Яна паглядзела яму ў вочы і раптоўным, але дзіўна моцным абаротам, вырвалася з абдымкаў. Затаіўшы дыханне, яна стаяла пад дрэвам:
- Паніч... ты не думаў пра мяне ў горадзе... Паніч толькі калі бачыш... то і жадаеш...
- Так, Варшулка, я думаў. Я нават пісаў да Пуцэвіча, каб ён перадаваў прывітанне.
- Аднаго разу!
- Ну, адзін толькі... я не мог пісаць табе.
Паміж імі павеяў нейкі холад. Раецкі заўважыў, што дзяўчына патрабавальная, як дама. Варшулка ж чакала нейкіх слоў, нейкіх падзей, аб якіх марыла штодзённымі мроямі на працягу доўгай восені і зімы - і не знаходзіла тых мрой у гэтую хвіліну. Ён стаяў перад ёй той жа самы паніч прыгожы, каханы, але - чужы.
Яна, нарэшце, адазвалася:
- Хочаш, паніч, яшчэ птушачкі страляць, не трэба размаўляць.
- Маеш рацыю – сказаў Раецкі, амаль задаволены перапыненнем гэтых размоў.
І сталі зноў на папярэдніх месцах, гледзячы ў неба, ужо цямнейшае, і на дрэвы, якія сталі губляць свае карункавую празрыстасць, ператвараючыся ў гусцейшую масу. На долу больш не было зялёных мечыкаў або палымяных лотацей; замест гэтага апошнія дзённыя блікі засяродзіліся на лужынах, бліскучых, як люстэркі. Туман праз вопратку пранікаў да скуры дрыжыкамі.
Слонкі доўга не хацелі прыбываць на месца нядаўніх стрэлаў, дзе блукаў яшчэ пах пораху. Ужо збіраўся Міхал на другі край луга, каб там паспрабаваць да наступлення ночы, калі ён пачуў вабленне слонкі за сабой, якое набліжалася ў процілеглым папярэдняму кірунку. Вабленне было мацнейшым і падвойным: храп і свіст гучалі, як фуга. - На адкрытым паміж дрэвамі пахілу неба з'явіліся адразу дзве слонкі.
Загрымелі стрэлы з двух ствалоў, але птушкі скаціліся толькі ў паветры, знізілі палёт і зніклі. Іх нельга ўжо было правадзіць вачыма.
- Мне здаецца, што другая ўпала? - прашаптаў Міхась спадарожніцы.
- Цёмна ўжо - адказала Варшулка, але не рушыла з месца.
Так і Міхал адмовіўся шукаць вельмі няпэўную здабычу.
Зноў павіс у небе лятучы цень слонкі, невыразны, як прывід, бо рухаўся без голасу. Аднак Міхал стрэліў наўскідку, наўзгад. Нешта ўдарылася аб зямлю, нават плюснула - слонка, верагодна, звалілася ў ваду паміж кустамі.
Адразу ж дбайная Варшулка кінулася на меркаванае месца з не меньшым запалам, як апартуючы выжл. Яна знікла ў кустах, якія растуць на мокрадзі, і здалёк было чутна, як яна бродзіць. Пакуль Міхал крыкнуў:
- Супакойся, Варшулка! Д’ябал бяры тую слонку! Ногі прамочыш у гэтай халоднай вадзе...
Але ні адзін адказ не прыйшоў з кустоў. Праз некалькі хвілін, скачучы праз купы, але весела трыумфальная, прыбегла ўпартая дзяўчына, трымаючы ў руках слонку.
- Даволі будзе, - сказаў Міхал - тры слонкі не кожны вечар прыносіў дадому. І ноч ужо.
- Ды ўжо досыць.
- Спадніцы не прамоклі?
Ён нахіліўся і смела правёў далонню па спадніцы дзяўчыны, абдымаючы яе стройную, як у сарны, нагу ад галёнкі да пяты. Голас яго прагучаў так мякка і пачціва, што Варшулка ледзь здрыганулася. Яна адказала спеўна, як быццам замілавана:
- Ад халоднай вады бяды мне ня будзе... я звыклая...
Міхал кінуў стрэльбу на плечы, правай рукою атачыў станік Варшулкі і так вёў яе па дарозе да дома, пяшчотна і гулліва:
- Правая нага! ня левая! о, так - разам марш!
