Амаль з кожным днём знікаюць старыя сядзібы нашых продкаў. Адны знішчыў агонь ці вайна, іншыя з'ела старасць, а тыя зноў заўчасна разбурыла абыякавая рука, не пакінуўшы нават ані малюнка, ані апісання. Дзіўныя і сумныя бываюць шляхі лёсу. Многія старыя і цікавыя сядзібы, якія раней былі гняздом сямейных і грамадзянскіх цнотаў, якія многіх добрых людзей выгадавалі і распаўсюдзілі асвету навокал, пасля парцэлявання маёмасці былі ператвораныя ў карчму або знесены на меншыя будынкі новымі ўладальнікамі. З гісторыі кожнай такой сядзібы можна было б стварыць цікавую гісторыю, амаль цэлую кнігу, але для многіх з іх сёння для гэтага ўжо занадта позна, таму што старыя паперы загінулі, будынак знік з твару зямлі, людзі павыміралі, нават традыцыі зніклі.

Дзіўна, што сярод адукаваных людзей, так мала ў нас адчувае патрэбу пазнаёміцца з мінулым, або занатаваць уласныя ўспаміны. "І ўсё ж, - кажа Крашэўскі, - няма нічога больш натуральнага як жаданне ўведаць і адсачыць гісторыі месцаў, якія нас сёння пад нейкім поглядам займаюць".

Гэта як калі ад любімага сябра, мы спрабуем высветліць яго мінулае, каб зразумець яго паўней, лепей, каб як бы да яго пранікнуць. Калі б кожны стараўся пазнаць знаёмае наваколле, хоць бы не вельмі далёкае мінулае, рэшткі якога яшчэ засталіся, калі б кожны занатаваў тыя дзеі, склалася б займальная гісторыя ўнутранага жыцця краю. Толькі што адны спажываюць сваё жыццё, ня гледзячы на тое, што ім папярэднічала, не задумваючыся, што паміж імі і іх папярэднікамі ёсць маральная сувязь. Занятыя толькі сённяшнім днём, не разумеюць, што сёння без учора вельмі кароткае, карацей, чым сёння без заўтра, таму што ўчора з'яўляецца нашай уласнасцю і ў гэтым ніхто нам адказаць не можа.

Пад уплывам вышэйзгаданых слоў майстра, я наважылася запісаць кароткую гісторыю Дудзіч, месца, якое мае да гэтага часу адзін з самых цікавых у Літве старасвецкіх двароў, які, адрысаваны з натуры, я апішу, далучыўшы вянок успамінаў з жыцця старажытных яго жыхароў.

Дудзічы належаць да вельмі старых паселішчаў на рацэ Пціч (Птыча), у Мінскай губерні, Ігуменскім павеце, раней у Мінскім ваяводзтве. Усяслаў з Дудутак адзначыўся ў крывавай расправе 1067 г. у гэтых краях на рацэ Нямізе пад Менскам і апісаны ў эпапеі пра Ігара. Гэтыя Дудуткі, несумненна, з'яўляюцца сённяшнімі Дудзічамі. Пазней, у XV стагоддзі Дудзічы ўваходзілі ў склад Слуцкага княства, якое ляжала на межах Мінска-Заслаўскага ўдзелу. Тут праходзіў вялікі гасцінец з Мінска ў Слуцк, і далей вядучы на Валынь. Аднак аб падзеях у Дудзічах дакладна можна даведац/ца толькі з другой паловы XVI-га стагоддзя, гэта значыць з той эпохі, калі, следствам Любельскай вуніі, рушыла новая арганізацыя дзяржавы і ўпарадкаванне ўсіх нацыянальных юрысдыкцый. Дудзічыі тады належалі багатай сям'і Адахоўскіх. У 1621 годзе Рафал Адахоўскі прадаў гэту маёмасць Янушу Быхаўцу і жонцы яго Ганне з князёў Горских. Гэты Януш Быхавец быў чалавекам клапатлівага характару, але не імкнуўся да якіх афіцыйных пасад, бо быў адданы толькі памнажэньню багацця.

