярсту ад берага да выспы. Толькі рэдкім паляўнічым і аматарам водных атракцыёнаў была вядомая цэнтральная выспа, дзіўная і мілая ідэя прыроды.
Раецкі і Лялейка з немалым трудом прарваліся праз шырокую паласу вакольных зараснікаў, захапіўшы ў жмені снапы зялёных сцяблоў і прыцягваючы такім чынам дубіцу да цвёрдага берага. Схаваліся цалкам у лесе чароту; яны адчулі сябе на некалькі хвілін фантастычна і дзіўна маленькімі ў гушчары, перавышаючым іх рост і гарызонт. Зараснікі дрэў гэтага адчування не даюць, толькі прорвы хісткіх сцеблаў, якія лёгка рассоўваюцца або ламаюцца, але незлічоныя ў сваей множнасці.
- Сапраўдны стэп на вадзе! - казаў Міхал, а пахне, аж у галаве свідруецца.
- Калі ў нас жыта ўдаецца - заўважыў Лялейка - увойдзеш ў сярэдзіну - гэтак жа свет з вачэй гіне... і прыемна.
- Любіць ксёндз паміж жытам хадзіць? Я горача люблю, асабліва, калі квітнее.
- Хадзіў і я, але перастаў; занадта свецкія думкі прыходзілі ў галаву.
- Так, прыходзяць! - засмяяўся Міхал пачуццёва, таму што, нагадаў ён, што пах квітнеючага жыта ўзбуджаў у ім нязменна візіі кабет, праз нейкае сваяцтва пахаў. І гэты трысняговы лес пад спякотай абурыў яго падобнымі бачаннямі.
Яны, нарэшце, прарваліся да цвёрдага берагу, выйшлі з дубіцы і пад сціслым ценем вялікіх дрэў расцягнуліся з любасцю на мурожніку.
- Колькі тут ягад! - ўсё вальней крычаў Лялейка.
- Але п'яніц, ксёндз, не ўжывай; у іх ёсць дурман у сабе ці нават яд.
- Калі ж гэта чарніцы! 0 - у сярэдзіне чырвоныя, не белыя.
- Праўда...
- А вось і маліны! самыя пахавітыя, лясныя.
Адкуль ўзялося тут насенне добрых ягад? Ці вецер быў сватам паміж далёкімі пагоркамі южынцкага парку і востравам? Ці выспу адарвалі нейкія даўнія залевы ад вялікай зямлі? Яны не задумваліся пра гэта маладыя, збіралі ў жменькі ягад і елі, а іх свежасць гасіла смагу.
Міхал дастаў з сумкі запасы ежы.
- Гарэлку ксёндз п’е? не?
- Я не ўжываю п'янага напою.
- Але мне, па меншай меры, ксёндз дазволіць... гэта астуджае.
Яны з'елі трохі хлеба з мясам; большы поспех меў сырыя агуркі і раннія ружовыя яблыкі, званыя "перлюткамі".
- Ксёндз, здаецца, і тытунь не паліць?
- Я не палю: я пазбягаю ўсіх узбуджальных аліментаў.
- Але ксёндз, я бачу, з'яўляецца увасобленай дасканаласцю - злёгку падкалоў Міхал.
- Ці сорамна імкнуцца да дасканаласці? - адказаў Лялейка з дзіцячай сур'ёзнасцю.
Пазіцыя была філасофская, але Міхал, зусім свецкі спрактыкаваны і нясхільны тут для метафізічнай дыскусіі, пазяхнуў і выцягнуўся на траве. Ксёнжык сядзеў скруціўшыся ў чорны клубок, над якім румянілася круглая ягада яго галавы.
Спякота, насычаная моцнымі пахамі, была поўная фауны; нешта дзіка і горача дыхала побач, нібы любоўныя, паспешныя ўздыхі; у паветры былі электрычныя дрыжыкі, у цішыні - жаночыя крыкі. І калі б у гэтай пустцы раптам убачыў Міхал бліскучыя жаданнем вочы дзяўчыны, калі б нават свежасць рытмічных вуснаў адчуў на сваіх вуснах, то не здзівіўся б. "Яна" была побач.