Было добрых пяць вёрст да Патылты, дзе жыла Варшулка і шэсць – да Гачан, дзе начаваў Раецкі. Трэба было паспяшацца: ноч ужо наступіла, а Варшулка пад нейкім толькі повадам выбегла з фальварка без ведама гаспадыні, пад угаворы Міхала. Цёмна было ў гаі, цёмна і далей на лузе, таму што ноч гусцела бязмесячная, дрэвы ж часам раслі пры дарозе, як Бог даў, то вузкай лініяй, то зноў пашыраючыся ў гайкі і балаціны.
Разагрэліся маладыя, ідучы спорым маршам, нага ў нагу; Варшулка ростам да паловы галавы Міхала, той быў росту вышэй сярэдняга. Яны трымаліся разам, нягледзячы на няроўнасці: часцей Міхал спатыкаўся і збочыў, і, нават, Варшулка закладала руку яму пад руку або за тулава, павінна была сваёй постаццю цесна з ім злучацца. Ёй вельмі спадабалася гэтая новая і нявінная ласка; голас яе, калі яна размаўляла, гучаў радасна.
Міхал жа думаў па-мужчынску, што гэта ўсё фарамушкі, што зноў праходзіць аказія без відавочнай асалоды - таму што, як тут, у спешцы, сярод халоднай ночы, па расе? - што ў канчатковым выніку абражала яго мужчынскую годнасць гэтыя заляцанні, якія доўжацца амаль год, заляцанні да хлопкі, мілай, смакавітай, нават, і добрай, але толькі фальваркавай служанцы. Меў намер, хоць і без пераканання:
- Што, Варшулка? Ноч - схаваемся дзе-небудзь разам, а?
- І не думай, паніч! Мне трэба зараз паказацца гаспадыні - і так будзе бяда.
- Казала ж, што да наступнага года? Зараз і ёсць гэты наступны год.
Дзяўчына ціха хіхікнула, адышла ад таварыша, не звальняючы хады, і мацней зацягнула канцы хусткі пад падбародкам.
- Зараз, паніч, прыехаў толькі... Калі ты вернешся на сенакосы, дык тады...
Міхал прыпыніўся і гнеўным рухам спыніў Варшулку.
- Ты, мусіць, жартуеш са мной? Зусім мяне не любіш?
Дзяўчына шырока адкрыла спалоханыя вочы і ўсклікнула:
- Я... цябе, паніч?!
Міхал некаторы час вывучаў відавочную яснасць і сілу гэтага вызнання - абняў дзяўчыну за галоўку ў тонкай хустцы.
- Так... я табе веру, Варшулка. Я таксама цябе люблю, я адразу ж палюбіў...
Яна спляла рукі на яго шыю, адкрыла вусны і твар, сплаканы начной расою. Пацалунак быў чысты і кранальны, амаль сумны ў сваіх непашкоджаных жаданнях. Стоячы сярод халоднай ночы, разарвалі вусны, глядзелі адзін аднаму ў вочы.
- Дык чаго ж ты хочаш, Варшулка?
- А ўжо сам... падумаеш...
Толькі прайшлі далей на некалькі крокаў, сплеценыя яшчэ рукамі, адразу ўбачылі абодва, што нейкі цень мільгнуў праз кусты направа, не адыходзячы ад дарогі і ў кірунку іх падарожжа. Варшулка здрыганулася, але замест таго, каб прытуліцца да таварыша, яна адсунулася ад яго.
- Што там за ліха? - адазваўся Міхал, здымаючы інстынктыўна драбавік з пляча - не звер, здаецца?... Нібы чалавек нахілёны?
- Не звер – паўтарыла ўпэўнена Варшулка.
- Ты баішся? - спытаў Міхал з усмешкай - хадзі за мной, у мяне стрэльба, нават набітая.
І хутка сунуў у ствалы зарады.
Але дзяўчына была відавочна ўсхвалявана і паскорыла крок.
- Я і адна хадзіла ноччу... толькі гэта ўжо магчыма той.. такі...
- Хто такі? Ваўкалак?
І не кажы так, панічу, таму што ты справакуеш - яна адказала хутка - але ў яго была стрэльба.
- Дык што ж? браканьер, злодзей.
- Не злодзей, а "ахотнік" - паправіла Варшулка.