У пазнейшых сямейных справах велізарнае багацце-фартунан Быхаўца значна зменшылася, і ў канцы XVII стагоддзя гэтыя добра былі аддадзены ў заклад заможнай сям'і Заранкаў Гарбоўскіх, якія ў Дудзічах заснавалі свой двор, бо прыгожыя і ўрадлівыя наваколлі даравалі ўсе ўмовы выгоднага жыцця. Тут жылі Браніслаў Заранак і яго сын Казімір, падчашы Ваўкавыскі,. У сярэдзіне XVIII стагоддзя Дудзіцкі ключ перайшоў у спадчынную ўласнасць Заранкаў за 100000 чырвоных злотых, а ўладальнікам Дудзіч стала Аляксандра Заранкоўна, дачка Казіміра, жанчына ў многіх адносінах незвычайная. Багатая падчашанка славілася здаровым сэнсам, грацыяй, а асабліва гаспадарлівасцю і дабрынёй характару. Яна была ў Дудзічах па меньшай меры другой Яблыноўскай з Семятыч. Яна апекавала сельскі люд па-мацярынску, аб чым мясцовыя старыя захоўвалі сведкі, пераказаныя ім ад прадзедаў. Гаспадаркай кіравала спрытна, імкнулася падняць Дудзічы на ступень мястэчка, дзеля чаго атрымала ад караля Станіслава Аўгуста прывілей на гандаль і кірмашы.

Шмат якія кармазіны дабіваліся рукі можнай падчашанкі. Юзаф Матушэвіч, палкоўнік, брат Марціна, аўтар мэмуараў, ужо быў нават заручаны з ёй яшчэ пры жыцці падчашага, але ўсё павінна было разбіцца аб мудрагелістую палітыку бацькі, які марыў аб лепшым лёсе для дачкі. Як бы там ні было, было няпроста атрымаць багаты пасаг, бо панна была вельмі разумная, умела ўнікнуць афекту і зрабіць выбар, які выпаў, нарэшце, на каштелана Ковенскага, Юзафа Прозара, тады ўжо ўдаўца, чалавека вялікай фартуны, спартанскіх звычаяў, выключнага розуму і непахіснай волі, пазней віцебскага ваяводы. Шлюб адбыўся ў верасні 1767 г. у Дудзічах. і з тых часоў для гэтага месца пачалася найярчэйшая эпоха. Прозар, хоць і сам пан магнацкай фартуны, любіў Дудзічы і дворна рады быў жыць у маёнтку жонкі. Менавіта ён у 1769 г. пабудаваў тут, у прыгожым месцы па-над Пціччу сярод парку, вялікі драўляны двор, званы палацам, які, у сваёй першапачатковай форме, захаваўся да гэтага часу, як мы яго бачым на малюнку.

Нядоўга, аднак, жыў Прозор з жонкай, усяго толькі тры гады; памерла гэтая цудоўная кабета ў Дудзічах, пакінуўшы яму дзвюх дачок. Перад смерцю яна запісала ўсе свае даброты ў пажыццёвае валоданне любімаму мужу і завяшчала яму тэстамантам узвесці: храм, парафіяльную школу і шпіталь, а таксама сродкі на іх утрыманне.

Існаваў у Дудзічах касцёлак уніяцкага абраду, пабудаваны раней Заранкамі, які славіўся цудоўнай выявай Найсвяцейшай Багародзіцы. Найстаражытныя кантычкі апявалі ў вядомай гістарычнай песні да Багародзіцы.


"Ужо Жыровіцы даўно ўславілі,
Цяпер Баруны ды Сіроцін мілы,
Браслаў і Супрасль, Машыраў і Кані,
Абрала сабе на міласць мяшканне,
Краснабор, Лешня і блізкі Дудзічы" і г.д.


Папа Пій VI надаў дудзіцкаму касцёлу адпусты раз у месяц, і гэты прывілей датуецца 3 мая 1778 года. ён узмацніў важнасць месца, якое ўжо наведвалі набожныя. Ваявода Прозор у 1780 г., выконваючы волю памерлай жонкі, узвёў тут з дрэва, але зусім прыгожы і вялікі уніяцкі храм, у якім захоўваліся фамільныя магілы, і пры гэтым касцёле заснаваў двухкласную школку для люду.