Ён раптам спытаў Лялейку:
- Ці ксёндз пры сваіх занятках... і нястачах не шкадуе часам... жыцця?
- Пан называе жыццём асалоду фізічную?
- Выдуманая інтэлектам... праз інтэлектуальную крытыку - змяніў Раецкі.
- Вось менавіта. Але як вы ўпэўненыя? - У мяне ёсць да таго асобная тэорыя.
- Ну? якая?
- Тэорыя не мая, нібыта індыйская; я пазнаёміўся з ёй з адной кнігі і спрабую... прыкладаць да жыцця.
- "Стасаваць" - вы хочаце сказаць?
- Так, Так, Так: прыстасоўваць. Толькі яна не ўсімі паважаная.
- Чаго нам саромецца паміж сабой, мужчынамі адных гадоў, і на бязлюднай выспе. Кухта нас не разумее.
Дрымотны Кухта, пачуўшы, павярнуў паўпрымкнутае вока пагардліва:
- Не дазволіць разумець...
- Тэма, бачыць пан, такая - казаў малады ксёндз - што, жартаўлівае трактаванне, прыводзіць толькі да граху словам; а сур'ёзна прымаючы, рэч можа і святая?...
- Мы можам казаць зусім сур'ёзна.
- А калі так...
Моцная засяроджаннасць і барацьба з сарамлівасцю выбілі перлы поту на белы лоб ксяндза. Пасля перапынку ён пачаў скрозь зубы, як быццам паддаваўся балючай аперацыі:
- Калі мы казалі аб асалодзе фізічнай, гэта азначае на мове філасофскай: палавая цяга.
- У прынцыпе, - так.
- Калі б я яго асуджаў, было б неразумна. Гэта сіла ад Бога створана, моцная і добрая. Але яе можна размаіта ўжываць...
- ...??
- Мне здаецца, што яна ў чалавека служыць не толькі да стаўлення паміж мужчынам і жанчынай.
Міхал, празмерна заняты высновамі ксёнжыка, змяніў сваё ляжачае становішча на сядзячае і, абняўшы абедзва калены, слухаў пільна.
- Палавую цягу можна... як гэта гаворыцца? - па-руску: одолеть'.
- Апанаваць. Я разумею: ксёндз думае аб ўстрыманні, напрыклад, у стане капланскім.
- Пра гэта яшчэ не... ламаўся Лялейка з цяжкасцю складанага выражэння. - Яго можна апанаваць, але не змарнаваць. Гэтая цяга - навогул творчая сіла, касмічная. З яе дапамогай адны адкрываюць новыя законы прыроды, іншыя пішуць прыгожыя кнігі, ствараюць мастацтва. Найгрубейшы спосаб выкарыстання гэтай сілы - для размнажэння пароды.
- То і я спасціг, - сказаў Міхал, - што праца разумовая памяншае эратычныя жаданні, а, наадварот, менш здольны да разумовай працы, пасля крутой гулянкі.
- Гулянка - гэта ўжо распуста, - скрывіўся злёгку ксёндз - я з ёй не хачу лічыцца у маёй тэорыі. Я маю на ўвазе, ператварэнне энергіі звярыную на духоўную.
Раецкі адчуў, што Лелейка пераўзыходзіць яго ў дакладнай развазе; ён засяродзіўся і слухаў больш уважліва. А ксёндз цадзіў павольна, з напругай думкі, з сялянскай упартасцю свае высновы.
- Мне здаецца, што, калі Гасподзь Бог стварыў такі інстынкт, у кожным чалавеку, ён загадаў яго ўжываць.
- Безагаворачна. Гэта, мабыць, натуральны інстынкт, таму і патрэбны і ўхвальны.
- Я таксама не асуджаю ніводнага чалавека, які жэніцца і размнажаецца. Але калі энергія, якая паступае з гэтага інстынкту, адзіная для многіх творчых дзеянняў, чалавек можа выбраць, дзе ён хоча яе ўжыць.