- Як хочаш, гэта называй; нас не кране.
- А-а, такія бываюць паміж імі, што... Бог яго ведае?
Зацікаўлены Міхал выказаў здагадку, што Варшулка не можа дакладна растлумачыць па-польску. Аднак яна дала яму пэўную засцярогу, хіба ад гэтага ценю не пагражае нейкая небяспека, таму ён адчуў пільнасць і мужчынскую адказнасць за абарону слабага полу.
- Ідзі ты, Варшулка, злева, я справа. Хай ён толькі паспрабуе наблізіцца да нас, я яго запытаю, хто ён такі.
Не, не - усклікнула Варшулка – за ім толькі глядзець трэба, куды ён ідзе... Я пайду справа.
Зноў здзівіўся Міхал і з пільнасцю пайшоў далей па левую руку ад Варшулкі.
Падрост дрэў пры дарозе звужаўся ў месцы, да якога яны падыходзілі: праз некалькі дзясяткаў крокаў ён быў толькі рэдкай лініяй, далей зноў пашыраўся ў альховы заліў на лузе. Ноч, хоць і зусім шчырая, неяк раз’яснілася, бо і вочы падарожнікаў прывыклі арыентавацца ў цемры. На лузе можна было выразна бачыць рух зайца, а не толькі чалавека. Калі яны ішлі паміж дрэвамі, пастаянна назіраючы направа і за сабою, Варшулка паклікала прыглушаным голасам:
- А во! ён скочыў на дарогу! Ідзе за намі!
І тарганулася, каб уцячы.
- Пачакай! і я бачыў, - усклікнуў Міхал, раздражнёны, затрымаўшы за плячо дзяўчыну, - я яго зараз спытаю!
І павярнуўся назад, крыкнуў па-літоўску, з нацэленай стрэльбай:
- Які там дурань шыецца па кустах?!
Варшулка нервова схапіла Міхала за руку:
- Не страляйце, паніч! Можа быць знаёмы...
- Знаёмы?!
- Ёсць такі, што ходзіць за мною...
Між тым, яны абодва пайшлі далей роўным, паспешным крокам. Але Раецкі спахмурнеў; нешта яму ў гэтай прыгодзе не падабалася. Варшулка неяк загадкава выказвала аб таямнічым чалавеку, які і цяпер, верагодна, ішоў за ёй. Магчыма, скрытная ліцвінка мае нешта на сумленні.
Цяпер дарога стала сапраўднай дарогай паміж палямі. Нягледзячы на цемру, бліскала недалёкае возера, голыя пагоркі больш бачна выяўляліся на зорным небе, направа і налева міргалі іскрынкі вокнаў людскіх сядзіб. Было відаць, па меншай меры, на сто крокаў ва ўсе бакі - пуста, ніхто не ідзе.
Пасля доўгага маўчання адазваўся Міхал, нібы ветлівасцю падтрымаў гутарку:
- Што ты рабіла ўзімку, Варшулка?
- Вядома як, на службе: у хляве, пры масле, пры калаўротку.
- Але і гуляла часам, скажы?
- Забава у мяне была першая, калі мне па-польску вучылі.
- Хто цябе вучыў?
- Тыя, што ўмелі, казалі, я слухала. Так, і навучылася памаленьку.
- А чытаць не спрабавала?
- Чытаць цяжка. Паніча нашага прасіць саромелася. Пробашч абяцаў, але што - хадзіць далёка, а прыйдзеш – пробашчу часу няма.
- Я навучу цябе.
- Ад паніча я б лепш зразумела - ўсклікнула Варшулка цёпла і ўдзячна.
- Добра. Але, напраўду, ты зусім не гуляла. Ты не танчыла ў запусты?
- Была ў нас вечарынка, то я сказала, што ў мяне ножка баліць - і не танчыла.
- Аднак хлопцы ходзяць за табой, так?
- За кім бы яны не хадзілі!
- Адзін, можа быць, больш, чым іншыя?
- Мне там адзін ці дзесяць - усё роўна. Я не для тутэйшых.
- Якая гордая! - адказаў Міхал, робячы выгляд, што ён не разумее пакорнага вызнання, завартага ў словах дзяўчыны.