Ад Заранкоўны меў Прозар, як мы ўжо казалі вышэй, дзве дачкі: Барбара за Францішкам Букатым, польскім дыпламатам і актуальным праз шмат гадоў паслом Рэчы Паспалітай у Англіі ды Роза за Станіславам Ельскім (сынам Уладзіслава, Брэсцка-Літоўскім ваяводам), палкоўнікам нацыянальнай кавалерыі і адначасова камісарам скарбу Вялікага Княства Літоўскага, пазней маршалкам Ігуменскага павета. Пасля смерці другой жонкі Прозар ў трэці раз ажаніўся на ўдаве, княжне Шуйскай, але з ёй у яго ўжо не было дзяцей. Ваявода, хоць і валодаў магнацкімі выгодамі ў розных частках Літвы, а асабліва Хойнікамі і Вастрагладамі ў Рэчыцкім павеце, праз памяць сваёй другой жонкі, Заранкоўны, якую ён вельмі кахаў, упадабаў сабе Дудзічы і жыў тут ціха, але на панскі лад. Двор яго раіўся шэрагам рэзідэнтаў і быў карыснай школай жыцця для маладой шляхты. Бедная моладзь знаходзіла прызначэнне ў шматлікай камандзе службы і афіцэраў, а прыдворная капэла, пад кіраўніцтвам адоранага скрыпача Урублеўскага, дапаўняла пышнасці атачэння. Ваявода апранаўся заўсёды па-польску, у колерах Віцебскага ваяводства, г.зн. у понсавым контушы з гранатавымі вылётамі. Вызначаўся гарачай прыхільнасцю да веры і краіне, строгасцю нораваў, праведнасьцю характару і дакладнасцю у справах. Не любіў моду і дваршчызну станіславаўскіх часоў, рэдка наведваў сталіцу, а шанавала яго шляхта невымерна. Ужо само абранне на ваяводу азначала вялікую папулярнасць, паколькі, як вядома, Віцебчане на падставе прывілея караля Аляксандра Ягелончыка ад 1503 г. і Жыгімонта І ад 1609 г., мелі асаблівае права самі выбіраць ваяводу, якога кароль толькі ўхваляў у гэтай годнасці; такога прывілею нават каронныя ваяводствы не мелі.

Правілы Прозара былі вельмі патрыярхальнымі, ён сам іх выконваў строга і нікому парушаць правілы не дазваляў. Кожны дзень пачынаўся з ранішняй багаслужбы ў храме, на якім ён абавязаны быў прысутнічаць увесь двор.

За сталом ў "люстровай заставе" нельга было слова гучна сказаць - "бо за столам, каханы, (прыказка ваяводы) як у касцёле", звычайна з сур'ёзнасцю казаў. Моладзь і рэзідэнты не вельмі смакавалі гэтай строгасці, але трэба было саступаць, таму што ў выпадку недаглядаў можна было сядзець у казе, наўмысна для гэтай мэты пабудаванай, або з цырымоніяй, якая належыць шляхціцу, атрымаць на кілімку круглую колькасць шаўковага батога. Сыноў ад першай жонкі Карла і Юзафа трымаў ваявода ў безумоўным пакаранні і паслухмянстве.

Ваяводзічы з дзіцячых гадоў вымушаныя былі насіць шаблі пастаянна, як выхадцы з рыцарскага стану, якія са зброяй павінны ахоўваць дзень і ноч бяспеку краю.

Прозар хварэў душою ад упадку рыцарскай цноты і ненавідзеў распешчаную мяккасць, а калі аднойчы даведаўся, што сыны паехалі ў гасціны без карабеляў, паслаў гайдукоў, каб, напаўшы з засады, кіямі прымусілі вярнуцца. Слугі выканалі паручэнне, і, васпаны, здагадаўшыся, ад каго выйшаў загад, змоўклі перад усімі аб гэтай непрыемнай прыгодзе.

Сярод прыдворных ваяводы быў чалавек па імені Дашкевіч, прыстойны малады шляхціц, якога бацькі даслалі на аплікацыю ў двор ваяводы. Дашкевіч, у адносінах да пануючай у Дудзічах строгасці, не мог выстаяць перад небяспекай, якую ён падвяргаўся з-за любат прыгожай рэзідэнткі самой ваяводзіны, чароўнай Баранавічоўны. Малады чалавек закахаўся ў дзяўчыну па вушы, а яна, здавалася, таксама падзяляла яго пачуцці, але, відавочна не выказвала кавалеру. Таму Дашкевіч вырашыў праз свавольства пракрасціся ў таямніцу сэрца панны, досыць сціплай і богабаязнай, і, ведаючы пра частыя яе вызнанні, пракраўся аднойчы раніцай, калі было яшчэ шэра, да канфесіяналу ў касцёле і, прыкрыўшы каўнерам плашча, нераспазнаны, выслухаў грахі мілай пенітэнткі. Тая, зручна распытаная фальшывым святаром, вызнала сваю міласць да маладзёна, але калі спавядальнік, крануты паспяховай весткай, не здолеў паводзіць сябе абыякава, панна, пазнаўшы ў канфесіянале Дашкевіча, ускрыкнула і страціла прытомнасць. Паўстаў райвах у касцёле, аслабелую панну праводзілі ў палац, а бурграбія на добрую раніцу распавёў ваяводу навіну.