- То бок, вы хочаце сказаць, што гэтую энергію можна падзяліць паміж дзетародствам і разумовай працай? Я не кажу аб абстыненцыі каталіцкіх ксяндзоў, якая з'яўляецца змярцвеннем.
- А я ўласна хачу казаць аб абсалютнай мужчынскі чысціні. Для мяне яна не з'яўляецца змярцвеннем.
- То рэч... густу і тэмпераменту.
- Тое можа быць і крыніцай прыгожага задавалнення, калі адчуваеш, што жывёльную палавую сілу перарабляеш на высокую, чалавечую інтэлектуальную энергію. І яе можна перарабіць - скончыў ксёндз з непарушным перакананнем.
Яны трохі памаўчалі, правяраючы зваротны ход разваг. Міхал загаварыў зноў:
- І ксёндз ніколі не ведаў жанчыны?
- Ніколі.
- Але сумна было часамі... Што? цяжка?
- Можа і сумна... Толькі я адчуваў з дзяцінства, што за мною іншы шлях... А ад часу, калі я ведаю, што маю жывёльную сілу, магу ўжыць на справы духоўныя і на хвалы Богу, ужо і няцяжка.
- З большага я разумею. Аднак, як ксёндз даходзіць да практычнага прымянення? як перарабляе? У гэтым штука!
- Я працую ўвесь час мозгам, чытаю, а калі ўжо не, укладаю ў галаве думкі для напісання ў будучыні. І ўцякаю ад усіх аказій хвалявання.
- Таму святар не ўваходзіць у квітнеючае жыта - разумею. Ну, а калі аказія здарыцца, выпадкова, не кажу да... ўчынку, але да пачуццёвага хвалявання?... пря якім спатканні, прадстаўленні... ці хаця б сёння, тут, дзе прырода кліча да фізічнай асалоды? Тут пахне раскошай...
- Адчуваю і я, - адказаў ксёндз, узводзячы вочы з любоўю да сваіх высокіх поглядаў, - але ўва мне ёсць упартасць... воля ўпартая - я ўжо ўмею перарабляць. З пачуццёвых уражанняў нараджаюцца высокія думкі. От, і ад спакусаў гэтай выспы нарадзілася выдатная гутарка.
Як толькі назвалі яе прыгожай, размова разарвалася. Міхал глядзеў з нейкім падзівам на маладога юнака ў сутане, які яму здаваўся, на першы погляд, ледзь вартым увагі. А ксёнжык зноў запаў у сваю румяную паспалітасць, сядзеў ціха, са спушчанымі вачыма.
Аднак выпала з лавецкай пазіцыі перапыніць лянівы адпачынак і агледзець берагі выспы, на якім паводле легенды вадзіліся чаплі, а ўжо качкі павінны былі абавязкова знаходзіцца ў чароце. Міхал вырашыў абыйсці востраў пешшу з-за цяжкасцяў прарвацца на дубіцы праз тоўстае кольца з трыснёга і аера. Кухта шнураваў заўзята, паляўнічыя знайшлі шмат вялізнай збуяласці чароту, абяцаючых хованак, дзікіх, як пекла, наеліся яшчэ ягад на зямлі, пілі, у адсутнасць іншай, салодкай і густой вады возера - але качак не было. Качкам, вядучым ў гэты час года сямейная жыццё, маткам, адказным за выжыванне качанят, не зусім яшчэ лётных, прыемней былі берагі, блізкія да чалавечай культуры. З гэтай культуры цягнуцца пажыўныя сокі, з ёй і смерць не раз выпадае. Такі ўжо качыны лёс, падобны на чалавечы. Выспу наведаюць пад восень, калі ўжо ўсё, лётныя і хуткія, будуць насіцца хмарамі для жадання і практыкавання ў заморскім падарожжы.
Кольца чароту апынулася ў адным месцы перарваным, рубец глею і жвіру спаўзаў тут з грунту ў возера, да якога, нягледзячы на незвычайна ціхі дзень, прыходзіла да берага плоска гафрыраваная хваля; гэта яе летнія і пякучае ўздыхі чулі маладыя людзі падчас сняданку.