Варшулка можа і не зразумела выразу, але злавіла капрызную іронію, якая гучала ў тоне Раецкага і, нічога не адказваючы, уздыхнула.
Ужо мала размаўлялі, бо набліжаўся празаічны канец паходу - фальварак Патылта, пагружаны ў няветлівую цемру; адно толькі свяцёлка мігцела скрозь дрэвы саду - мусіць, вострае вока гаспадыні.
- І што ты скажаш, Варшулка, што так спазнілася?
- А я ўжо не ведаю... што я была ў бацькоў у Штаранцах.. але, можа быць, гаспадыня не паверыць.
- Яна падумае, што ты дзесьці з хлопцам сустракалася?
- Можа і падумае...
Хутчэй смутак, чым сорам, гучаў ў голасе дзяўчыны. Міхал задумаўся аб тым, што калі б гаворка ішла пра панну з "таварыства", гэта было б падставай яе "кампраметацыі". Але ж сяляне мала дбаюць аб такіх абставінах. - Хіба не дбаюць? - І калі б гэтая прагулка была хоць трохі грахоўнай! Узяць у вясковай дзяўчыны пару пацалункаў - гэта дробязь. Пры першай сустрэчы пацалаваў яе - і што ж здарылася? Здарылася, праўда, што з гэтага часу думкі пра яе, цягне жаданне да яе. - А яна, можа, яшчэ глыбей тое адчула? Яна, можа, па-свойму кахае? Нават, вядома, так і ёсць. Прыдурываецца - гэта ўжо звычайныя дзявочыя манеры. Калі што з гэтага вынікае, адно трэба зрабіць у дадзены момант: калі яе асудзяць, што абы з кім валачылася ноччу, хай хоць убачаць, што не з першым лепшым, але з ім, з Міхалам. Так загаварыў ён пасля таго складанага роздуму:
- Будзе лепш, Варшулка, калі я з табою пакажуся гаспадыні. Скажу, што сустрэў і забраў цябе на слонкі...
- Ой, лепей!
Усмешка яе раптам заквітнела ўсёй радасцю вясны.
- А цяпер - да пабачэння па-нашаму...
Ён абняў яе і пацалаваў горача, бо ўжо падышлі да агароджы саду. Адгэтуль трэба было весці сябе больш стрымана.
- І калі мы сустрэнемся зноў?
- Калі паніч захоча... Я зусім...
Перарвалася. Хацела дадаць, напэўна: "твая".
А тут дваровыя сабакі ўжо адчулі набліжэнне людзей, гучна забрахалі, кінуліся насустрач. Яны ведалі, вядома, Варшулку; Міхал, хоць і малазнаёмы, быў у паляўнічай вопратцы, нёс драбавік і дзічыну; літоўскія сабакі, як людзі, належаць да цэху "ахотнікаў", адчуваюць салідарнасць з паляўнічымі. Такім чынам, сярод мілаванняў і падскокаў сабак Міхал і Варшулка дайшлі да фальваркавага дому.
Да гаспадыні, якая выйшла на ганак, звярнуўся Раецкі трохі скампанаваным стылем, як малады валадар суседняй краіны з аперэты:
- Добры вечар, пані Марцэля! Калі ласка, не злуйцеся на Варшулку, якую я сустрэў і папрасіў яе дапамагчы мне знайсці забітых слонкаў. Мы затрымаліся, таму што дарога далёкая. Я бяру гэта на сваю адказнасць.
- І я не ведала, што паніч зноў у Южынтах - адказала Марселка.
- Я прыехаў учора.
- Можа паніч да нас на гарбату, калі ласка?
- Дзякуй; я спяшаюся да Гачан.
- Нашага паніча там няма: да Дынабурга паехаў.
- Я ведаю. Але стары пан дома, у яго заначую. Дабранач, пані Марцэля! Дабранач, Варшулка!
Асцярожна ішоў Міхал з Патылты да Гачан. Ноч была цёмнай, а папярэдняе падарожжа з Варшулкай узбудзіла яго ва ўяўленні трывожнай загадкі.
Хто быў гэты узброены чалавек, які, відочна, ішоў іх следам? Напэўна, не забойца, бо якой ён чакаў здабычы, і якія меў шанцы са сваёй абы-якой фузеяй супраць добрай зброі Міхала? Браканьер? магчыма, але чаму ён сачыў за імі? Ці, можа быць, помсны канкурэнт, можа быць, палюбоўнік Варшулкі?