Няшчасны юнак, магчыма, і драпануў бы ў свет шырокі перад няўхільным басарганам, але ўспомніў пра свой скарб, які ён мог страціць назаўжды, ды здаўся на ласку ваяводы. Прызваны да Прозара небарака прызнаў сваю віну і пакутаваў ад адчаю сэрца. Пан сурова выслухаў аповесці і, неспадзявана не даў афекту і нават наказаў самому сватацца да панны, аднак, за ідэю, якая абражае святое месца, паніманіяльным судом прысудзіў вінаватага да кары і направіў духоўна пакаяцца. Нішто не дапамагло просьбам і плачу прыгожай багданцы, таму што воля панская была свята, і Дашкевіч атрымаў на дыване сто шаўковых смаганцаў і, акрамя таго, павінен быў правесці трохдзённае адкупленне ў мясцовага капелана, святара Дылеўскага.

Спраўдзілася аднак прыказка: "хто сее са слязамі, той збірае ў радасці", таму што закаханы юнак знайшоў з гэтага часу ўяўны рэспект у панны і пратэкцыю ў ваяводы.

Прозар сябраваў з князем Радзівілам, якія мешкаў у двух мілях ад Дудзіч у Анопалі. Два гэтыя дамы ўзаемна і часта наведвалі адзін аднаго, і, такім чынам, ваяводзінскіх і княжых рэзідэнтаў аб'ядноўвала больш блізкае знаёмства. У Анопалі знаходзіўся ля Радзівіла маладзён шляхецкага роду, нейкі Войзбун, які, бываючы з князем у Дудзічах, таксама запарошыў сабе вока чароўнай паннай Баранавічоўнай. Войзбун не саступаў Дашкевічу прыгажосцю і досціпам, але сэрца панны ўжо было аддадзена апошняму. У роспачы і пад моцным учуццем зайздрасці раўнівы супернік, упэўнены ў сваім спрыце валодання шабляй, калі Дашкевіч быў слабым рубакам, вызывае Войзбун свайго апанента на руку. Дашкевіч рад-нерад, ужо стоячы на парозе свайго шчасця, падняў кінутую пальчатку і ў прызначаную ноч на месяцовую поўню, калі ваявода адправіўся адпачываць, сеў на свайго каня, таемна адправіўся ў Анопаль.

Каля княскага палаца, побач касцёла, існуе да сённяшняга дня вялікія ліпавыя прысады з пышных стрыжаных дрэў. Дашкевіч, пад'ехаўшы гасцінцам да агроду, і прывязаўшы каня да падубу, адправіўся на адзначанае месца, дзе ўжо застаў чакаючага суперніка. Сталі да бою... кроў застыла ў венах Дашкевіча на сам успамін пра тое, што ён слабы рубака, мае перад сабою пераможцу ў многіх паядынках. Аднак, як ён сам потым расказваў, перажагаўшыся вялікім крыжам, за паданым сігналам, страціўшы амаль прытомнасць, з крыкам Авэ Марыя! ён напаў на праціўніка. Наступ той быў няўмелы, але настолькі хуткім і жорсткім, што Войзбун, які, упэўнены сваёй здольнасцю, грэбаваў супернікам, не змог яго адбіць. а Дашкевіч, адным моцным ударам, адсек яму правую руку па локаць. Войзбун толькі рыкнуў ад болю і ўпаў на месцы. На стогны параненага збеглася начная варта, і, пакінуўшы ў спешцы шапку, якая ўпала ў кусты, Дашкевіч выслізнуў у бок Дудзіч.

Ужо развіднелася і ў Дудзічах людзі рухаліся на працу, калі Дашкевіч заехаў ціхенька ў двор, бледны, з непакрытай галавой. Заўважана гэта і шэптана ў вуха, дамышляючы нешта незвычайнае, пакуль неўзабаве трапляе конны гайдук з лістом ад Радзівіла да ваяводы.

Дашкевіч павінен быў зноў паўстаць перад суровым панскім абліччам. Прозар, паказваючы на шапку, прывезеную з Анаполя, сказаў грозна: а што, мой каханы, робіш вашэць па начах заезды на суседзяў, гвалты і крыміналы?" Маладзён стаяў бледны як смерць і маўчаў, таму што яму было казаць, так што проста пакорліва хіліў галаву. "Так, мой каханы, мовіў далей ваявода, я табе гэты сардэчны агонь прафланцую ... бо бацькі wasana не на тое аддалі, каб людзей караць. Ўзяць кавалера!»