- Тут трэба было прыбіць дубіцу - сказаў Міхал - я не ведаў гэтай прыстані.
- Але там прыгажэй было.
- І тое сапраўды.
На жвіры тырчалі два маленькія кулікі, адзіныя мусіць сёння лётныя жыхары міжводнай глушы. Кухта кінуўся на іх з імпэтам, спудзіў - і светла-стракатыя птушачкі пачалі ўвівацца зігзагамі над чаротам, знікаць, зноў сягаць на віду паляўнічых, як быццам кідаючы выклік ім для складанага стрэлу.
Міхал махнуў рукой:
- Няма, што страляць, ані прыгожа, ані смачна - каб хоць бакас.
У гэты момант раздаўся стрэл на вадзе досыць блізка, і, адначасова, рэзнула нешта, як быццам пугай, па трысцінах:
- Там, чорт вазьмі! Шрот тут свішча! – ускрыкнуў абстраляны Міхала. – Пэўна пробашч...
Калі ж, асцярожна высунуліся з-за фіранкі чарота, яны ўбачылі дубіцу ксяндза Стуглінскага, надыходзячую да выспы, за пару сотняў крокаў, а паміж лодкай і выспай - чорна-срэбную, дужую пляму на вадзе.
- Нур! цудоўны нур! - усклікнуў Міхал прыглушаным голасам. - Ён да яго на сто крокаў, ніколі не дасягне. Мы зробім яму штуку!
Ён пацягнуў за руку Лялейку, і яны падышлі абодва на больш высокі бераг, і схаваліся за тоўстым ствалом алешыны.
- Адсюль мы бачым добра, і заслоненыя ад запальнага пробашча, які гатовы нас падстрэліць. А нура мы атрымаем, хай ксёндз трымае сабаку, каб не скочыў у ваду. Кухта! куш! варуй!
Нур лавіраваў наўскасяк да выспы, ківаючыся на хвалі, паказваючы то цёмную пляму свайго лодкаватага боку, памерам амаль з індыка, то свой фронт з напышлівай шыяй, абвіслыя пры дзюбе бакенбардамі і грудзі металічнай бялізны, што ззяла пад сонцам, як паліраванае срэбра.
- Зноў страляе! - шапнуў Міхал і штурхнуў Лялейку за ствол, а сам, напалову адкрыты, пільна назіраў.
Жахнуў стрэл ксяндза Стуглінскага па вадзе; шрот густа абсыпаў месца, дзе толькі што знаходзіўся нур, але ўжо яго на вадзе не застаў. Ён знікаў хутчэй, чым шрот, толькі плынныя кругі азначалі месца ўцёкаў у глыбіню.
Пасля добрай хвіліны ўсплыў значна бліжэй ад выспы, на адлегласці сямідзесяці крокаў і пастаянна абрачаючыся, парадаваў напаказ какетліва выдатнае пер’е.
- Страляй, пан! блізка ўжо - шаптаў нецярпліва ксёндз Лялейка, пажыраючы прыгожую птушку вачыма.
- Ціха... - прашаптаў Міхал - падплыве яшчэ бліжэй... А ксёндз, бачу, таксама аматар?
- Калі звер хітры і чалавеку хітрасць прыходзіць, - патлумачыў Лялейка і абліўся пунсавай чырванню.
Цяпер нур без бачнай прычыны шмыхнуў пад ваду, пакуль не пачулі паляўнічыя ўсплёск, накшталт гучную ікаўку хвалі. Яны замерлі ў чаканні; можа быць, яны спудзілі яго шэптам? - Не, - усплыў на сарака кроках ад берага, ва ўсёй красе; ён звяртаў увагу толькі на дубіцу, ад якой выдаляўся, але не прадбачыў засады на сваім, родным востраве.
Ціха, павольна Міхал прыклаў да пляча стрэльбу, вымераючы, як яго ўжо навучыў вопыт, у ваду пад нура, - і пальнуў. Цудоўная птушка дала яшчэ раз нырка, але адразу ж тым часам нур усплыў, перакулены накшталт рукаўкі з серабрыстага, гладкага воласу.