- Цяпер яна мяне любіць, гэта дакладна - але раней?
З набітай стрэльбай уважліва ступаў Міхал, праглядаючы дарогу і наваколлі, хоць палявыя разлогі не давалі месца для засады.
- Эх! навогул глупства! валацуга нейкі ішоў у тым жа кірунку, і не хацеў паказацца. Але чаму Варшулка, з натуры адважная, так хвалявалася?
Відаць ужо было ліпавыя прыдворныя кватэры і знаёмыя, гасцінныя пахі правявалі палявы туман; сабакі ў Гачанах, усе паляўнічыя, усяго толькі пачулі, пазналі паляўнічага кампан’ёна і весела скуголячы, прывялі яго да дзвярэй двара.
Слуга Пыпка, сустрэў Міхала ў пярэднім пакоі:
- Старшы пан чакае паніча з гарбатай.
- Зараз, хоць я пераапрануся. Маю валізку даслалі з Южынт?
- Так, але пан просіць, каб не чакаць.
Праз адкрытыя дзверы, ў сталовым пакою было відаць за вялікім сталом, з доўгай трубкай, пана Леанарда Пуцэвіча ў позе чакання, якая была яму, як прыроджаная. Ён адазваўся:
- Хадзі сюды, як стаіш, Місю! Не дурыся! Няма нявест у нашай хаце. Пакажы мне, калі што забіў.
Раецкі, зняўшы толькі абутак, склаўшы стрэльбу і патранташ, увайшоў у сталовую, трымаючы ў руцэ тры слонкі.
- Выдатна! - пахваліў пан Леанард, памацаўшы птушак - пані матцы адвязеш; для нас гэта лішняя страва, таму што кухарка так пячэ, што ўсё роўна, певень або слонка, на вугаль спаліць і смаку не дапытаеш. Ну, сядай - дадаў, удараючы далонню па стале, крытым мармуровым аздабленнем. - Пыпка! падавай тое, што там уварылі.
Нягледзячы на першабытнаць некаторых збудаванняў двор знутры меў сваю павагу; тут і там пад нізкай, беленай столлю віселі цікавыя абразы алеем; паміж мэблямі, часцей плотніцкай працы, заблукаў прыгожы гданьскі гадзіннік. І пан Леанард меў асаблівасці зусім не гмінныя, нягледзячы на нядбайнасць у вопратцы і млявасць разленаватага чалавека; яго стомленыя вочы шмат чыталі і памяталі, былі адначасова лагоднымі і пранізлівымі. Агульнавядома, што стары Пуцэвіч скончыў "камералію" ў Дорпацкім універсітэце, што можна палажыцца на яго сяброўства, правасць і ўсякія бездзейныя цноты. Ад яго не патрабавалі ўчынкаў, асабліва з тых часоў, як аўдавеў, паграз ў смутку і ў дамаводстве.
Горача любіў сваіх дзяцей, але іх кірунак пакінуў лёсу. Сын Станіслаў, не вельмі прагны школьнага навучання, за тое моцна адораны да гаспадаркі і палявання, паспяхова займаўся абодвума гэтымі заняткамі. Дачка Ірэна, клапатлівай душы, выхоўвалася спачатку дома пры маці і настаўніцы, але калі маці не стала, яна захацела ўступіць у гімназію ў Дынабургу, а потым у кансерваторыю, таму што ў яе былі выдатныя здольнасці да музыкі. Бацька быў з тэмпераментам супраць абодвух тых парываў, аднак не забараніў. І панна Ірэна выйшла замуж пасля студый некалькі гадоў таму, за вельмі здатнага піяніста, Бомсе, паланізаванага немца. Усё гэта было зусім не па думцы пана Леанарда; ён жывіў да дзяцей скрытую крыўду, што яго не слухаюць, хоць і любіў іх па-ранейшаму і патураў ім дэ-факта. Яго дзейная клапатлівасць абмяжоўвалася пошукам для сваіх нашчадкаў карыснага агульнага ўплыву, а гэта для таго, каб Станіслаў дастойна ажаніўся, а Ірэнка Бомсе выхоўвала хоць бы сваіх дзяцей у традыцыях Пуцэвічаў.