- І ўзялі. Атрымаў толькі другую сотню шаўковых смаганцаў, а Войзбуну вылучыў Прозар нейкі баніфікат за калецтва. Прыгожая панна Баранавічоўна ў хуткім часе стала жонкай добра загартаванага ў любосных спробах маладзёна, які дастаў мэты сваіх мараў, у асноўным, з дапамогай ваяводы.

Прозар, маючы неабмежаванага даверу ў шляхты, быў яе звычайным міратворцам і дарадцам ў самых складаных справах. Ён судзіў, ладзіў спрэчкі, займаўся справамі паміж сваякамі і звязваў шлюбныя партыі. Аднойчы, багаты, малады і спрытны баламут, пан Пётух, які многім паннам закруціў галаву, у сваю чаргу, звярнуўся да мілай і прыгожай панны Янішэўскай з Цітвы і падмануў яе сваёй міласцю. Паненка закахалася назусім, але потым убачыла ў ім зменлівасць, з жалю небяспечна захварэла. Занепакоеныя бацькі і сваякі спяшаюцца да ваявады за радай. "Мае каханыя, лічыце, што справа зроблена, адпавядае засмучаным Прозар, я ўжо бяру гэтую справу на сябе, толькі трэба мяне слухаць?"

Праект паўстаў. Набліжаліся імяніны панны, і паколькі ведалі, што Пётух не ўстрымаецца ў гэты дзень прыбыць з віншаваннем, патаемна распарадзіліся аб падрыхтоўцы да вяселля. Ваявода парадна з'ехаў з усім дваром у Цітву, і госці запрошаны на імяніны дачкі. Прозор наказаў сябрам Янішеўскіх ў добрым настроі ўвесці аспіранта, а сам так зручна ўмеў весці, што кавалер прызнаўся in foro publico, што панну кахае, а тады справа была скончаная, блаславенне гатова, і святар, які чакаў у суседнім пакою, пры годных сведках, састроіў шлюб маладой пары. Рады-нерады паддаўся Пётух выраку лёсу, стаўшы з баламута самым верным мужам, да смерці заўдзячыў шчасце сваё Прозару.

У гісторыі дудзіцкага касцёла адбыўся адзін цікавы эпізод. Вядома, з якой стараннасцю калісьці коляторы рабілі працэдуры, каб падняць важнасць сваіх фондаў і з гэтай мэтай не саромеліся нават красці абразы, якія славяцца ласкамі. Гучны быў зробены ў Рыме Сапегам крадзеж абразу К. М. Панны і перавоз яе ў Кодню. Прыкладна ў сярэдзіне XVIII стагоддзя нямала шуму нарабіла таксама выкраданне статуі Хрыста з Радашковіч ў Літве і яго перанос да іншага касцёла, што спрабавалі абставіць як факт цудоўнай эміграцыі.

Падобная гісторыя адбылася ў Дудзічах з выявай Божай Маці. Адзін з найбліжэйшых суседзяў ваяводы, спадчыннік маёмасці Навасёлкі, узяў зухвалы намер скрасці цудоўнага Дудзіцкага абраза. Для гэтага ён стварыў лігу, у якую ўваходзіла і ўніяцкае духавенства, і сістэматычна саснаваў цэлы план. У пачатку восені, у цёмны час ночы, з дапамогай нейкага немца, мастацтвазнаўцы Шварца, спрабавалі паказаць цудоўныя агні і прывіды на дудзіцкіх могілках, а затым скралі абраз, як быццам Боскай воляй, апынулася ў некалькіх мілях у капліцы ў Навасёлках, на месцы з тых часоў званай Марьенгурой Мар'інай горкай). Чуткі пра ўяўны цуд разышліся, і народ стаў тоўпіцца, каб сабрацца ў Навасёлкі. Абураны ваявода адразу ж падаў у суд на дзёрзкага выкрадальніка, і, атрымаўшы судовы прысуд, трыумфальна абраз з Мар'інай горкі павезлі назад у Дудзічы. Гэта была вялікая ўрачыстасць свята і пышная цырымонія. Ваявода на чале вялікай колькасці народа, духавенства і шляхты, верхам, міль пяць з непакрытай галавой, праводзіў абраз да Дудзіч, дзе адбылося ўрачыстае набажэнства ў касцёле і вялікі фэст у двары.