- Давай, Кухта, хул! апорт.
Пудзель скочыў, як снарад у ваду, і неўзабаве ён схапіў нура.
Але з надыходзячай лодкі гучаў трубна ксёндз Стулгінскі.
- Што гэта? Я вам наганку ладзіць буду? Іду за нурам паўгадзіны, а вы мяне яго з-пад носа? - Не, не па суседску, пане Раецкі!
- Мы абаранялі сваё жыццё - адмовіўся, смеючыся, Міхал – шротам так у нас пляваў, ксёнже пробашчу, што мы схаваліся за алешыну. А ўжо ў прадбачанні блізкай і няхібнай уласнай смерці - я палічыў за лепшае нура застрэліць.
- От, апавяданне! наўмысна коса да выспы плыву і страляю, а ён мяне ганіць! Пэўна мухі бжыкалі ў вас над вушамі.
- Я ведаю гэтыя бжыкі - смяяўся далей Міхал - не дарма атрымаў шрот у бок і ў плячо.
- Што ты кажаш?! – рэкнуў ксёндз, бляднеючы.
- Гэй, не сёння! - мінулай зімой.
- Дык чаму блюзніш?! - зноў усклікнуў гнеўна пробашч.
- Сваёй дарогай шрот каля нас свістаў, ад вады, чорт ведае, як часам шрот адаб’ецца.
- Чорт ведае, а я ведаю лепш, што, калі страляю, шрот прама сыплецца, не вакол, - адказаў пробашч і сядзеў на дубіцы асавелы.
Раецкі хацеў яго ўлагодзіць:
- Можа, ксяндзу той нурак патрэбны?
- Вядома! Даўно ўжо такога на муфту пані Купсцёвай я паабяцаў. Пярэднія футра...
- Дык прошу, калі ласка, забраць яго сабе.
Пасля кароткага разбору стала на тым, што ксёндз узяў выдатнага нура, што падсаладзіла яму папярэднюю канфузію. Стары паляўнічы павінен быў страляць больш асцярожна, і асабліва ведаць, што нура на гладкай вадзе ніхто на далёкай дыстанцыі не ўстрэліць, бо бачны той і спрытны птак заўсёды ўмкне пад ваду, перш чым шрот даляціць. Міхал аддаваў неахвотна вялікага нура, таму што збіраўся аддаць яго да напхання і далучыць да калекцыі трафеяў, якія ўпрыгожваюць пярэдні пакой у Южынтах. Нечаканая радасць будзе мець толькі пані Купсцёва на будучую зіму.
Ксёндз Стулгінскі з радасцю прыняў прапанаваную Раецкім манерку з гарэлкай і правіянты, але перакусіў хутка, не выходзячы з дубіцы, таму што яму шмат не хапала качак да двух дзясяткаў, неабходных на свята ў Уцянах; у яго было толькі сем. Спешна прапанаваў план далейшага палявання.
- Ты, Місютку, заставайся на сваім южынцкім беразе, а я паеду па процілеглым.
- Ой, ксёнже пробашчу, бліжэй да дома я ўжо так старанна страсянуў трыснёга і татаракі, што хіба нейкая ялавая старка або качар з адчаю там заблудзіцца.
- Гэта мяне туды хацелі адправіць? - спытаў святар Стулгінскі з усмешкай, якой спрабаваў быць праніклівым.
- Зусім не, але змесцімся абодва на тым беразе. Колькі там заліваў, затопленых лугоў! Ксёндз паедзе направа, я налева - ці наадварот? Для абодвух дастаткова да вечара.- А вікарыя мяне аддаеце?
- Ані думкі. Такім чынам, як мы сядзім, сустрэнемся да вечара - і на вячэру ў Южынты. Маці будзе вельмі рада.
- І выдатна! - адказаў ксёндз Стулгінскі.
Назіраючы за вясёлай, здабыўчай постаццю Раецкага, ён пачаў без сувязі з папярэдняй размовай рабіць заўвагі звычайным сваім, пачціва-рубашным тонам:
- От, добра такому! Маёнтак прыгожы, часу шмат, стрэльбы замежныя - вучыцца там дзесьці per dominum pаtrum, а калі прыедзе да нас, увесь дзень палюе, вечарам завяртае галовы паннам па суседству, а ўначы дзяўчат шукае па адрынах. І як з ім мерыцца парабкам Божым!