Пан Леанард быў адвечным сябрам Раецкіх, ведалі ў Южынтах амаль усе аб Гачанах і наадварот. Нават з маладым Міхалам, сынам нябожчыка сябра; мовіў пан Леанард канфідэнцыйна, як з блізкім сваяком; нягледзячы на апатыю, у яго быў розум, практыкаваны і гнуткі, не палохаў Міхала павагай да свайго ўзросту.
- Стах прыедзе заўтра з Дынабургу - адказаў бацька Пуцэвіч па запытанне Міхала - хай трохі праветрыцца у горадзе, бо ён задурыў мяне ў вёсцы. Араць, паляваць - усё гэта выдатна, але трэба круціцца і ў сваім адпаведным грамадстве, не толькі ўвесь час з сялянамі і са зверам. Ну, скажы, Місю, што ты думаеш?
Міхал далікатна пацвердзіў. Але на самой справе ў першы раз ён прызнаўся сабе, што гэта сапраўды так. Ці, па-іншаму было б лепш? - сумнеўна, Стах быў для яго ўвасабленнем літоўскага лесу і вёскі. Калі б ён ператварыўся ў сенсата і салонніка, ён бы ў любым выпадку страціў шмат грацыі.
- Трэмбеле і Трэмбеле! - казаў стары з нарастаючай гарачнасцю - добрыя людзі; дзед іхні Нікадзім, быў эканомам у нас. Але напрыводзіць мне сюды хлысткоў, размаўляюць па-літоўску, за стол садзіць. Вось і я не старанюся ад люду, аднак трэба захоўваць дыстанцыю.
Міхал, нібы вызваны арбітрам паміж бацькам і сынам, адчуваў сябе няёмка, не мог прыйсці да свайго меркавання ў той меры, па простай прычыне, што ніколі сур'ёзна пра гэта не думаў. Трэмбеле? - Так, - быў у іх некалькі разоў са Стахам на падвячорку, падчас палявання на качак і цецерука. Стах увіваўся за Янэлькай. Прыгожая дзяўчына, але не параўнуеш з Варшулкай! І, зрэшты, у Южынтах ён не бачыў сялян гасцямі ў двары. Тут іх Стах запрашае. Што лепш?
Ён выказаў нешта ў гэтым родзе хісткае, з абмежаваннямі і не прыгадаў ужо пра Янэльку. Але стары Пуцэвіч казаў менавіта аб ёй.
- Я ведаю, там ёсць спадніца, якая цягне яго: дачка Дамінікі. Ну ён там з ёй?... Гэта сяляне гордыя, можа ім прывідзіцца, што Пуцэвіч ажэніцца з Трэмбелёўнай?
Раецкі выкруціўся абсалютнай несвядомасцю што да стасункаў Станіслава з Янэлькай. І ён сапраўды нешмат пра гэта ведаў.
- Бачыш, Місю, як: Стах табе сябар, але і я таксама. Ты малады, але ты часта бываеш у гарадах, універсітэтах, можаш мець добры ўплыў на Стаха, хоць ён і старэйшы. Гаворка ідзе аб нашай, Пуцэвічаў будучыні. З усім даверам я стаўлюся да цябе, каб ты распавёў мне, што ты ведаеш аб іх адносінах. У іх раман, так?
Міхал, падлашчаны і крануты прамовай старога сябра сям'і, адказаў адкрыта:
- Я магу толькі выказаць сваё меркаванне, бо Стах кажа мне аб усім шчыра, пра Янэльку вельмі мала і загадкава.
- Вось гэта горш за ўсё! - засмучана пацёр лоб пан Леанард - ён, напэўна, думае, што кахае яе?
- Можа быць; з некаторага часу ён трохі змяніўся.
- Гэта значыць, ён менш бегае за іншымі дзяўчатамі – гавары прама, Місю, і я некалі быў малады - разумею.
- Нібыта.. так – выкруціўся Раецкі.
- А праз ўсю зіму, каб ты яго бачыў, Місю! Гнаў яго ў горад, у Вільню, дзе ў маіх сяброў панны на выданні - не і не! Палюе і сядзіць у Трэмбелішках! Дай Бог, каб я памыляўся, але ён можа ажаніцца на гэтай... Янэльцы?