Мы ўжо згадвалі вышэй, што Прозар меў ад другой жонкі, Заранкоўны, дзве дачкі, якія ў вельмі маладым узросце 1785 г. выдаў у адзін дзень замуж за Букатага і Ельскага, і, адмовіўшыся ад пажыццёвага права, упасажыў іх маёмасцю іх маці. Такім чынам, адна Празароўна прынесла ў дом Букатых Сяргеевіцкія добра, а іншая - Дудзіцкія ў дом Ельскіх, якія таксама з вышэйзгаданага года валодаюць гэтай маёмасцю аж да цяперашняга (1898 г.) часу.

Францішак Букаты, самы малады з сямі братоў, быў вядомы сваёй доблесцю і розумам польскім дыпламатам і 23 гады быў паслом Рэчы Паспалітай у Англіі, і быў прызначаны на гэтую пасаду ў часы Барскай канфедэрацыі, пасля Буржынскага, ваяводы Мінскага. Ян Снядэцкі быў з часоў Букатага ў Лондане, і не можа досыць усхваліць годнасць яго сэрца, дабрыню і розум. У той сталіцы вельмі сябраваў Букаты са шведскім паслом, і абодва гэтых міністра мелі пад сваім уплывам газету, да якой таксама пісаў Снядэцкі, пакуль не вымушаны з'ехаць у Эдынбург. Падчас Вялікага Сейма, калі Рэч Паспалітая на ўсе бакі адпраўляла самых выбітных паслоў, а Пётр Патоцкі ехаў у Рым і Стамбул, Букаты як рэзідэнт быў прызначаны экстраардінарным паслом і паўнамоцным міністрам Рэчы Паспалітай ў Англіі. Цэлую эпоху Чатырохгадовага сейма прасядзеў ён у Лондане, зволены за Тарговіцы вярнуўся ў Літву, дзе ён быў прызначаны, разам з зяцем сваім, Станіславам Ельскім на камісара скарбу Вялікага Княства Літоўскага. Абодва зяця, людзі высокай постаці, пасяліўшыся ў блізкім суседстве, выдатна прадстаўлялі тутэйшае грамадства, а дамы іх у Дудзічах і Сяргеевічах, стаўшы агніскам жыцця ўсёй ваколіцы, прыбыткам ведаў і школай вышэйшага таварыства, прыцягвалі не раз знакамітых гасцей са сталіцы, і ўсю інтэлігенцыю шляхты Мінскага ваяводства. Таксама тут часта бываў брат Станіслава Францыск Ельскі, што ажаніўся на Амеліі Сапежанцы, падкаморы старадубаўскі і маршалак трыбунала Літоўскага, чалавек вядомы з навукі і вялікі аматар краю разам са сваім сынам Людвікам, пазнейшым дырэктарам банка і міністрам скарбу з 1801 г. Тут наведваў Станіслава Ельскага, зводны брат ягонай жонкі, ваяводзіч Караль Прозар, апошні абозны літоўскі, постаць шляхетная і гістарычная, асабісты сябар Касцюшкі. Тут звязваліся з імі: каштелан мінскі, вядомы Сымон Забелла, генерал Завіша, Мараўскія, Аскеркі і іншыя, распаўсюджваючы святло і карэнныя нацыянальныя прынцыпы. Бывала тады ў Дудзічах людна, выдатна і сардэчна сярод цёплай атмасферы, якую стваралі людзі, якія горача любяць край. Пасля часоў ваяводы, памерлага ў 1758 г., які са сваёй жалезнай воляй, спартанскім жыццём і патрыярхальным норавам, быў выдатным тыпам рыцарскага шляхціца старажытных стагоддзяў і вымерлых палякаў, цяпер наступіла для Дудзічаў другая вялікая эпоха. Усё, што шчыра любіла край, пачало мяняцца і працаваць над маральным і матэрыяльным прагрэсам. Меркавалася і рэфармаваліся школы, шмат пісалася пра ўсё, і больш за ўсё для моладзі. Хрэптовіч, Несялоўскі, Бжастоўскі, Агінскі, Масальскі, кс. Станіслаў Панятоўскі, падскарбі і многія іншыя, ладзілі побыт сялян. Абмяркоўвалі рэформу габрэяў, будавалі гасцінцы і пошты, прывозілі рамеснікаў і амаль усюды спадчыннікі мястэчкаў будавалі ў іх кірмашы для пакупнікоў. Надзвычайная дзейнасць Антонія Тызенгауза на эканамічным поле і травеньская пастанова Вялікага Сейма на поле дзяржаўнай рэформы, былі самымі выбітнымі выразамі той кароткай эпохі, якая на самым пачатку павінна была абрынуцца пад громам палітычных здарэнняў.