Ксёндз Лялейка апусціў вочы, пробашч гучна рассмяяўся, а Раецкі падумаў, што размова аб фізічнай любові была бы з ксяндзом Стуглінскім весялей, чым з вікарыем, але і звычайнай.
Плылі некаторы час човен пры чоўну, накіроўваючыся ад выспы да левага берага. Тонь гладкая і прыязная не ставіла ніводнай памехі, толькі трэба было хутка працаваць вёсламі, калі перасякалася Святая рака, а плынь зносіла дубіцу ў сваім кірунку. Стасюланіс гуляў з гэтай цяжкасцю, Лялейка стараўся непамерна, таму Раецкі хацеў выручыць маладога ксяндза, але той настойваў на сваёй працы; ён хацеў быць карысным. Пробашч паказаў сваё меркаванне:
- Дай яму, Місютак, добра памахаць. Малады і здаровы, калі ён стоміцца, яму не будуць свецкія думкі ноччу дакучаць.
Танны жарт даў пазнаць Міхалу, што Лялейка не давяраў пробашчу сваёй высокай тэорыі, пра якую гадзіну таму дыскутаваў з ім, з Раецкім, хоць упершыню сустрэліся. Гэта ліслівіла яму і яшчэ больш пераканала да ксёнжыка. Міхал глядзеў на яго і вырашыў яшчэ бліжэй пазнаёміцца. Адкрываў ў ім, аднак і дробныя недасканаласці, напрыклад, недахопы эстэтычнай культуры.
На беразе, да якога плылі чоўны, мільгануў на сонцы свежамураваны белы домік, сярод голага поля, без шыку.
- Вось, прыгожы домік пабудавалі - адазваўся Лялейка, прыцягнуты яркай плямай.
- Дзе ён прыгожы? – фукнуў адразу ксёндз Стулгінскі – кавал мелу на дыване! Немец прыйшоў сюды і кінуў цюк з бялізнай на нашым полі.
Маляўнічая ацэнка пробашча, зацвілага шляхціца, была ў любым выпадку больш трапнай, чым заўвага хлопка-філосафа.
Неўзабаве чоўны раз’ехаліся кожны ў сваім кірунку і Раецкі зноў застаўся сам-насам з Лялейкам.
- Душна...
Птушкі, рыбы і звычайныя казуркі таксама, як людзі, абедаюць апоўдні, а затым пагружаюцца ў дрымотную любасць пасляабедзеннай непрытомнасці. Амаль нічога жывога не рухалася на сонных водах. Толькі ластаўкі, чорныя аматары блакіту, крэслілі нябёсы тонкай сеткай сваіх вокамгненных палётаў, звязваючы яе дзе-небудзь побач з вадой у вузельчыкі з трапатання і яркіх брызгаў. Нізка, нешта кружаць - хоць на небе плыве адно толькі белае, падбітае пухам, прыемнае воблака, можа прыйсці навальніца пад вечар? - ці ўжо заўтра?
Дубіца южынцкая мела больш далёкі шлях, чым човен пробашча; таму, калі Стулгінскі дабраўся да аераў і ўжо абвясціў сябе стрэлам, Раецкі і Лялейка плылі яшчэ па гладкім.
- Ксёндз нарадзіўся ў нашай аколіцы?
- У Петрашунах. Там і мае бацькі жывуць.
- Так блізка ад Шаранц?!
- Па суседству... А чаму пан пытаецца?
- Так сабе... ніц... Я добра ведаю абедзве вёскі. Ксёндз мусіць мець там шмат сваякоў?
- Адны сваякі там і навокал. Трэмбеле, Венцлавы, Макушковы - сваякі... Тумеланіс мой дзядзька - хто іх палічыць!
- І я тых ведаю, - дадаў Міхал з эмоцыяй – усіх тых і яшчэ... Лаўкінісаў...