Ён устаў ад стала і прайшоў, кідаючы вялікія зацяжкі дыму. Толькі моцныя эмоцыі вырывалі яго са седзячага становішча без неабходнай патрэбы.
- Эй, не - супакоіваў Міхал - бо я бачыў яго ўчора; ён сказаў бы мне. Ну, і вам!
- Ён казаў мне там, нешта апошнім часам... аб дэмакратызацыі грамадства, уяві сабе! Ладная мне дэмакратызацыя – стаць хлопам! Хлопа адукаваць і падняць - іншая справа. От, як я вырас: чытаць нават не ўмее! Прачытае ў дурной газеце дзесяць дурных фразаў і стасуе да сваіх амураў! Ты б такой дурасці не ўтварыў бы, Місю?
- Ведаеце, пан - сказаў Міхал трохі для дэманстрацыі сучаснасці поглядаў - у дачыненні да шчырага пачуцця інтарэсы класа могуць замаўчаць. А такая добрая і кахаючая дзяўчына можа быць выхавана мужам...
- Стахам? ты толькі што прыдумаў! здзічэе, зхлапее, і праз сто гадоў з Пуцэвічаў будуць Пуцайтасы!
- Альбо Пуцэвічы стануць сапраўды нацыянальным gentry.
- Gentry? гэта па-ангельску?
- Новым, кіруючым класам.
- Разумею, разумею - бачу, вы ўсе маладыя, зачараваныя тэорыямі.
Сеў зноў на сваім месцы, пацягнуў гарбаты і дыму, задумаўся.
Між тым, загрукатала перад пад’ездам. Ці то Станіслаў ўжо вяртаўся? - Ён!
Ён увайшоў хутка, веючы духмяным начным холадам, усміхаючыся, як чалавек спакойнага сумлення. Пацалаваў бацьку ў плячо, стары абняў яго любоўна за галаву, забыўшы, мабыць, пра клопаты ў дачыненні да выгляду здаровага квітнеючага сына.
- Так, ойча, так. Для цябе, Місю, навіна! Слонкі цягнуць пад Дусяцкай пушчай, што хоць кіямі бей! Паспеў там на зыход, шэсць забіў.
- Я толькі тры ў штаранскіх зарасніках.
- Казалі мне, - дадаў Стах, - што цяцёркі такуюць, аж спаць на досвітку нельга ў мястэчку, у Дусятах. Хочаш? заўтра на ноч на токі!
- Чаму не! бо нават паслязаўтра позна: Страсная пятніца.
Станіслаў хутка паеў і пацягнуў Міхала ў свае пакоі, дзе яшчэ стары Пакаш, які заставаўся намеснікам у гаспадарстве пры адсутнасці Станіслава, здаваў яму справаздачу аб штодзённых дзеяннях.
- У Патылце гарох сеялі, але не хапіла на паўдзесяціны.
- Чаму не дабралі, капітане, з гачанскага свірна?
- Я адправіў Вейкуціса, але пакуль ён вярнуўся, сонца села.
- Эт! А колькі малака было ў тутэйшым кароўніку?
- Было... не тое, каб менш, чым учора, але і не больш.
- Колькі гарнцоў?
- Вейкуціс запісваў, таму ён і не паспеў з гарохам у Патылты.
- Не мог, капітане, сам забраць у кішэню гароху на той кавалак поля замест бутэлькі?
- Кінь! - буркнуў гнеўна Пакаш - дзве пуры гароху ўвапхнеш у кішэню! А гарэлкі, ведаеш, увесь пост не спрабаваў.
- За тое на святы пап'ем сабе рэгулярна - сказаў прыязна Станіслаў, цалуючы старога сябра.
- І абраза боска была б іначай! - памякчэўшы, адказаў "капітан".
Калі яны засталіся адны, расцягнуліся на двух ложках у адным пакоі, Міхал спытаў Станіслава:
- Калі ты бачыў Янэльку?
- Учора перад ад'ездам. Яна мяне сёння не чакала, я сказаў, што вярнуся заўтра, але я паспяшаўся.
- А я з Варшулкай паляваў за слонкамі.
- От, калі франт! Я табе... заўтра...
Роўнае, магутнае дыханне паведаміла Міхалу, што Станіслаў ужо спіць. Неўзабаве заснуў і Міхал - абодва з прыціснутымі да падушак соннымі выявамі сваіх умілаваных.