У Дудзічах даволі моцна адбіўся гэты рэфарматарскі дух часоў Станіслава Аўгуста. Ужо спадчынніца Дудзіч Заранкоўна ператварае вёску ў мястэчка, праводзіць кірмашы, муж яе ваявода засноўвае двухкласную школу, а зяць іх, Станіслаў Ельскі, актыўна рэфармуе адносіны двара з сялянами і стварае рамесныя майстэрні, да якіх ён прывозіць з Германіі 20 майстроў. Ўплыў гэтай працавітай калоніі быў немалы, паколькі многія ўладары ўзяліся за рамяство, і, хоць дзіўная рэч, пасля 1795 г. яны не захацелі заставацца ў Літве і выехалі за мяжу, аднак некалькі рамёстваў пратрымаліся у Дудзічах да сённяшніх дзён, і ўяўляюць сабой зручнасць мясцовасці. Дудзіцкая прыходская школа стала пазней памятнай тым, што ў ёй першыя навукі браў заслужаны гісторык Аляксандр Здановіч, чые бацькі арандавалі ў Ельскіх валоку зямлі ў шляхецкім засценку Белькавічы, дзе ён нарадзіўся ў 1805 г.

Калі Мінскае ваяводства ў 1793 годзе было далучана да Расеі, экс - палкоўнік Нацыянальнай кавалерыі і экс-камісар скарбу вялікага княства літоўскага Станіслаў Ельскі быў абраны маршалкам зноўстворанага Ігуменскага павета і займаў гэтую пасаду да 1813 года, памёр у 1819 годзе. У гэты час дудзіцкі маёнтак меў яшчэ адну памятную хвіліну. У 1812 годзе, калі войскі Напалеона ўвайшлі ў Літву, праз Дудзічы працягнуліся калоны арміі Даву і ўвесь корпус князя Юзафа Панятоўскага. Князь на некалькі дзён спыніўся ў Дудзічах і жыў у пакоі дудзіцкага двара, які па гэты дзень старанна захаваўся ў арыгінальным выглядзе. Ельскіх тым часам не было дома, толькі іх маленькі сын Караль, таленавітага да йгры на скрыпцы. Князь Юзаф з цікаўнасцю аглядаў творы мастацтва, сувеніры і палотны, якімі быў перапоўнены ўвесь дом, з заняткам слухаў ігру юнака і не мог нахваліцца на стары мёд з дудзіцкіх скляпоў. Юны Караль граў венгерскім афіцэрам чардаша, а гусары з энтузіязмам танцавалі свой нацыянальны танец да раніцы і на працягу некалькіх дзён выпаражнілі ўсе запасы знакамітага мёду і віна. Гэта былі, верагодна, апошнія моманты радасці ў іх жыцці, таму што праз некалькі тыдняў гэты полк венгерскіх гусар амаль да нагі загінуў у баях пад Смаленскам і Барадзіным.

Караль Ельскі да позняй старасці распавядаў гэты ўспамін, займаўся ментальнай нівай і з любоўю аддаваўся музыцы, а яго паланэзы, якіх ён напісаў дзясятак, захаваныя ў рукапісах ў патомкаў сям'і, бо славіліся прыгажосцю і бадзёрасцю мелодыі, а таксама сілай і верай польскага духа.

У Караля Ельскага было двое сыноў: Міхал і Аляксандр. Міхал атрымаў у спадчыну ад бацькі свой мастацкі талент і вядомы як скрыпач і кампазітар, вучань Ліпіньскага і Vieuxtemps, жыў пастаянна ў Дудзічах, захоўваючы які нагаданны драўляны палац і мноства іншых помнікаў пасля Заранкаў, Прозараў і Ельскіх. Малодшы брат Міхаіла, Аляксандр, узяўшы ў спадчыну суседнюю з Дудзічамі Замосць, з'яўляецца супрацоўнікам многіх часопісаў, навуковых таварыстваў, а як улюбёны збіральнік і знаўца помнікаў мінулага, сабраў багатую бібліятэку, архіў, калекцыі кінжалаў, карцін, нацыянальных помнікаў і велізарную калекцыю аўтографаў выбітных людзей.