- Таксама сваякі. Толькі ім не шанцуе. Адзін па краі з ружжом блукае, пад судом ужо быў. Другі хворы, сын яго ў войска забралі. Дачка таксама, здаецца, на службе.
- Так, у Пуцэвічаў - Варшулка.
- Нічога сабе дзяўчына - сказаў Лялейка зусім абыякава.
Не гэта абыякавасць ўразіла Раецкага, але паведамленне аб тым, што Варшулка - гэта блізкая сваячка маладога ксяндза. Праз доўгую хвіліну маўчання выглядваў нейкага фізічнага падабенства. - Нічога!
Дзе ж там жывыя вочы - блакітныя кветкі ў бронзавай аправе, вусны, самой ужо ўсмешкай цалуючыя, адважнае жаданне жыць - могуць нагадваць гэты ўдумлівы і сарамлівы погляд, вузкія вусны і ўклад маладога аскета? Але гэты хлопец можа хутка стаць прафесарам, хто ведае? апосталам новых этычных тэорый? - Чаму б Варшулцы, яго сваячцы з суседняй вёскі, не стаць выбітнай жанчынай? - Дзіця ж, яшчэ ёсць час вучыцца, дагоніць не адну панну са шляхты, але ж культура прыйдзецца так латва гэтай прыгожай і добрай пародзе ковенскіх сялян. - І ўсё ж, каб гэтую палявую кветку вырваць з наседжанага месца, перасадзіць і давесці да магчымага росквіту, трэба перажыць авантурны раман, поўны мужнасці, намаганняў і ахвяр з боку героя, які б гэтага ператварэння пажадаў. Такі свет яшчэ поўны забабонаў, класавага эгаізму, пануючай старызны, нягледзячы на шырока распаўсюджаныя паўстанцкія і рэфарматарскія лозунгі...
- Ксёнже вікары! тэорыя, пра якую мы гаварылі на востраве, не рассейвае ўсе пытанні, а асабліва ўсе чалавечыя парывы, нават слаўныя.
- Вядома, яна толькі для людзей ціхіх і пакорлівых сэрцам.
- А хіба ксёндз ніколі не думаў, якую ўзяў бы жонку, калі б меў ажаніцца? Сапраўдная любоў таксама можа ашляхеціць і два індывіда, мужчыну і жанчыну.
- Я не думаў пра гэта, таму што ў мяне не было праекта.
- Але, для іншых, для большасці людзей, гэта капітальнае пытанне! Ксёндз, ці пробашч, ці прафесар, павінен, як кіраўнік душ...
Ён спыніўся, бо заўважыў, што не атрымае адказу, толькі ўзрушыць ксёнжыка, чыя мудрасць вырасла з пухліннай глебы пышным сцяблом; не хапала зерня для больш шырокага росту збожжа. Сапраўды шмат часу яму патрэбна, каб управіць сваю душу свежай і ўрадлівай.
Тым не менш, размова з гэтым задуменным і імкнучым ў вышыню дзіцем народа жыва зачапіла Міхала. Ён валодаў, сапраўды, больш багатым апаратам навукі і спадчыннай культуры, але гэты апарат насіў як вопратку, не зручаючы з сабой. Пеленгаваў істотны змест свайго паклікання і ўнутранага жыцця ўсім высілкам розуму і волі. У пэўным сэнсе адчуў сябе Міхал больш нізкім і слабым ад сціплага равесніка.
Ўтаропіўся на ваду вялікую і сонную, па паверхні якой плыў, не ведаючы глыбінь, не трымаючы, нават, руль сваёй дробнай лодкі. Але свет быў любы на возеры, на небе і на навакольных пагорках, што не сорамна было знікаць ляніва, як атам дзеля вечнай Мудрасці, якая сабрала гэтую гармонію і красу.
Зграя лятучых чыркоў цягнула нізка над вадой. Міхал інстыктыўна схапіў стрэльбу, але паклаў яе. Трохі далёка было для стрэлу, і не вельмі хацелася Міхалу страляць. Ён усміхнуўся Лялейку: Так прыгожа - няхай ўсё жыве...