Дудзіцкі двор трымаецца яшчэ добра, нягледзячы на тое, што драўляны і налічвае больш за сто гадоў. Ён не здзіўляе асаблівай архітэктурай - бо ўсё тут сур'ёзна і арыгінальна. У двор, які ўяўляе сабой вялікі чатырохкутнік, забудаваны амаль адусюль, заязджаецца наўпрост двара, праз велізарную крытую браму, змешчаную ў цэнтры вялікага свірана. Раней гэты праезд замыкаўся ноччу і двор тады быў свайго роду крэпасцю. Сам палац з дзвюма флігелямі ўтвараюць падкову і ахопліваюць каля 20 вялікіх, высокіх пакояў. Дзверы і вокны вялікія, (апошнія з шматлікімі невялікімі шыбкамі), печы велізарных памераў, з кафляй з каляровай глазурай, з фабрыкі, якая калісьці існавала ў Дудзічах, з карнізамі і карункамі, ўяўляюць сабой, вельмі характэрную своеасаблівасць. У некалькіх пакоях вісяць падсвечнікі, ці так названыя павукі (люстры) часоў ваяводы Прозара.

Ўсе тут даўняе і кажа аб мінулым, простае, але носіць рысу даўнейшай паншчызны. Хто знаходзіцца ў Дудзічах, таксама можа ўбачыць на гарышчы дымник незвычайных кшталтаў. Падымаецца ён на магутных дубовых слупах, як гіганцкі ствол, да якога, як карані або галіны, спускаюцца з усіх бакоў каналы ад шматлікіх пакаёвых печаў і камінаў. Гэты дымник, падобны здалёк на нейкага шматногага монстра, а з цэглы, ужытай на яго, можна, вядома, выкласці жылы дом. Але таму што і дах, пад покрывам якога гняздуецца гэты векавы монстар, вышынёй сваёй і велічынёй падобны да старых касцёльных дахаў.

У левым флігелі знаходзілася хатняя капліца, якая існавала да 1864 г. . За дваром, на двух тэрасах, схілёных да ракі, распасціраецца шпацэровы сад у вельмі прыгожым становішчы. Праз гэты сад цячэ маляўнічая Птыч, утвараючы некалькі зарослых старымі альхамі і кустамі астраўкоў, злучаных масткамі. Дудзіцкія сады славіліся даўно адабранымі відамі садавіны, а стрыжаныя елі і ліпавыя алеі, чые рэшткі захаваліся да гэтага часу, сведчаць пра эпоху, калі ўсё павінна было быць выстрыжана і ўфрызавана.

Уніяцкі касцёл, збудаваны ў 1780 г. Прозарам, пасля была перароблена 1839 г. у царкву, у падзямеллі якой знаходзілася магіла, скляпеністая з 24 трунамі Заранкаў, Прозараў і Ельскіх. Тут таксама былі пакладзеныя застанкі Францішка Букатаго, пасла (аб якім напісаў Барташэвіч, павядае, што невядома, што здарылася з Букатым пасля 1795 г.). Тым часам Букаты, пасля звароту з Лондана праз Тарговіцы, пасяліўся ў добрах сваіх Сяргеевічах, адкуль праз два гады ў 1797 г. быў адпраўлены з Хамінскім, экс-ваяводам Мсціслаўскім, ад грамадзян новастворанай Мінскай губерні, на каранацыю імператара Паўла І у Маскву. Неўзабаве пасля вяртання дадому нечакана ён памёр і пахаваны ў Дудзічах, аб чым ніякіх надпісаў і помніка тут няма. Побач з Букатым стаяла труна, дакладней гіганцкі дубовы куфар, жалезнымі палосамі акаваны, які змяшчаў магутныя застанкі Заранка, падчашага Ваўкавыскага.

З 1845 па 1856 год быў парахем і тут пахаваны святар Ян Ігнатовіч, магістр абодвух законаў, вучоны асэсар Полацкай мітраполіі, ганарова вядомы ў гісторыі Касцёла. Пра яго пісалі Морашкін і Ю. Барташэвіч.

У 1895 годзе ў выніку пажару царквы і пашкоджання падзямелля, з дазволу ўлады, усе труны двух стагоддзяў былі ўрачыста перанесены на найбліжэйшыя каталіцкія могілкі, у чароўнай вёсцы недалёка ад дудзіцкай сядзібы. Гэта пахавальнае шэсце было выдатным і кранальным. Дваццаць чатыры труны, пакрытыя кірам і вянкамі, якія неслі мясцовыя сяляне, са святлом і песнямі, пры тысячным тлуме навакольнага люду і шматлікім з'ездзе сям'і і суседзяў, былі прадстаўлены ў новай, наўмысна для гэтай мэты вымураванай магіле, а каплан, старшыня абраду, у некалькіх гарачых словах падняў важнасць гэтай цудоўнай і незвычайнай пахавальнай ўрачыстасці.